W Europie, gdy porusza się sprawę kultur rdzennych, rodzi się od razu niepokojące napięcie między tym, co etniczne, a nie-rodzimym, i samo wskazywanie tego, co natywne, wydaje się gestem niewłaściwym, budzić może poczucie zagrożenia wybuchem ksenofobii. Pochodne greckich słów ἔθνος, εθνικός stały się z powodów historycznych pojęciami trudnymi, bo wskazują na utopię twardej tożsamości, pomijając mieszankę różnych wpływów i inspiracji. Tradycje odnoszące się do pierwotnych elementów kultury istnieją i żyją; najczęściej dostrzega się je zresztą nie u siebie, lecz u sąsiadów, gdzie przyjmują nieco odmienną formę. Własne „przesądy” traktowane są bowiem jako czysta prawda lub coś niewidocznego, bo oczywistego, jak w Polsce zwyczaje wigilijne czy obowiązek nawiedzenia rodzinnych grobów w listopadzie. Wiemy też, że chrześcijaństwo częściowo adaptowało do swoich potrzeb święta i zwyczaje przedchrześcijańskie, ale nie potrafimy zrekonstruować tej warstwy kulturowej – była przedpiśmienna i została przez wieki zatarta.

Pojęcie bezformia – choć zastosowane jako narzędzie / zasada / siła / właściwość sztuki awangardowej w realiach konkretnej wystawy i choć wprowadzone przez Bataille’a przed niemal stuleciem, a więc siłą rzeczy w oderwaniu od zjawisk, które mogłoby dziś określać – objawia swój „sposób użycia” również jako słowo określające współczesną wiedzę o awangardzie w literaturze, którą od dekady na gruncie polskiej humanistyki cechuje szczególne wzmożenie. Mam na myśli przede wszystkim książki z serii „Awangarda/Rewizje” wydawanej przez Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego i tworzone przez środowisko Ośrodka Badań nad Awangardą UJ, w skrócie i nieoficjalnie zwane OBAWĄ, której wielu członków i członkiń gościmy na łamach tego numeru.

Nowy numer „Tekstów Drugich” poświęcony hormonom społecznym dotyka zagadnienia, które można określić i jako nowe (wszak o hormonach społecznych lub zbiorowych napisano do tej pory niewiele, a i działanie hormonów indywidualnych odkryto – biorąc pod uwagę sięgające starożytności początki medycyny – wcale nie tak dawno1), i jako tak stare jak gatunek ludzki. Choć język mówienia o hormonach zmienia się w ostatnich latach radyklanie, czyniąc z nich – nieco na przekór rozwojowi medycyny – tajemnicze, niemal magiczne substancje, których celem jest nami władać i przejmować kontrolę nad każdym, zarówno indywidualnym, jak i zbiorowym aspektem naszego życia, to „pod wpływem” hormonów byliśmy i jesteśmy zawsze.

Nowy numer Tekstów Drugich poświęcony jest fenomenowi głosu i dźwiękowości literatury. Co ciekawe, temu drugiemu zjawisku – a więc zagadnieniu dźwięku, formom realizacji brzmień, przejawom muzyczności czy udźwiękowienia poświęcone było do tej pory o wiele więcej uwagi, niż aspektom głosowym literatury. Wprawdzie zainteresowanie tekstami oralnymi (i szerzej, tradycją oralną) jest zjawiskiem nienowym i ma swoją bogatą tradycję, gdzieś między dźwiękowością a oralnością pozostawała wyraźna luka badawcza, luka o tyle ciekawa, że zazwyczaj jednostkowe doświadczenia obcowania z literaturą zaczynają się od kontaktu z tekstem wokalizowanym lub subwokalizowanym: najpierw, w dzieciństwie, jest to zwykle tekst czytany lub opowiadany, później zaś, w pierwszych samodzielnych lekturach, czytany samemu sobie na głos. Tendencja do subwokalizacji, którą można traktować jako etap nauki czytania, najczęściej nie ustaje szybko, a w niektórych przypadkach (do których sama należę), wewnętrzny lektor nigdy nie milknie, zwłaszcza w przypadku czytania tekstów literackich dla przyjemności.

Badacze, których artykuły znalazły się w tym numerze „Tekstów Drugich”, zadają sobie pytania o realia społeczne dwudziestolecia, skoro tak ważne stało się dla nich przyjrzenie się konkursom na pamiętniki z tego okresu. Było ich kilka w latach trzydziestych: na pamiętnik bezrobotnego, dla gospodyń wiejskich, dla małorolnych, dla emigrantów i wreszcie słynny konkurs, którego efektem stała się publikacja w 1935 roku Pamiętników chłopów. Ich przedłużeniem były liczne konkursy i publikacje pokonkursowe po drugiej wojnie światowej, które także są obecnie przedmiotem analiz. Międzywojennym socjologom towarzyszyła wrażliwość na kwestie społeczne, spodziewali się, że metoda biograficzna dostarczy wiarygodnych i pogłębionych danych dotyczących życiowych motywacji, aspiracji awansu, trudności, warunków życia. Siłą rzeczy na konkursowe ogłoszenia mogli jednak odpowiedzieć tylko piszący, zdolni do samodzielnego sformułowania rozwiniętej wypowiedzi autobiograficznej.