Artykuły: Paweł Zajas

The German periodical “Merkur. Deutsche Zeitschrift für europäisches Denken” has been published since 1947. “Merkur” has played a crucial part in shaping the intellectual landscape of Germany, as well as of Europe. It was founded in the French occupational zone (Baden-Baden). The tension of the political confrontation between East and West has left its mark on its shape. The journal has regularly published translations from nearly all European, American and Asian literatures, adding ample commentary and paratexts.

The paper is devoted to the dynamics of the translations from the East European literatures published by “Merkur”. The analysis focuses on the following factors: (1) research potential of the editorial archive and social factors of circulation of literary texts, (2) political-cultural potential of the journal, (3) „Merkur’s” space in the transnational field, (4) economic and programmatic role of the cooperating periodicals, (5) functions of mediators and translators in the framework of politicised import of East European literature.

Słowa kluczowe: journal studies, literary transfer, circulation of literature, literary translations in periodicals

Niniejszy artykuł jest poświęcony problematyce selekcji i interpretacji dokumentów w ramach powstałej pod koniec XIX wieku instytucji archiwum literackiego. W pierwszej kolejności autor porusza kwestię wewnętrznych i zewnętrznych czynników mających wpływ na kształt spuścizny autorskiej. Następnie poddaje analizie transpozycję archiwum wydawniczego do formy archiwum literackiego. W podsumowaniu zostały wyodrębnione trzy poziomy zachodzących w archiwum zabiegów interpretacyjnych. Świadomość ich zakresu jest istotna szczególnie dla badań w obszarze socjologii literatury.

Słowa kluczowe: archiwum literackie, archiwum wydawnicze, spuścizna autorska, Nachlass, Vorlass

Zainicjowana przez Niemiecki Instytut Kultury Polskiej w Darmstadt, sfinansowana przez Fundację im. Roberta Boscha i wydawana przez oficynę Suhrkamp Verlag Polnische Bibliothek stanowi unikatową próbę prezentacji literatury polskiej na niemieckojęzycznym rynku wydawniczym. Artykuł Zajasa jest poświęcony historycznemu, politycznemu oraz instytucjonalnemu kontekstowi Polnische Bibliothek. Analiza, oparta w przeważającej części na niepublikowanej korespondencji wydawniczej, ma dwojaki cel: z jednej strony kładzie ona nacisk na opis nieznanych dotąd procesów transferu literatury polskiej do niemieckiego obszaru językowego, z drugiej zaś – wychodzi naprzeciw potrzebie należytej konceptualizacji tego typu zjawisk. Za metodologiczną ramę posłużyła kategoria Histoire croisée, w tym konkretnym przypadku zaadaptowana do badania procesu produkcji przekładu. Punktem wyjścia jest działalność wszystkich zaangażowanych podmiotów, powstałe konflikty oraz propozycje ich rozwiązania.

Słowa kluczowe: Niemieckie pole wydawnicze, Karl Dedecius, Siegfried Unseld, Polnische Bibliothek, wydawnictwo Suhrkamp

W artykule autor podejmuje trzy wątki. Po pierwsze zadaje pytanie o genologiczną refleksję nad pisarstwem niefikcjonalnym/faktograficznym. Po drugie zwraca uwagę na fakt, że płynna granica między fikcjonalnością a faktualnością od zawsze by(wa)ła dla literaturoznawstwa kontrowersyjna i pozostawała nieustannym źródłem irytacji. Po trzecie przypomina, iż problem, z którym boryka się powieściowa fikcja w momencie operowania rzeczywistymi zdarzeniami, jest nie mniejszy od tego, który przytrafia się literaturze niefikcjonalnej balansującej między referencjalnością a literacką narracją.

Słowa kluczowe: literatura niefikcjonalna, genologia, teorie fikcjonalności, autonomia fikcji

Niniejszy artykuł omawia polityczno-kulturalne tło oraz mechanizmy pola wydawniczego, które towarzyszyły sukcesowi zachodnioniemieckiej premiery esejów Leszka Kołakowskiego w 1960 roku. Zajas próbuje odpowiedzieć na pytanie, dlaczego Piper-Verlag nie zbudował wokół tej książki większego programu, który scalałby myśl marksistowską z Europy Środkowo-Wschodniej. Autor poddaje również hermeneutycznej lekturze fragment korespondencji Kołakowskiego z Hansem Rößnerem – germanistą, byłym oficerem SS oraz redaktorem wydawniczym w Piper-Verlag. Tezę dotyczącą ideologicznego powinowactwa między „poetyką” Rößnera jako redaktora wydawniczego a pozycją zajmowaną przez niego w okresie narodowego socjalizmu, Zajas uwiarygadnia poprzez wskazanie na ciągłość i zmianę w myśli Martina Heideggera.

