Autor analizuje etyczne i polityczne aspekty sytuacji dawania świadectwa. Podkreśla wpływ badań nad Zagładą na ustanowienie współczesnego dyskursu na temat świadectw w obszarze ruchów emancypacyjnych, ale także niewspółbieżność obu tych pól. Kluczowym pojęciem staje się tutaj polityczna performatyka traumy jako sposób wykorzystywania świadectwa w przekształcaniu relacji władzy i koncepcji sfery publicznej.

Słowa kluczowe: trauma, Zagłada, ruchy emancypacyjne, sfera publiczna, świadectwo, performans

We współczesnych badaniach nad zagładą Żydów często kwestionuje się stosowanie pojęcia bystander. Jest ono używane w sposób ograniczony i koncentrujący się wyłącznie na biernym aspekcie bycia bystanderem. Współczesne badania psychologiczne nad reakcjami świadków zbrodni pozwalają opisać wiele różniących się w wymiarze moralności zachowań (od ratowania do kolaboracji ze sprawcami), i emocji moralnych (od empatii do schadenfreude). W przedstawionym w artykule badaniu próbowaliśmy sprawdzić, w jakim stopniu różne oblicza bystandera epoki Holokaustu tworzą wiedzę zbiorową Polaków na temat zachowań ich rodaków. Badanie to dowiodło, że poza dobrze znanymi wzorcami pamięci zbiorowej (przeszacowywanie moralnych zachowań rodaków), w reprezentacjach społecznych Holokaustu dominują wyobrażenia o moralnej nieobojętności – Polacy są postrzegani jako ratujący i empatyczni albo jako kolaborujący i zawistni. Kategoria biernych emocji i zachowań była rzadko odnoszona przez badanych Polaków do opisu historii lat okupacji.

Słowa kluczowe: świadek, bystander, Zagłada, Holokaust, pomoc, empatia, Schadenfreude

Tekst poświęcony jest przemianom kategorii świadka i świadectwa pod wpływem rozwoju nowych mediów. Artykuł sytuuje tę problematykę w kontekście koncepcji kryzysu świadectwa, jednocześnie poszukując adekwatnej formy opisu dla nowych praktyk świadczenia. Łącząc metodologiczne ujęcia medioznawcze z teorią asamblażu akcentuje sprawczość technologii komunikacyjnych, które w decydujący sposób wpływają na kształt i przebieg aktów świadczenia, zarówno w kontekście prawnym, jak i w sferze politycznego aktywizmu. Perspektywa ta pozwala również na weryfikację historycznych koncepcji świadectwa i ich związków z mediami analogowymi.

Słowa klucze: świadek, świadectwo, aktywizm, asamblaż, media cyfrowe

Tłumacze biorą aktywy udział w wydarzeniach historycznych, które bez nich nie mogłyby przynieść oczekiwanych rezultatów. A jednak, zgodnie z prototypowym modelem mediacji językowej, według którego tłumacz to przezroczysty kanał przekazu znaczeń, ich obecność, mimo swej wagi, jest pomijana i wymazywana, zwłaszcza w przypadku tłumaczy słowa żywego. Współtworząc historię, są pozbawieni miejsca w niej, jak również możliwości świadczenia o niej. W artykule, posługując się narzędziami badań nad tłumaczem (Translator Studies), wykorzystuję dwa przykłady pracy tłumaczy: dla Komisji Prawy i Pojednania w RPA oraz misji Wspólnoty Europejskiej w Chorwacji w 1991, by zapytać o istotę roli tłumaczy ustnych i wartość ich (niewysłuchanych) świadectw.

Słowa klucze: świadek, świadectwo, przekład ustny, Translator Studies, konflikt, Komisja Prawdy i Pojednania, Misja Mediacyjna Wspólnoty Europejskiej

Kategorie „rama Zagłady” i „obserwatorzy uczestniczący” to propozycje polemiczne względem dotychczasowych kategorii opisu polskiego kontekstu Zagłady takich jak obrzeża Zagłady i bystanders – niezależnie od tego, czy bystanders są rozumiani jako świadkowie, postronni, widzowie czy też gapie. Społeczno-kulturowa prawomocność antysemityzmu pozwala ująć polski kontekst Zagłady w kategoriach rzeczywistości panoptycznej, dominującą większość zaś opisać jako dyscyplinarne społeczeństwo obserwatorów uczestniczących. Kategoria „rama Zagłady” opiera się na datowaniu wpływu grupy większościowej na los Żydów od początku okupacji i w kontinuum z przedwojennymi postawami, dyskursami oraz praktykami. Proponowana konceptualizacja pomaga objaśnić, w jaki sposób zastane uwarunkowania społeczno-kulturowe były w stanie zdeterminować stopień wydajności Zagłady na terenach okupowanej Polski.

