Artykuły: Marta Tomczok

Artykuł unaocznia rolę opowieści we współczesnej literaturze o Zagładzie i odróżnia ją od dominującego do niedawna opowiadania. Analizuje także najbardziej rozpowszechnione ujęcia opowieści – powieść parafaktograficzną i powieści parareporterskie. Analizując rynek wydawniczy i silną rolę autorskiej marki, autorzy starają się pokazać, że oba typy powieści znajdują zastosowanie w nowej sytuacji antropologicznej, w jakiej znalazła się literatura o ludobójstwie sprzedawana w sieciach handlowych. W odróżnieniu od „ariport fiction” czy tradycyjnej literatury popularnej jest to literatura silnie związana z konsumenckimi przyzwyczajeniami i podlegająca tym samym, co wiele innych produktów, rynkowym rytuałom. W artykule analizowane są w sposób szczególny powieści dwojga popularnych polskich autorów: Niny Majewskiej-Brown i Maxa Czornyja.

Słowa klucze: Auschwitz, powieść dyskontowa, marka, branding, literatura gatunkowa, świadectwo

Artykuł stanowi próbę przeorientowania badań literaturoznawczych skupionych na Zagładzie w kierunku humanistyki terenowej. Wychodząc od analizy poetyki miejsca zaproponowanej przez Dorotę Julię Nowak, autorka szuka w polskich badaniach prac przekraczających analizy filologiczne w kierunku analiz kulturoznawczych, zwłaszcza antropologicznych. Prace m.in. Romy Sendyki czy Aleksandry Ubertowskiej, korzystające z zaplecza posthumanistycznego, geografii i geologii, proponują nowy słownik, a praca Nowak w nikłym stopniu korzysta z metod innych dyscyplin, przez co wiele wątpliwości dotyczących rozumienia środowiska czy terenu w literaturoznawstwie zagładowym pozostawia niewyjaśnionymi. Zdaniem autorki artykułu kluczowa jest równoprawność literatury i innych źródeł wiedzy wynikająca z założeń, które pozwalają też doceniać sprawczość środowiska (co w artykule zostaje odniesione do metafory „terraformowania” Albrechta i Pika).

Słowa kluczowe: sedymentacja, humanistyka terenowa, Zagłada, terraformowanie

Celem artykułu jest przeanalizowanie idei osłaniania i ukrywania bolesnych, osobistych doświadczeń, w tym doświadczeń związanych z utratą najbliższych w Zagładzie, w sztuce i wierszach Krystiany Robb-Narbutt (1945-2006). Przypomina ona dorastanie zarodka, a później płodu w osłonięciu i pod ochroną macicy; istota niemogąca żyć samodzielnie, poza macicą, znajduje w niej schronienie, które z czasem staje się coraz bardziej widoczne aż do osiągnięcia stanu, w którym przestaje być potrzebne i zostaje opuszczone przez dziecko.

W sztuce Robb-Narbutt faza prenatalna, czyli osłaniania i ukrywania doświadczenia, osiąga stan autonomii, staje się w zasadzie główną i jedyną fazą prezentowania tego, co w tej twórczości najważniejsze – wycofanych poza bezpośredni kontakt z odbiorcą obiektów bezpośrednio związanych z jakimś bólem, z czyjąś traumą. Jest ona jednak ważna właśnie dlatego, że prezentuje to bolesne, częściowo także domniemane, nietknięte przez widza czy czytelnika doświadczenie za pośrednictwem skrytki, skrzynki bądź schowka, a także wiersza, czyli materialnych i wizualnych schronień, które nie tyle wirtualnie symbolizują jakieś ukrycie, ile rzeczywiście je tworzą. Przy czym schronienie to nie ma charakteru tymczasowego, jak w przypadku ciąży, ale trwały, a to, co ochraniane, nie jest prostym przełożeniem rosnącego i niesamodzielnego istnienia na sztukę, nie jest wizualizacją czy symbolizacją rosnącego płodu, ale przeciwnie, jest symboliczną materializacją nieżyjących, nieobecnych, utraconych – czyli różnych wymiarów śmierci. Taka rola osłony – przewijającej się w zasadzie przez wszystkie fazy i stany skupienia pracy Robb-Narbutt – czyni z jej twórczości rodzaj matczynej macicy dla zagrożonych nieistnieniem wspomnień, najczęściej znanych tylko artystce i związanych zarówno z historią jej rodziny, jak i z jej własnymi, osobistymi doświadczeniami.