Słowa kluczowe: Leszek Kołakowski, Piper-Verlag, Klaus Piper, Hans Rößner, Zimna Wojna, transfer literatury

Niniejszy artykuł stanowi prolegomenę projektu badawczego, poświęconego relacjom między literaturą a mechanizmami zagranicznej polityki kulturalnej w kontekście stosunków polsko-niemieckich. Autor analizuje akta bońskiego MSZ z lat 1960-1970, a następnie próbuje odpowiedzieć na pytanie, jak ówczesne środowisko polityczne definiowało funkcję kultury. Działania rządowych instancji konfrontowane są z perspektywą aktorów pola literackiego. W tym przypadku potrzebne dane zostały pozyskane z Archiwum Siegfrieda Unselda, które od 2009 roku jest udostępnione badaczom w Deutsches Literaturarchiv Marbach. Integruje ono zbiory m.in. takich oficyn jak Suhrkamp Verlag oraz Insel Verlag. Metateoretyczną ramą, umożliwiającą usytuowanie problematyki zagranicznej polityki kulturalnej w obrębie literaturoznawstwa, jest zaproponowana przez Gerharda Plumpego i Nielsa Werbera perspektywa polikonteksturalna.

Słowa kluczowe: perspektywa polikonteksturalna, zagraniczna polityka kulturalna, pole literackie, Archiwum Siegfrieda Unselda, Hans Magnus Enzensberger, stosunki polsko-niemieckie

Niniejszy szkic oferuje wgląd w korespondencję Zbigniewa Herberta z dyrektorem wydawnictwa Suhrkamp, Siegfriedem Unseldem, a także innymi istotnymi aktorami pola wydawniczego: tłumaczami, redaktorami oraz, co ważne, instancjami odpowiedzialnymi za zagraniczną politykę kulturalną. Omawiany materiał archiwalny pochodzi z Archiwum Siegfrieda Unselda (SUA), które w 2009 roku zostało zakupione przez Deutsches Literaturarchiv w Marbach nad Neckarem. Lektura archiwaliów odsłania proces produkcji przekładów utworów Herberta na język niemiecki, będących niejednokrotnie punktem odniesienia dla późniejszych wydań w języku polskim, a więc poniekąd wyprzedzających „oryginalną” kompozycję zbiorów. Korespondencja daje ponadto fascynujący obraz długoletniej przyjaźni wydawcy i poety, będącej jednocześnie ważnym elementem interakcji w polu literackim.

Niniejszy artykuł jest poświęcony procesom produkcji przekładu (semi)peryferyjnych literatur narodowych na niemieckim rynku wydawniczym na przykładzie literatury niderlandzkiej i polskiej. Dane empiryczne pochodzą z archiwum wydawniczego Suhrkamp Verlag i obejmują okres od początku lat sześćdziesiątych dwudziestego wieku do roku 1993. W szkicu została podjęta próba odpowiedzi na pytanie: jakie konkretne czynniki „pola wydawniczego” zadecydowały o tym, że literatura niderlandzka osiągnęła w drugiej połowie lat osiemdziesiątych dwudziestego wieku stosunkowo prominentny status na niemieckim rynku książki, podczas gdy ponad dwukrotnie mniejsza liczba przekładów literatury polskiej lokuje ją na pozycji peryferyjnej. Metodologicznym tłem opisu materiału empirycznego jest Latourowska teoria aktora-sieci (ANT), stanowiąca, w przekonaniu autora, istotne poszerzenie pola teoretycznych rozważań nad społecznymi oraz organizacyjnymi uwarunkowaniami przekładu.

Niniejszy szkic analizuje mechanizmy niemieckiej polityki kulturalnej w okresie pierwszej wojny światowej na podstawie niepublikowanych materiałów archiwalnych dotyczących belgijsko-niemieckiego oraz niemiecko-polskiego transferu literackiego. Prezentacja historycznoliteracka posłużyła do sformułowania ogólnoteoretycznych wniosków dotyczących transnarodowego charakteru wymiany kulturowej w czasie wzmożonej nacjonalistycznej mobilizacji społeczeństw oraz wystosowania badawczych dezyderatów odnoszących się do metodologii transferu kulturowego oraz Histoire croisée na przełomie XIX i XX wieku.

Artykuł jest próbą krytycznego spojrzenia na polemikę wokół biografii Ryszarda Kapuścińskiego autorstwa Artura Domosławskiego (2010). Pozostawiając na boku kontrowersje natury politycznej i prywatnej uważam, że dyskusja, którą owa publikacja zapoczątkowała, jak najbardziej zasługuje na literaturoznawcze opracowanie. Mimo wysokiej temperatury sporu dało się z niego wydestylować dwie wizje literatury niefikcjonalnej, reprezentowane kolejno przez zwolenników postępującej „hybrydyzacji” tego gatunku, dających pełne przyzwolenie na wypracowaną przez Kapuścińskiego licentia poetica oraz obóz jej krytyków, wskazujących na potrzebę określenia granicy dzielącej fikcję od nie-fikcji. Poszczególne głosy mówiły wiele o estetyce recepcji literatury niefikcjonalnej oraz postulowanych dyrektywach genologicznych.

Autor omawia polską recepcję pism Kapuścińskiego, skupiającą się często na osobie autora, raczej niż na tekście.

Autor proponuje nowe spojrzenie na badanie gatunków niefikcjonalnych, opierające się na podejściu etycznym.

Analiza współczesnego doświadczenia turystycznego na przykładzie zapisków z podróży do Afryki publikowanych w polskiej prasie.