Słowa kluczowe: antysemityzm, Zagłada, triada Hilberga, ramy Zagłady, obserwacja uczestnicząca, rzeczywistość panoptyczna, społeczeństwo dyscyplinarne, kłamstwo jedwabieńskie

W artykule jest analizowane funkcjonowanie świadectw na wystawach współczesnych muzeów historycznych. Autorka posługuje sięprzykładami zaczerpniętymi z Muzeum Powstania Warszawskiego i Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku. Systematyzuje sposoby wystawiania świadectw, biorąc pod uwagę medium audio i wideo, ich fragmentaryzację, stopień fakultatywności/obowiązkowości dla zwiedzającego, sposób ich lokalizowania w przestrzeni wystawy, obudowania kontekstem, wreszcie przetworzenia, a także ich funkcje w muzealnej narracji pamięciowej i wynikające z tych wszystkich czynników warunki doświadczenia zwiedzającego, które można nazwać „doświadczaniem świadectwa/świadka”. Omówienie strategii obchodzenia się ze świadectwem na wystawach nowych polskich muzeów historycznych prowadzi od opisu poetyki do pytań o etykę takiego „wystawiania świadka”.

Słowa kluczowe: muzeum historyczne, świadectwo wideo, świadek, Muzeum II Wojny Światowej, Muzeum Powstania Warszawskiego

Artykuł zmierza do wyróżnienia i scharakteryzowania kategorii chłopskiego postronnego Zagłady w odniesieniu do pojęć zaczerpniętych ze studiów nad krajobrazem kulturowym – okolicy i krajobrazu zadanego (taskscape). Na podstawie analizy fragmentów narracji chłopskich nadesłanych na konkurs „Opisy mojej wsi” (1948) autorka wskazuje na cztery poziomy zaangażowania postronnych Zagłady na wsi: aktywnego działania nakierowanego na tworzenie okolicy (spełniania konkretnych zadań), percepcji zmysłowej, obecności mającej wymiar cielesno-afektywny, a także trudnej artykulacji opierającej się na (prze)milczeniu.

Słowa kluczowe: postronny, świadek, Zagłada, wieś, okolica, relacje

Artykuł pokazuje, że jednym z doświadczeń tak zwanych świadków Zagłady było rozpoznanie skali wrogości polskiego społeczeństwa wobec Żydów. Zjawisko to dało się zaobserwować szczególnie na prowincji, gdzie zbrodnia nie dokonywała się za murami gett, lecz na ulicach czy kirkutach. Traumatyczny potencjał widoku Polaków uczestniczących w Zagładzie ukazuje dziennik Stanisława Żemińskiego, a także świadectwa Zygmunta Klukowskiego i Tadeusza Markiela. Antysemicki afekt wpisany w podwaliny kultury polskiej można dostrzec nie tylko w postawach mieszkańców prowincji, lecz również w wypowiedziach wybitnych intelektualistów, takich jak Maria Dąbrowska czy Andrzej Bobkowski. Ich dzienniki zawierają, ujawnione dopiero przed kilkoma laty, passusy świadczące o wrogości wobec Żydów i braku empatii w stosunku do ofiar Zagłady.

Słowa kluczowe: świadek, Zagłada, stosunki polsko-żydowskie, współudział w Holokauście, antysemityzm, okupacyjne dzienniki Polaków

Artykuł jest poświęcony dramatowi Stefanii Zahorskiej pt. Smocza 13 (1944) [ang. ‘Dragon Street’]. W pierwszej jego części autor podejmuje próbę odtworzenia genezy utworu oraz jego kolei wydawniczych. Następnie interpretuje go z perspektywy wydarzeń historycznych – Grossaktion in Warschau, powstania w getcie warszawskim oraz stosunku polskich wychodźców wojennych do Zagłady, dowodząc przez to jego dokumentarnej wartości i osobności w panoramie literatury wychodźczej i emigracyjnej. W tym celu przywołuje ustalenia badaczy dotychczas zajmujących się utworem, rewidując je w odniesieniu do aktualnego stanu badań, oraz emigracyjne recenzje Smoczej 13.

