Artykuły: Jacek Kopciński

Relacje podmiotu ze środowiskiem akustycznym dla interpretatora opowiadań Zygmunta Haupta, Pamiętnika z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego i Opowieści galicyjskich Andrzeja Stasiuka pozostają kluczowe. Utrwalone w tych utworach wrażenia akustyczne, podniesione do poziomu spostrzeżeń i wyobrażeń, są znakiem wyjątkowych doświadczeń o charakterze psychicznym, egzystencjalnym i duchowym. Ich odczytanie inicjuje w odbiorcach szczególny proces poznawczy, który polega na przechodzeniu od „spostrzeżenia odtworzonego”, do „przeżycia psychicznego” i „odpowiedzi psychofizycznej” (Gołaszewska, Estetyka pięciu zmysłów), jaką nasze ciało daje brzmiącemu światu. Lektura taka jest zarazem wstępem do wyjątkowej gry w „nasłuchiwanie” – zapisanych dźwięków i zaszyfrowanych w brzmiącym świecie sensów metafizycznych. W prozie trzech pisarzy znajdziemy wiele reprezentacji śladów akustycznych, ale tylko niektóre z nich wyrażają moment przejścia od doświadczenia czysto zmysłowego do przeżycia o ponadzmysłowym, metafizycznym charakterze. Esej jest wprowadzeniem do badań nad hermeneutyką dźwięku w twórczości Haupta, Białoszewskiego i Stasiuka.

Słowa klucze: głos, dźwięk, fonostefa, audiosfera, ślad akustyczny, hermeneutyka, proza polska XX wieku.

Wspomnienie o prof. Michale Głowińskim, wybitnym teoretyku i historyku literatury, zmarłym 29 września 2023 roku.

Słowa klucze: wspomnienie, Michał Głowiński, teoretyk literatury

Zwieńczeniem autorskiego nurtu twórczości dramatopisarskiej Artura Pałygi jest tom Powrót bogów (2017). Złożyły się na niego teksty o różnorodnej poetyce (oratorium, poemat dramatyczny, misterium, poetycki monodram) i oryginalnej problematyce, którą streszcza autorski komentarz: „W zebranych tu dramatach bogowie wracają sprzed przeszłości, nie z tradycji czy z historii, ale z zasypanego źródła ludzkiej potrzeby obcowania z nieludzkim”. Tym „zasypanym źródłem” jest archaiczny mit, reaktywowany przez Pałygę w granicznych sytuacjach egzystencjalnych jego bohaterów: nagłej śmierci, przewlekłej choroby, ofiary złożonej z siebie samego na ołtarzu nauki, opuszczenia i duchowej samotności, i w granicznej sytuacji twórczej, jaką jest próba dramatycznego utożsamienia z mówiącą postacią. Intelektualnym fundamentem dramaturgii Pałygi jest myśl Mircei Eliadego, w szczególności jego koncepcja sacrum jako bytu „absolutnego, niewzruszonego, nie podlegającego stawaniu się”, ku któremu transcendują bohaterowie sztuk Pałygi. Archaicznym symbolem wiążącym ich doświadczenie pozostaje ogień w jego różnych wariantach: płomienia, iskry, żaru słonecznego, zabójczego promieniowania. Analiza mitycznej wyobraźni Pałygi koncentruje się na przemianach tego właśnie symbolu.

Słowa kluczowe: dramat, mit, wyobraźnia, sacrum, profanum, symbol, ogień, Mircea Eliade

Białoszewskiego zawsze fascynowała idea powrotu do ustnych i melicznych źródeł poezji – na przykład znał na pamięć biblijne psalmy i chętnie je recytował, a nawet śpiewał. Nie był jednak stylizatorem dawnych form lirycznych, ale wynalazcą nowych. Swoje wiersze traktował jak partyturę muzyczną: pisał je „na głos” i dążył do ich głośnego wykonania. W latach 50. założył domowy teatr, by głosem i gestem „uruchamiać” swoją poezję. Kiedy Teatr Osobny zawiesił działalność, zaczął – od połowy lat 70. – nagrywać swoje utwory na taśmę magnetofonową. Początkowo robił to ze względu na niewidomą przyjaciółkę, Jadwidgę Stańczakową. Z czasem jednak jego magnetofonowe sesje zyskały kształt poetyckiego performansu, w którym na równi z wierszem czy prozą liczyło się samo wykonanie utworu. Według Kopcińskiego poeta nagrywał swoje utwory po to, by powtórzyć akt pierwotnej kreacji i własnym głosem obudzić w sobie dawne przeżycie artystyczne.

Pamięć drugiej wojny światowej jest dziś ważnym ekranem, na który pokolenie młodych polskich artystów projektuje swoją świadomość. Świadczy o tym wiele faktów artystycznych, spośród których dwa wydają się szczególnie znaczące: spektakl Pawła Passiniego „Hamlet 44” (2008) i dramat Doroty Masłowskiej „Między nami dobrze jest”, (prapremiera w 2008). Passini i Masłowska stworzyli w swoich utworach dwie różne wizje rzeczywistości ufundowane na zapośredniczonej pamięci wojny artystów „późno urodzonych”. Wojna w dramacie Masłowskiej jest początkiem permanentnej katastrofy, która przyjmuje postać realnego i mentalnego śmietnika. U Passiniego zaś wojna to czas wznoszenia etycznych drogowskazów, dzięki którym współczesny Hamlet rekonstruuje zagubioną podmiotowość.

Relacja pomiędzy symbolicznymi i naturalistyczno-egzystencjalnymi znaczeniami jednoaktówki Herberta

Recenzja. Miron. Wspomnienia o poecie, zebrała i opracowała H. Kirchner, Warszawa 1996

Artykuł wstępny poświęcony fenomenowi literatury urodzonej po 1960 roku

Recenzja. Włodzimierz Bolecki, Prawdy niemiłe, Warszawa 1993

Autor dowodzi niesłuszności pominięcia cyklu Białoszewskiego w Antologii poezji okresu stanu wojennego autorstwa Danuty Dąbrowskiej

Bestiarium jako klucz do wyobraźni Mirona Białoszewskiego