Artykuły: Roma Sendyka

Artykuł opiera się na wynikach badań polskiej „sztuki ludowej” odnoszącej się w okresie powojennym do wydarzeń Zagłady. Materiał zidentyfikowany w polskich zbiorach muzealnych, przedstawiony na wystawie „Widok zza bliska. Inne obrazy Zagłady (2018-2019)” traktowany jest jako zasób świadectw – zapisów pamięciowych, z których można wyprowadzać hipotezy co do procesów wykształcania i przekształcania się pamięci o wojennej przemocy w środowiskach pozaelitarnych. Trzy prace (Sławomira Kosiniaka, Zygmunta Skrętowicza, Jana Kowalczyka) są interpretowane jako przykłady różnych strategii odnoszenia się do trudnej przeszłości: w trybie dokumentalnym, metonimicznym i metaforycznym. Stosowanie zwłaszcza drugiej i trzeciej strategii wiąże się z wykorzystywaniem zadekretowanych, akceptowalnych społecznie i obecnych w obiegu obrazów w miejsce odpowiedzi mocniej zakorzenionych w osobistym doświadczeniu. Praktyki możliwe do zidentyfikowania w pracach twórców „ludowych” pozwalają więc przyjrzeć się z zbliżeniu sposobom pracy z trudnym dziedzictwem i reakcjom na zewnętrzne normy wizualnego dyskursu o Zagładzie.

Słowa kluczowe: Holokaust, Zagłada, sztuka ludowa, sztuka wernakularna, postronny, świadek, bystander, świadectwo

Tekst jest próbą rozwinięcia terminologii i strategii analitycznych dotyczących grupy dopełniającej pole przemocy, w którego centrum znajdują się sprawca i ofiara. Tzw. bystanders opisywani są tu za pomocą kategorii wypracowanych przez rozwijające się od lat 80. studia nad kulturą wizualną. Patrzący, widzący, podglądający, widz, gap i obserwator są przedstawieni jako odmienne podmioty skopiczne o różnym stopniu sprawczości, autonomii, zdolnościach poznawczych i odruchach afektywnych. Niesynonimiczne traktowanie tych kategorii pozwala na zniuansowane, wieloaspektowe i pogłębione analizowanie osób obecnych wobec przemocy; umożliwiając badania wielokierunkowych, relacyjnych i sieciowych zależności pomiędzy aktorami traumatycznych wydarzeń.

słowa kluczowe:  bystander, świadek, postronny, podmiot wizualny, widz, obserwator, gap, Zagłada.

W artykule proponowana jest alternatywna konceptualizacja aktów upamiętnienia za pomocą pomników. Jeśli rozumieć cel wznoszenia pomnika jako „powstrzymywanie procesów zapominania”, wszelkie obiekty oznaczające lub wyróżniające istotne historycznie lokalizacje tak, by możliwe było ich rozpoznanie i wszczęcie akcji (zabezpieczającej, badawczej, upamiętniającej) upubliczniania ich znaczenia, mogą zostać objęte koncepcją pomnika. W ten sposób analizie mogą podlegać nie tylko tradycyjnie skupiające uwagę badaczy struktury symboliczne i ikoniczne, ale też obiekty indeksalne: wskaźniki i symptomy. Ich materialność może być różna: to obiekty przyrody ożywionej i nieożywionej, także przedmioty (zwłaszcza zdegradowane); ponadto w grę mogą wchodzić praktyki performatywne (gesty): z tego powodu koncepcje tę mogą wesprzeć badania z zakresu posthumanistyki i performatyki Proponuję dla tego zespołu „minimalnych gestów pomnikowych” termin „pomniki forensyczne” nawiązując do wprowadzonego niedawno do dyskusji w humanistyce terminu forensis (w znaczeniu: „w relacji do wspólnego forum”). Pomniki forensyczne miałyby na celu wskazanie istotnego miejsca, zabezpieczenie go przed dewastacją uniemożliwiającą upamiętnienie, zbadanie, wszczęcie procedury wyjaśniającej (forensycznej).

słowa kluczowe: pomnik, kontrpomnik, pomnik forensyczny, forensyka, posthumanistyka, upamiętnianie, kultury pamięci, zwrot forensyczny

W artykule rozważana jest możliwość krytycznego upubliczniania humanistyki poza praktykami humanistyki publicznej, partycypacyjnej i relacyjnej. Przykładem takiej zawansowanej praktyki skutecznie angażującej wspólnotę, społecznie użytecznej i jednocześnie społecznie krytycznej mogą stać się działania nurtów zwrotu forensycznego, w którym humanistyka integruje praktyki artystyczne, angażuje nowe technologie, krytycznie łączy analizę materialną, hermeneutyczną i teoretyczną. Jednocześnie mocno akcentuje powrót do źródeł dyscypliny domagając się od humanistyki społecznego zorientowania: podstawowym gestem jest odwołanie się do koncepcji antycznego forum, jako przestrzeni debaty i jawnego, wspólnotowego myślenia

Słowa kluczowe: zwrot forensyczny, forum, nowa humanistyka, materialny świadek, architektura forensyczna, prozopopea, wiedza usytuowana, kruche życie