Słowa kluczowe: Stefania Zahorska, II wojna światowa, dramat emigracyjny, Holocaust, getto warszawskie

Tekst jest próbą rozwinięcia terminologii i strategii analitycznych dotyczących grupy dopełniającej pole przemocy, w którego centrum znajdują się sprawca i ofiara. Tzw. bystanders opisywani są tu za pomocą kategorii wypracowanych przez rozwijające się od lat 80. studia nad kulturą wizualną. Patrzący, widzący, podglądający, widz, gap i obserwator są przedstawieni jako odmienne podmioty skopiczne o różnym stopniu sprawczości, autonomii, zdolnościach poznawczych i odruchach afektywnych. Niesynonimiczne traktowanie tych kategorii pozwala na zniuansowane, wieloaspektowe i pogłębione analizowanie osób obecnych wobec przemocy; umożliwiając badania wielokierunkowych, relacyjnych i sieciowych zależności pomiędzy aktorami traumatycznych wydarzeń.

słowa kluczowe:  bystander, świadek, postronny, podmiot wizualny, widz, obserwator, gap, Zagłada.

Artykuł jest próbą spojrzenia na drzewa ocalałe z amerykańskich bombardowań atomowych w Hiroshimie i Nagasaki jako formę biologicznego świadectwa oraz ekologiczne dziedzictwo ludobójstwa. Ramę teoretyczną stanowią nowe podejścia badawcze, rodzące się na pograniczu nauk humanistycznych i przyrodniczych, które umożliwiają całościowe rozumienie zjawisk zachodzących w ekosystemach. W analizie materiału empirycznego autor posługuje się zatem aparatem pojęciowym pochodzącymi z nurtu etnografii wielogatunkowej, humanistyki ekologicznej, a także szeroko rozumianej ekologii oraz porównawczych studiów nad zagładą człowieka i zagładą środowiska. Celem wywodu jest pokazanie, że zdolności adaptacyjne człowieka i środowiska naturalnego wyznaczają podobne mechanizmy biologiczne, a doświadczenie traumy dla świata ludzi i roślin jest w pewnym sensie uniwersalne. Przykład tak postawionego problemu będą stanowić historie drzew Hibaku i splatające się z nimi historie ludzi. Te międzygatunkowe sploty autor uważa za formę świadectwa wyrażanego na podstawie zarządzania ekologicznym dziedzictwem zagłady atomowej.

Słowa klucze: ekologia, ekologiczna rezyliencja, drzewa Hibaku, Hibakujumoku, pomniki środowiskowe, ekobójstwo, ludobójstwo, bombardowania atomowe w Hiroshimie i Nagasaki, ekologiczne dziedzictwo.

Krótka charakterystyka trzech uprawianych w ostatnich dekadach XX wieku praktyk świadczenia stanowi kontekst do wprowadzenia analizy czwartej praktyki – kwestii badacza jako świadka i wyników jego badań jako świadectwa. Artykuł przypomina czasy wielkich odkryć geograficznych, kiedy kształtował się paradygmat nowoczesnych nauk, a jego fundament stanowiło pojęcie „fakt”, wywiedzione z prawa i nieodzownie zakładające istnienie świadków i świadectw. Następnie zaś przechodzi do przedstawienia definicji „świadka wirtualnego” oraz „skromnego świadka”, żeby przedstawić współczesne koncepcje wiedz sytuowanych Haraway i sytuacyjnej tekstualności Hunter oraz ich realizacje w praktyce.

Słowa kluczowe: praktyki świadczenia, kultura faktu, rewolucja naukowa, świadek wirtualny, wiedze sytuacyjne

W artykule autorka proponuje odczytanie relacji wideo postronnych świadków Zagłady nagrywanych w nieupamiętnionych miejscach wydarzeń jako dokumentów wizualnych, które równocześnie reprezentują i ustanawiają takie lokalizacje jako scenę zbrodni. Scena zbrodni – kategoria z pogranicza studiów forensycznych i performatywnych – pozwala postrzegać nieupamiętnione miejsca Zagłady równocześnie jako rezerwuar śladów przeszłości, materialnych dowodów, jak i przestrzeń rekonstrukcji zdarzeń w performatywnych aktach świadczenia. Posługując się cytatami z kilkunastu świadectw wideo, dokumenty te autorka interpretuje jako akty odtworzenia i wytworzenia sceny zbrodni w perspektywie sześciu kategorii: archiwum, świadka, krajobrazu, struktury czasowej, rekonstrukcji i ramowania.

