Artykuły: Przemysław Czapliński

Artykuł dotyczy prawicowych quasi-krytycznoliterackich komentarzy na temat Wisławy Szymborskiej tuż po przyznaniu jej literackiej nagrody Nobla (1997). Wpisana w prawicowe artykuły koncepcja krytycznoliteracka opierała się na trzech założeniach: 1) dzieło literackie należy rozpatrywać w ścisłym powiązaniu z biografią twórcy; 2) ocena estetyki dzieła literackiego musi być powiązana z jego wymową etyczną; 3) etyczne obowiązki literatury określić można wyłącznie w odniesieniu do potrzeb wspólnoty narodowej. Ze względu na dominantę etyczną prawicowa krytyka literacka to jedna z kilku odmian krytyki zaangażowanej (obok feminizmu i krytyki homotekstualnej), jakie wyłoniły się w polskim życiu literackim w połowie lat 90. XX wieku. Na tym tle prawicową krytykę literacką cechowało lekceważenie metodologii, co wynikało z upodrzędnienia kwestii literackich względem tworzenia narodowej wspólnoty. Taką rolę miał też odegrać atak na Szymborską. Siłę ataku osłabiła liberalna strategia włączania „hejtu” w celebrację sukcesu Poetki.

Słowa klucze: Szymborska, literacka nagroda Nobla, recepcja krytycznoliteracka, prawica, liberalizm, kultura dominująca, nienawiść.

Artykuł omawia przemiany polonistyki w ciągu ostatnich trzydziestu lat. Przemiany te następowały w wyniku stopniowego otwierania się polonistyki na media inne niż literatura, na obiegi inne niż wysoki, a także na kultury mniejszościowe. W rezultacie przemian powstała polonistyka medioznawcza, a nie wyłącznie literaturoznawcza. Przede wszystkim jednak dzisiejszą dyscyplinę określa (praktykowane w badaniach i dydaktyce) krytyczne nastawienie do wszelkich kanonów, w tym zwłaszcza do kanonu narodowego, który wiązał tożsamość etniczną z tożsamością męską, inteligencką i heteroseksualną. Dzięki poszerzeniu (a więc również rozmyciu) tożsamości polonistyka zachowała znaczną autonomię, którą badacze i nauczyciele łączą z zaangażowaniem. To szczególne powiązanie niezależności z solidarnością określa dzisiejszą polonistykę: może ona zajmować się niemal każdym problemem i wchodzić w naukowe sojusze z dowolną dziedziną, a zarazem ową autonomię zachowuje dzięki angażowaniu się w konflikty kulturowe.

Słowa kluczowe: polonistyka, tożsamość dyscypliny, autonomia dyscypliny, autonomia zaangażowana

Artykuł jest prezentacją autoetnografii na tle krótkiej historii polskich uczelni po roku 1989. Autoetnografia zostaje zdefiniowana jako praktyka autobiografizmu akademickiego, która wiąże analizę uczelni z opisem tożsamości badacza. Praktykę tę należy uznać za coraz potrzebniejszą w Polsce ze względu na pogłębiający się kryzys tożsamości uczelni. Kryzys, wywołany przede wszystkim przez neoliberalizm, polega na stopniowym oddzielaniu nauki od dydaktyki i od współpracy ze środowiskiem. Autoetnografia diagnozuje osobność jako cechę rozwojową uczelni w Polsce i przeciwstawia temu takie formy wymiany wiedzy, które kwestionują istniejące kryteria oceny nauki, a ponadto dowartościowują dydaktykę i więzi środowiskowe.

Słowa kluczowe: autoetnografia, autobiografia, uczelnia, dydaktyka, współpraca ze środowiskiem, osobność, powiązania

The article is a presentation of autoethnography against the background of the short history of Polish universities after 1989. Autoethnography is defined as the practice of academic autobiography, which links the analysis of the university to the description of the researcher’s identity. This practice should be considered increasingly necessary in Poland due to the deepening crisis of university identity. The crisis, brought about primarily by the neoliberal system, is the gradual separation of research from teaching and from collaboration with the community. Autoethnography diagnoses separateness as a developmental feature of higher education institutions in Poland, and contrasts it with forms of knowledge exchange that undermine the evaluation system and furthermore value didactics and community ties.