Tekst rozważa dyskurs pamięciowy jako potencjalnie wielopoziomowy (Deleuze/Guattari, teoria „mniejszej literatury”), zwracając jednocześnie uwagę na słabość warstwy wernakularnej, najściślej zlokalizowanej (Haraway). W tym obszarze można wskazać na konieczność dalszych badań nad procesami o wzajemnie sprzecznych wektorach: jednocześnie podtrzymującymi i blokującymi pamięć o danym wydarzeniu. Zjawiska tego rodzaju można nazwać „niepamięcią”. „Niepamięć” różniłaby się od „zapominania” tym, że byłaby stanem nieprzywilejującym słownego kontaktu jako normy w transferze pamięci. Łączyłaby zdeformowane środki symboliczne (zmityzowane narracje, sentencje, urywane zdania) i pozasymboliczne (niewerbalne elementy mowy, gesty) z działaniami somatycznymi i aktami performatywnymi (interakcje z obiektami i ludźmi). W obszarze „niepamięci” „milcząca wiedza” i „powstrzymywanie się od mówienia” brałyby udział w transmisji jeszcze nieuzgodnionego, niegotowego do wysłowienia, emocjonalnego i cielesnego doświadczenia przeszłości.
Słowa kluczowe: niepamięć, zapominanie, pamięć semiotyczna, pamięć wernakularna

Artykuł jest rekonstrukcją „ratowniczej teorii siebie”, rozpisanej w tekstach Virginii Woolf. Centralnym problemem jest koncepcja self przedstawiona w dwóch powieściach: Orlando (1928) i Falach (1931). Woolf odpowiada na nowoczesny problem podzielonej, niescentralizowanej jaźni, próbując wyjaśnić, jak w tej sytuacji możliwe jest utrzymanie poczucia tożsamości. Proponuje figurę sceny, a raczej performansu, by zrozumieć działanie i współistnienie wielu siebie. Teoria performatywności Eryki Fischer-Lichte i zaproponowana tam koncepcja „autopojetycznej pętli” pozwalają lepiej zrozumieć przebieg wewnętrznych relacji „wielu jaźni”, które wprowadza na scenę Woolf. Podobnie przydatna jest wykorzystywana przez Fischer-Lichte teoria autopojezy Humberto Maturany. Stawką, o którą walczy Woolf, jest ujęcie siebie jako bytu zarazem mnogiego, „najbardziej zróżnicowanego”, i jednocześnie – scalonego.

Miejsca masowej przemocy i ludobójstwa opisuje się często jako niesamowite (unheimlich), wywołujące silne reakcje afektywne lęku, wstrętu czy wstydu, których źródła poostają niejasne. Artykuł stanowi próbę analizy możliwych katalizatorów tych silnych reakcji afektywnych. Pierwsza hipoteza zakorzeniona jest w licznych historiach o duchach, obecnych w literackich i artystycznych reakcjach na miejsca śmierci. Druga wysuwa problem obecności martwych ciał: ludzkich szczątków, które nie zostały należycie zneutralizowane poprzez rytuały. Wreszcie, „efekt afektu” nie-miejsc pamięci rozumie się tu jako zdolność jednych ciał do ulegania poruszeniom poprzez inne ciała. Ciała „poruszone” to te, które wkraczają na teren niesamowitych miejsc.

Artykuł traktuje o nie-miejscach pamięci, rozproszonych, nieoznaczonych miejscach pochówku lub kaźni ofiar kataklizmów ludobójstwa. Jako miejsca „mimo wszystko”, rozważane obiekty ujawniają swą społeczną, biotyczną i abiotyczną komplikację, stając się przestrzeniami na swój sposób paradygmatycznymi dla zarówno pamięci Europy Środkowej, jak i szerzej – okresu określanego jako „nowoczesność”. Na przykładzie terenu po byłym obozie koncentracyjnym w Krakowie-Płaszowie autorka przedstawia szczególne jakości owych miejsc. Dla opisania ich swoistości proponuje termin zapożyczony z geologii: pryzma. Wstępne rozpoznanie teorii "non-lieu de la mémoire" dowodzi potrzeby zaangażowania nowych metod badawczych.

Rozmowa dotyczy kwestii związanej z formacją intelektualną i akademicką zwaną visual studies oraz osobistą drogą badacza od studiów literaturoznawczych do studiów nad kulturą wizualną a także nad Zagładą. Rozmówcy poruszają wątki związane z myśleniem o historii, czasie, traumie i reprezentacji w kontekście krytyki poststrukturalizmu a także w odniesieniu do koncepcji archiwum i afektu. Omawiane zagadnienia dotyczą kwestii transmisji wiedzy, ograniczeń tradycyjnej pedagogiki i historiografii, znaczenia psychoanalizy dla badań nad przeszłością. W toku dyskusji przywoływane i omawiane są projektu artystyczne i doświadczenia badawcze rozmówców.

Recenzja: Słownik rodzajów i gatunków literackich, pod red. Grzegorza Gazdy i Słowini Tyneckiej-Makowskiej, Kraków, Universitas, 2006.

Autorka omawia gatunek eseju w kategoriach zdarzenia polegającego na próbowaniu siebie nawzajem przez czytelnika i eseistyczne ja, zarówno w znaczeniu próby sił, jak i kosztowania