Słowa kluczowe: Zagłada, świadek, świadectwo wideo, scena zbrodni, krajobraz

Tekst, oparty na kwerendzie w Archiwum IPN, dotyczy mordów na Żydach, popełnianych na południowej Kielecczyźnie przez oddziały dywersyjne Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej w trzeciej fazie Zagłady.

Słowa kluczowe: świadectwo sprawców; trzecia faza Zagłady; mordy na Żydach, oddział dywersyjny Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej.

Potrzeba dawania świadectwa, jaka wyłoniła się w następstwie Zagłady, spowodowała konieczność przemyślenia pojęcia podmiotowości w kategoriach bycia świadkiem. Czy można potraktować rzeczy-z-Zagłady jako szczególnego rodzaju świadków? Czym są jednak rzeczy jako świadkowie i czy można je uznać za „świadków”, skoro istotą świadectwa jest manifestacja podmiotowości niepowtarzalnej, jedynej, indywidualnej, a przede wszystkim – ludzkiej, a akt świadczenia ma wymiar egzystencjalny i etyczny. W kontekście myślenia o rzeczach-z-Zagłady tradycyjne pojęcia świadka, świadectwa i świadczenia muszą być ponownie przemyślane. Namysł nad redefiniowaniem tych pojęć powinien zmierzać w kierunku poszerzenia kategorii życia i kategorii podmiotowości o obszar tego, co nieorganiczne.

Słowa kluczowe: Holokaust, getto warszawskie, humanistyka post-antropocentryczna, zwrot ku materialności

Niniejszy esej traktuje o traumie i niewymowności, przemocy i banalności oraz o utopijnych konwencjach autoekspresji w liberalnym społeczeństwie masowym na przykładzie Stanów Zjednoczonych. Śledzi relacje między posttraumatycznymi kontekstami reparatywnymi prawa, religii, terapii i kultury popularnej, to wszystko pod znakiem autobiografii. Te sfery wyrażają konwencje gatunkowe autoekspresji powiązane z formalizmem samoświadomej liberalnej osobowości. Łączą normy ekspresyjnego zaprzeczenia z gatunkami poddającymi konwencjonalizacji różnorodne następstwa traumy i tworzącymi fałszywe utożsamienia między nimi. Kiedy sceny posttraumatycznej niewymowności przeradzają się w tryby retoryki transformacyjnej, czy wymowna forma odciąga od, staje się maską dla, lub zwiększa natężenie nieosiągalnej lub niewyrażalnej myśli, która pragnie zmiany norm negacji? Krótka historia ścieżki dźwiękowej jako miejsca, które zaznacza centralność niewymowności w ekspresji traumy, skupia paradoks chwili, w której posttraumatyczne pragnienie pozostania bezbronnym łączy się z banalnością muzyki pop i terapeutyczną kliszą.

Słowa kluczowe: trauma, niewymowność, prawo, świadectwo, kultura masowa

Autorka proponuje krytyczną lekturę opowiadania Pożegnanie z Marią Tadeusza Borowskiego. Zestawiając je z pracami Jana Tomasza Grossa i Raula Hilberga, odsłania ideologiczny potencjał tekstu i jego ideologemy, ujawniające przede wszystkim lęki i pragnienia Polaków w odniesieniu do Zagłady i mieszkańców likwidowanego getta w Warszawie. Rozważa także możliwość oddziaływania tych ideologemów na współczesną polską literaturę (M. Wroński A na imię jej będzie Aniela, Warszawa 2011; K. Piwowarski Więcej gazu, Kameraden!, Warszawa 2012). Najbardziej dwuznaczna ideologicznie wydaje się pointa Pożegnania z Marią,j motyw „pragnienia mydła” i postać Mischlinga. Rozpatrując twórczość współczesnych ironistów, autorka zastanawia się, do czego doprowadził brak krytycznych lektur Borowskiego i na czym polega fantazjowanie quasi-świadków o byciu sprawcami Zagłady.