Słowa klucze: sztuka po Zagładzie, macierzyństwo, Bracha L. Ettinger, miniatura, materialność tekstu, haptyczność, taktylność

W artykule przedstawiamy badania akwafilologiczne afektywnego dyskursu na temat rzeki przemysłowej. Sięgając do literatury historycznej, hydrologicznej, sztuki, tekstów literackich i dyskursu medialnego, pokazujemy, w jaki sposób antropopresja, jaka dotknęła Rawę, płynącą przez śląskie miasta łącznie z Katowicami, odcisnęła także ślad na języku, i w jaki sposób odzyskanie go dla tej rzeki może przywrócić jej sprawczość. Korzystając z najnowszych studiów hydrologicznych, prowadzonych w ramach projektu „Zielony Horyzont” (UŚ, 2021-2023) i ukierunkowanych na oznaczenie niebadanych dotąd w Rawie zanieczyszczeń, staramy się w podobny sposób „prześwietlić” i „odłowić” zanieczyszczenia w mówieniu i myśleniu o rzece, za sprawą których doszło w ubiegłym wieku właściwie do zerwania sojuszu między ludźmi a Rawą. Opracowana dzięki temu interdyscyplinarna metoda akwafilologicznego studiowania rzeki okazuje się jedynym sposobem na zaakceptowanie jej postnaturalnego stanu, który w dalszym ciągu pełni zadania rzeki i jednocześnie je przekracza, stając się pomnikiem antropocenu.

Słowa klucze: akwafilologia, głębokie mapowanie, antropopresja, Rawa, rzeka przemysłowa, ściek kanalizacyjny, pomnik antropocenu

Celem artykułu jest wstępne rozpoznanie możliwości teoretycznych i interpretacyjnych pojęcia emocji w odniesieniu do gatunkowej literatury popularnej o II wojnie światowej. Sięgając do koncepcji wspólnot emocjonalnych Barbary H. Rosenwein, autorka zarysowuje możliwości rozumienia eksplozji lęku i miłości we współczesnych romansach wojennych i powieściach grozy (Łuksza Henela, Joanny Jax, Mirosławy Karety, Stanisława Reńcy). Następnie porównuje je do oszczędnych opisów z prozy opublikowanej w latach 60. (Józefa Hena, Marka Hłaski). Z analizy wynika, że dominacja lęku i miłości we współczesnych narracjach nie jest jedynie konsekwencją sztywnego powtarzania wzorców czy urynkowienia afektów. Ujawnienie emocji może być skutecznym sposobem wypowiedzenia historii wypieranych z oficjalnego dyskursu o II wojnie światowej i stworzenia wokół nich dotąd nieistniejących wspólnot odbiorców.

Słowa kluczowe: wspólnoty emocjonalne, miłość, lęk, romans, powieść grozy, II wojna światowa

W recenzji pokazano nowatorstwo monografii Jacka Małczyńskiego, zaimplementowane na grunt polski koncepcje środowiskowe i teorie kulturoznawcze, a przede wszystkim przebadany przez autora materiał, z różnych stron pokazujący Zagładę. Za szczególnie ważną zaletę tej pracy uznano odświeżające spojrzenie na pozostałości po obozach zagłady i dotyczącą ich sztukę, szczególnie tę o wymiarze ekologicznym. Refleksji poddano także znaczenie dezantropotyzacji (odczłowieczenia) historii Zagłady i wynikające stąd konsekwencje. Krajobrazy Zagłady uzmysławiają, że historyk środowiskowy Zagłady nie tylko pisze, lecz także przeprowadza wywiady, spaceruje, fotografuje, analizuje dzieła sztuki, archiwizuje, a zatem – pracując na zróżnicowanym materiale, wykorzystuje metody należące do różnych dyscyplin nauki. Symboliczny wymiar ludobójstw i ekobójstw wyłaniający się z projektu Małczyńskiego nie narzuca jednak nachalnych czy ideologicznych konkluzji. Pozostaje zaproszeniem do udziału w partycypacyjnym projekcie, który z założenia ma charakter work in progress.