Keywords: autoethnography, autobiography, university, didactics, cooperation with the environment, separateness, connections

Artykuł omawia dwie fale historii alternatywnych w literaturze polskiej: pierwsza (lata 90. XX wieku) miała charakter rewizyjny, druga (lata naste XXI wieku) – charakter kompensacyjny. Wyjaśnieniu tej negatywnej ewolucji służy kategoria wyobraźni historycznej, która sama w sobie również podlega historycznym zmianom. Jej wyjściowy stan (schyłek komunizmu) określało zredukowanie wspólnotowych zainteresowań; wyobraźnia historyczna schyłku XX wieku była indywidualistyczna, podejrzliwa wobec planowania dziejów i wobec kolektywizmu, nastawiona na swobody jednostkowe i nieufna wobec dążeń równościowych. Zbiorowość jako wyzwanie powraca do wyobraźni historycznej w drugiej fali historii alternatywnych, które odsłaniają związek między stwarzaniem historii i poszerzaniem podmiotu kolektywnego.

Słowa kluczowe: historie alternatywne, wyobraźnia historyczna, historie bezalternatywne, utopia, dyskurs antyutopijny, groteska antyhistoriozoficzna

Artykuł stanowi krótkie wprowadzenie w problematykę definiowania przyszłości. Poszczególne jego części odsyłają do następujących zagadnień: przyczyn zainteresowania tematyką przyszłości, przyszłością jako wyzwaniem, przyszłością jako zagrożeniem (z centralną kategorią katastrofy), dyskursem nadziei oraz dialektyką nowości i powtórzenia. Ponadto artykuł omawia najważniejsze wątki badawcze pojawiające się w artykułach prezentowanych w numerze 3/2022 „Tekstów Drugich”.

Słowa kluczowe: przyszłość, koniec historii, katastrofa, środowisko, nadzieja, alternatywa, utopia, nostalgia, rewolucja

Artykuł stanowi krótkie omówienie dziejów cyberpunku ze szczególnym nastawieniem na jego potencjał buntowniczy. Początkowo (od momentu ukazania się powieści Neuromancer W. Gibsona, 1984, aż do schyłku XX wieku) buntowniczość cyberpunku utożsamiano ze zdolnością do stoczenia męskiej walki z siecią informatyczną i jej zarządcami; w II dekadzie XXI wieku cyberpunk rozpoznaje wszechobecność sieci informatycznych w życiu zbiorowym oraz zróżnicowanie władzy sieciowej nakierowane na płeć, klasę i rasę. Indywidualny męski bunt przeciw tak rozgałęzionej i zróżnicowanej sieci okazuje się niewystarczający – konieczne jest wykorzystanie sieci do stworzenia społecznych więzi.

Słowa kluczowe: cyberpunk, sieć, bunt, podmiot, autonomia, władza, płeć, klasa, rasa

Artykuł omawia esej J.J. Lipskiego Dwie ojczyzny, dwa patriotyzmy, traktując go jako matrycę patriotyzmu. Zasadnicze pytanie tekstu brzmi: czy w ojczyźnie zaprojektowanej przez Lipskiego zmieszczą się tożsamości nieprawomocne (kobieta, gej, chłop), które określić można jako „podporządkowani swoi” (albo „wewnętrzni obcy”)? W zakończeniu autor stawia pytanie, czy „ojczyzna” jest nam dziś jeszcze potrzebna.

Słowa kluczowe: ojczyzna, patriotyzm, megalomania, ksenofobia, patriotyzm krytyczny, tożsamości nieprawomocne, podporządkowany swój, wewnętrzny obcy

Artykuł omawia historyczne uwarunkowania medycyny autonomicznej, skutki tej autonomii oraz proces przekształcania medycyny narracyjnej w medycynę komunikacyjną. Przemiana ta rodzi trzy żywotne problemy medycyny narracyjnej: metodologiczny, edukacyjny i ekonomiczny.

Słowa kluczowe: medycyna narracyjna, medycyna autonomiczna, autorytet lekarski, państwo nowoczesne, paradygmaty medyczne, edukacja medyczna, dostępność opieki medycznej

Tekst omawia podstawowe definicje medycyny narracyjnej, historyczne uwarunkowania narodzin tej praktyki, implikowaną przez medycynę narracyjną koncepcję kręgów narracyjnych oraz polskich prekursorów.