Słowa kluczowe: Zagłada, ironia, fantazja, „pragnienie mydła”, świadek w roli sprawcy

Autorka twierdzi, że antysemityzm w Polsce ma charakter ciągły i nie można tego zjawiska rozdzielać na „antyjudaizm” i „antysemityzm”. Stosując metodę triangulacyjną, wskazuje osadzenie całego europejskiego antysemityzmu w tradycyjnej narracji teologicznej oraz warunkowanych nią rozwiązaniach społecznych, i  przyczyny, warunkujące tę ciągłość w Polsce.  Zalicza do nich  specyfikę struktury społecznej  oraz cele, dla których środowiska dominujące instrumentalizowały dyskurs antysemicki. Dyskurs ten  miał być czynnikiem inkluzywnym warstwy podporządkowanej do narodu. Stąd  znacząca rola duchowieństwa w tej narracji – była to jedyna grupa, zdolna skutecznie formować tożsamość zbiorową  warstw podporzadkowanych i  nadawać „antymodernistyczny” charakter polskiemu antysemityzmowi.

Słowa klucze: antysemityzm, nienawiść religijna, wzorce kultury, tożsamość zbiorowa.

Autorka dowodzi, że świadectwo to splot aktantów, dynamiczna relacja między jednostkami w procesie świadczenia; w wydarzenie przemocowe uwikłanych jest wiele figur o nietożsamych funkcjach zmieniających się w toku wydarzenia się a następnie także w toku relacjonowania. Świadczenie jest dynamicznie przekształcającą się siecią sił, energii, afektów, nietożsamych motywacji, różnych stadiów (bez)ruchu i sprawstwa. Nie ma świadka bezstronnego, gdyż cielesna obecność wymusza przyjęcie pozycji – fizyczność aktantów wpływa na rozkład sił na scenie przemocy. Autorka komentuje mechanizm ustanawiania świadka, interpelacji i fizycznej konfrontacji świadka i uczestniczącego, czyli tego, kto czynnie współtworzy kontekst świadectwa. Krytykuje dominujący od lat 80. model opisu świadectwa w perspektywie etycznej, podobnie jak jego narracyjne sprofilowanie oraz ograniczanie badań do świadectw z Zagłady. Wskazuje strategie nadużyć, którym poddawane są świadectwa, m.in.: cenzura, ideologizacja, idealizacja, selekcja, błędy montażu. Proponuje refleksje nad mechanizmami ustanawiania świadka pod kątem politycznym, performatywnym, cielesnym i afektywnym. Jednocześnie postuluje namysł nad gestami świadczenia – badania gestyczne.

Słowa: świadectwo, świadek, ciało, gest, afekt, ludobójstwo, polityczność

Autorka przedstawia moment tworzenia się narracji o byciu świadkiem Zagłady analizując relacje zbierane przez Centralną Żydowską Komisję Historyczną w latach 1944-1947, przechowywane obecnie w AŻIH pod sygnaturą 301. Zbiór ten pokazuje wyraźnie, jak świadectwo traktowane było jako narracja prawna, zeznanie, które może posłużyć do oskarżenia winnych. W artykule omówione są różne wymiary świadectwa, kwestia naoczności oraz uwiarygodnienia przez protokolanta, który również jest świadkiem. Ten ostatni zaś – zarówno w sensie metaforycznym, jak i prawnym – to figura, która jest powoływana do roli zeznającego.

Słowa kluczowe: Zagłada, Centralna Żydowska Komisja Historyczna, relacje świadków

Autor rozważa, czy zakorzeniona w ludzkiej etyce koncepcja świadka może zostać rozszerzona na byty nie-ludzkie (np. rośliny, zwierzęta, rzeczy). Interesuje go przede wszystkim drzewo jako jedna z figuracji świadka, a przedmiotem interpretacji czyni projekt artystyczny Berlin-Birkenau Łukasza Surowca z 2012 roku. Nawiązując do książki How Forests Think Eduardo Kohna (2013) i poszerzonej koncepcji semiozy, argumentuje, że drzewa świadczą o przeszłości na zasadzie indeksu. Zwraca również uwagę na ekologiczne konsekwencje projektu.

Słowa klucze: Zagłada, historia środowiskowa, świadek, pamięć, Łukasz Surowiec, Berlin-Birkenau, Auschwitz-Birkenau

Recenzja: Ślady Holokaustu w imaginarium kultury polskiej, red. J. Kowalska-Leder, P. Dobrosielski, I. Kurz, M. Szpakowska, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2017.