Słowa kluczowe: Zagłada, historia środowiskowa, obozy, sztuka, krajobraz

Nawiązując do teorii postmodernizmu Andreasa Huyssena, Ryszarda Nycza, a szczególnie Hala Fostera, autorka wprowadza pojęcie postmodernizmu realistycznego, oznaczając nim praktyki ideowo-estetyczne, stosowane w kulturze i sztuce po 2000 roku. Za punkt graniczny przyjmuje polskie wydanie Sąsiadów Jana Tomasza Grossa, a zmianę kulturową, jaką wywołała ta publikacja, łączy z pośpiesznym odejściem od dyskusji nad postmodernizmem jako takim (w literaturze zagranicznej za datę graniczną uznaje się 11 września 2001 roku).

Celem artykułu jest ukazanie korzyści płynących z powrotu do dyskusji o postmodernizmie polskim w kontekście Zagłady. W związku z tym autorka wprowadza drugie pojęcie „postmodernizowania Zagłady”, nazywając w ten sposób szereg działań związanych z postmodernistyczną refleksją nad Holokaustem w powieści, które w latach dwutysięcznych przyjęły postać narracji społecznie zaangażowanej, a ideowo zbliżonej do krytyki późnej nowoczesności i kapitalizmu.

Słowa kluczowe: realizm postmodernistyczny, postmodernizowanie Zagłady [ postmodernising the Shoah], Piotr Czakański, katolicyzm, kapitalizm

Recenzje książek: Agnieszka Dauksza Klub Auschwitz i inne kluby. Rwane opowieści przeżywców (słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2016) i Agnieszka Dauksza Afektywny modernizm. Nowoczesna literatura polska w interpretacji relacyjnej (Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2017).

Słowa kluczowe: Słowa kluczowe: afekt, literatura polska, modernizm, interpretacja relacyjna

Autorka proponuje krytyczną lekturę opowiadania Pożegnanie z Marią Tadeusza Borowskiego. Zestawiając je z pracami Jana Tomasza Grossa i Raula Hilberga, odsłania ideologiczny potencjał tekstu i jego ideologemy, ujawniające przede wszystkim lęki i pragnienia Polaków w odniesieniu do Zagłady i mieszkańców likwidowanego getta w Warszawie. Rozważa także możliwość oddziaływania tych ideologemów na współczesną polską literaturę (M. Wroński A na imię jej będzie Aniela, Warszawa 2011; K. Piwowarski Więcej gazu, Kameraden!, Warszawa 2012). Najbardziej dwuznaczna ideologicznie wydaje się pointa Pożegnania z Marią,j motyw „pragnienia mydła” i postać Mischlinga. Rozpatrując twórczość współczesnych ironistów, autorka zastanawia się, do czego doprowadził brak krytycznych lektur Borowskiego i na czym polega fantazjowanie quasi-świadków o byciu sprawcami Zagłady.

Słowa kluczowe: Zagłada, ironia, fantazja, „pragnienie mydła”, świadek w roli sprawcy

Rec. Katarzyna Czeczot, Ofelizm. Romantyczne zawłaszczenia, feministyczne interwencje, Wydawnictwo IBL, Warszawa 2016, ss. 332.

Słowa kluczowe: Słowa kluczowe: kobiecość, woda, ofelizm, ekokrytyka, historia pojęć, historia idei, XIX wiek.

Recenzja: B. Przymuszała, Smugi Zagłady. Emocjonalne i konwencjonalne aspekty tekstów ofiar i ich dzieci, Poznań 2016.

Słowa kluczowe: Zagłada, afekt, emocje, narracje ofiar i ich dzieci

Artykuł przynosi możliwość odczytania powieści Tadeusza Konwickiego, Andrzeja Kuśniewicza, Piotra Szewca i Pawła Huellego w perspektywie środowiskowych badań nad Zagładą. Autorka przyjmuje, że w latach 1986-1987 nastąpił w polskich narracjach o Zagładzie nie tylko przełom o charakterze polityczno-światopoglądowym, ale dokonała się także zmiana w widzeniu przez pisarzy problemów związanych z postępującą degradacją środowiska i ociepleniem klimatu. Podążając śladem badań Eelco Runi i Hansa Ulricha Gumbrechta Marta Tomczok dostrzega w katastrofach naturalnych metonimie Zagłady, które z jednej strony odsyłają do eksterminacji Żydów, z drugiej są refleksją na temat współczesnych zagrożeń środowiska naturalnego. W artykule znalazła się także próba opisu wspomnianych powieści za pomocą wyników badań polskiego klimatu lat osiemdziesiątych prowadzonych przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy.

Słowa kluczowe: Zagłada, klimat, katastrofa naturalna, metonimia, powieść