Słowa kluczowe: medycyna narracyjna, medycyna jako system, kręgi narracyjne, uspołecznienie medycyny, utopia medyczna

Wyjściowa negatywna teza artykułu mówi, że końca świata – jako doświadczenia nagłego i wspólnego – nie będzie. Teza pozytywna brzmi: postapokalipsa to ciąg lokalnych katastrof różnicujących życie istot, które przetrwają. Dla przetrwania kluczowe znaczenie będą miały sieci społecznej solidarności oraz sprawność funkcjonowania służb publicznych. Zgodnie z tym rozumieniem artykuł omawia powieści, które fabularyzują konsekwencje kryzysu/ katastrofy. Proponowany podział na trzy grupy uwzględnia powieści, które ukazują: 1) rozpad państwa (bądź nawet struktur ponadnarodowych takich, jak Unia Europejska czy Europa Środkowowschodnia); 2) narodziny nowej formy ustrojowej – demokracji stanu wyjątkowego – jako odpowiedź na kryzys; 3) przejście od demokracji do dyktatury jako rezultat instrumentalnego wykorzystania dyskursu klimatycznego dla zwiększenia kontroli nad społeczeństwem. Jako osobne dzieło artykuł omawia poemat Salci Hałas Potop stanowiący przykład językowej samoobrony przed dominującymi dyskursami politycznymi.

Słowa kluczowe: kryzys, katastrofa, postapokalipsa, demokracja stanu wyjątkowego, dyktatura, przemoc, językowa samoobrona.

Artykuł stanowi skrótową prezentację historii polskiego reportażu od lat 90. XX wieku do schyłku II dekady XXI wieku. W okresie tym reportaż stał się gatunkiem orientacyjnym w trzech znaczeniach: po pierwsze, jako gatunek łączący literackość z faktograficznością stał się formą pojemną i zmąconą; po drugie, jako gatunek awansujący i ostatecznie zyskujący równoprawność względem literatury fikcyjnej reportaż nabrał charakteru wskaźnika przemian zachodzących w hierarchiach kulturowych, w preferencjach czytelniczych i w systemie literackim; po trzecie, ze względu na podwójną kwalifikację (prawda i zmyślenie) reportaż usytuował się w centrum systemu gatunkowego, oddzielając od siebie bieguny „czystego dokumentu” i „czystej fikcji”.

Słowa kluczowe: reportaż, gatunek orientacyjny, literackość i faktografia, polska szkoła reportażu.

Artykuł jest interpretacją Ziemi obiecanej W.S. Reymonta jako obrazu kapitalistycznego inferno i jako zarysu możliwości stworzenia lepszego kapitalizmu. Warunkiem przejścia z fałszywej do prawdziwej ziemi obiecanej jest połączenie produktywności nowej klasy społecznej z arystokratyczną dystynkcją.

Słowa kluczowe: kapitalizm, maszyna-fabryka, energia, dywiduacja, dystynkcja, klasa produkcyjna, klasa próżniacza, klasa postszlachecka.  

Artykuł przedstawia skróconą historię fenomenu literackiego, jakim od schyłku lat 70. stały się dwie formy rozmowy – wywiad-rzeka i wywiad-delta. Analiza najważniejszych dzieł (wywiady Miłosza z Watem, Beresia z Konwickim, książki Trznadla i Torańskiej) dowodzi, że zrodziły się one z potrzeby otwarcia stalinizmu na społeczną interpretację i włączenia wiedzy o nim do społecznych strategii tworzenia kultury dialogowej. Główne tezy artykułu: 1) wywiad-rzeka i wywiad-delta przejęły funkcje (zablokowanej z racji niewiarygodności) autobiografii komunistycznej; 2) obie formy wywiadu projektowały dialogowość jako zasadę kultury i działały na rzecz większej zwrotności oraz równości komunikacji społecznej; 3) zarówno transformacja ustrojowa lat 90. XX wieku, jak i zwrot prawicowo-nacjonalistyczny drugiej dekady XXI wieku należą do kultury monologowej, która (w podobny sposób, jak stalinizm) blokuje autobiografię (w związku z czym można spodziewać się za kilkanaście lat kolejnych wywiadów-rzek i wywiadów-delt wyjaśniających ekstazę kreowania historii).
Słowa kluczowe: wywiad-rzeka, wywiad-delta, podmiot ekstatyczny