Around the imaginations of the Holocaust

Review: Ślady Holokaustu w imaginarium kultury polskiej, red. J. Kowalska-Leder, P. Dobrosielski, I. Kurz, M. Szpakowska, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warsaw 2017.

Słowa kluczowe: Zagłada, Holokaust, imaginarium, Żydzi

Recenzja: Justyna Tabaszewska, Poetyki pamięci. Współczesna poezja wobec tradycji i pamięci, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2016.

Słowa kluczowe: tradycja, pamięć, poetyka pamięci, modernizm, intertekstualność, poezja współczesna

W szkicu autor zarysowuje perspektywę badań nad świadkiem i świadczeniem w kategoriach specyficznego modelu podmiotowości, zakładającego źródłową „socjalność”, prymarne „my”, z której wyłania się relacyjna i zależna podmiotowość-ze-względu-na-innego. Ten model świadka-podmiotu i podmiotu jako świadka funkcjonuje na poziomie jednostkowej tożsamości, wspólnotowego podmiotu zbiorowego oraz filozoficznej koncepcji podmiotowości o charakterze uniwersalnym. Ten model podmiotu, który zainicjowali ongiś świadkowie Zagłady, zyskuje w kulturze współczesnej coraz poważniejsze znaczenie.

Słowa kluczowe: świadek, świadczenie, Zagłada, podmiot

Esej ten jest próbą analizy Derridiańskiej poetyki i polityki świadczenia w świetle często stosowanej przez Derridę figury marana, czyli „żyda ukrytego”, którego przynależność do judaizmu pozostaje sekretem. Derrida sam porównał obie formy świadczenia – Żyda-przeżywcy oraz żyda-marana – nie dostarczył jednak osobnej interpretacji, która to zestawienie wyjaśnia. Esej uzupełnia tę lukę, pokazując, że kwestie zawierzenia świadkowi oraz wiary w sensie religijnym są ze sobą blisko spokrewnione.

Słowa kluczowe: świadectwo, Derrida, maranizm, sekret, wiara, zawierzenie

Artykuł jest mikrosyntezą literatury polskiej poświęconej wypędzeniu Żydów z Polski w 1968 roku. Rozwój tej literatury określają trzy prawidłowości historyczne: 1) w miarę upływu lat liczba tekstów poświęconych Marcowi rośnie (co sygnalizuje, że Marzec ’68 jest uznawany za jedno z kluczowych wydarzeń i nadal aktualną zagadkę polskiej historii nowoczesnej); 2) w piśmiennictwie coraz mniejszą rolę odgrywa literatura fikcyjna, a coraz większą – literatura świadectwa (wspomnienia, pamiętniki, autobiografie, wywiady, quasi-dokumenty); 3) w Marcowym pisaniu na przełomie lat 80. i 90. nastąpiła wymiana dominującego wzorca opowieści – z tragicznego na melodramatyczny. Oba modele zostają omówione jako sposoby przedstawiania narodzin, rozpadu i (ewentualnej) regeneracji więzi społecznej. Kluczowa różnica między nimi dotyczy orzekania o możliwości istnienia dalszego ciągu relacji polsko-żydowskich.

Słowa kluczowe: Marzec ’68, pogrom upaństwowiony, model tragiczny, model melodramatyczny, historia rozmówiona, melodramat władzy.

Tekst dotyczy różnicy między dwoma typami dyskursu historiograficznego odnoszącego się do Zagłady, reprezentowanego przez dwa wybitne opracowania tematu. Autor argumentuje, że w przypadku dyskursu bliskiego doświadczeniu świadka rolę odgrywa nie tylko referencja, lecz także specyficzny punkt widzenia i emocje osoby ocalonej, które bierze pod uwagę Saul Friedländer.

Słowa kluczowe: historiografia, Zagłada, świadek, doświadczenie, proza literacka

Recenzja: M. Kobielska Polska kultura pamięci w XXI wieku: dominanty. Zbrodnia katyńska, powstanie warszawskie i stan wojenny, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2016.

Słowa kluczowe: polska kultura pamięci, pamięć kulturowa, polityka pamięci, zbrodnia katyńska, powstanie warszawskie, stan wojenny