Artykuł jest mikrosyntezą literatury polskiej poświęconej wypędzeniu Żydów z Polski w 1968 roku. Rozwój tej literatury określają trzy prawidłowości historyczne: 1) w miarę upływu lat liczba tekstów poświęconych Marcowi rośnie (co sygnalizuje, że Marzec ’68 jest uznawany za jedno z kluczowych wydarzeń i nadal aktualną zagadkę polskiej historii nowoczesnej); 2) w piśmiennictwie coraz mniejszą rolę odgrywa literatura fikcyjna, a coraz większą – literatura świadectwa (wspomnienia, pamiętniki, autobiografie, wywiady, quasi-dokumenty); 3) w Marcowym pisaniu na przełomie lat 80. i 90. nastąpiła wymiana dominującego wzorca opowieści – z tragicznego na melodramatyczny. Oba modele zostają omówione jako sposoby przedstawiania narodzin, rozpadu i (ewentualnej) regeneracji więzi społecznej. Kluczowa różnica między nimi dotyczy orzekania o możliwości istnienia dalszego ciągu relacji polsko-żydowskich.

Słowa kluczowe: Marzec ’68, pogrom upaństwowiony, model tragiczny, model melodramatyczny, historia rozmówiona, melodramat władzy.

Tekst stanowi omówienie przemian pozycji wsi w kulturze i prozie polskiej przełomu XX i XXI wieku. Podstawowe tezy: 1) w latach 90. XX wieku zanika nurt chłopski w literaturze (ze względu na utratę reprezentacji symbolicznej i politycznej), a w jego miejsce pojawia się proza o tematyce wiejskiej; 2) fabularnym wykładnikiem podwójnej śmierci nurtu chłopskiego staje się motyw umierania wsi (wyludnienia, biedy) oraz status nieumarłych (upiorów, widm) nadawany zbiorowości wiejskiej; 3) dopiero w tekstach drugiej dekady XXI wieku wieś przedstawiana w literaturze zaczyna wytwarzać nowe więzi społeczne, nowe metody produkcji i zmienioną narrację.

Słowa kluczowe: nurt chłopski, wieś, reprezentacja, nieumarli, kapitalizm, samodzielność

Tekst omawia środowiskową historię Zagłady jako refleksję nad relacjami między masową śmiercią i jej lokalizacją. Koncepcja ta (tworząca wiązkę luźno ze sobą powiązanych lub nawet osobnych praktyk) powstała na skrzyżowaniu badań Holokaustu, ekologii i posthumanistyki. Jej skutkiem wstecznym jest zmiana ontologii w badaniach nad Zagładą, wyrażająca się w dostrzeżeniu środowiska jako miejsca, świadka, sojusznika czy nawet współsprawcy ludobójstwa. Konsekwencją dalszą wydaje się konieczność poszerzania pola badań, tak, aby możliwe było przejście od środowiskowej historii eksterminacji do eksterminacyjnej historii środowiska.

Słowa kluczowe: Zagłada, ekologia, posthumanistyka, środowiskowa historia Zagłady, eksterminacyjna historia środowiska

Tekst przedstawia nowe propozycje badawcze, jakie pojawiły się w humanistyce ostatniej dekady, określając wspólne dla nich braki (przede wszystkim metodologiczne) i wspólne funkcje (splatanie badacza z badanym obiektem, humanistyki z naukami ścisłymi, nauki ze społeczeństwem). 

Słowa kluczowe: nowa humanistyka, semi-metody, sploty.

Artykuł – będący polemiką z tekstem M. Zaremby – opiera się na założeniu, że pamięć zbiorowa ruchu „Solidarnościowego” (wypadkowa wiedzy o przeszłości i poszukiwania racji dla działań teraźniejszych) była wytwarzana i odtwarzana; dynamika wspierała dążenia rewolucyjne w okresie 1980-1981 (kiedy to pamięć okazywała się niewystarczająca) oraz działania powstańcze w okresie od 13 XII 1981 do 1989 (kiedy to matryca powstańcza podpowiadała niedobre rozwiązania). Istoty różnic między okresami szukam nie w głoszonych ideach, lecz w wypracowywanych formach komunikacji – inkluzywnych w okresie pierwszym, hierarchicznych w okresie drugim. Za ważny czynnik pamięci „S” uznaję też „imperatyw komiczny”, który podważał język oficjalny i patos działań opozycyjnych.
Słowa kluczowe: pamięć zbiorowa, powstańcze ramy pamięci, bunt przeciw pamięci, rewolucja, powstanie, imperatyw komiczny.