Artykuły: Agnieszka Dauksza

Autorka wychodzi od interpretacji odnalezionego po śmierci Szymborskiej wiersza poświęconego doświadczeniu uchodźców. Skupia się na problematyce bezradności, przetrwania, trudnej zależności osób przybywających i przyjmujących, i na kwestii relacji tranzytywnych (przechodnich), które wpędzają ludzi w poczucie bezsilności. Tekst poświęcony jest też charakterystycznej dla poezji Szymborskiej formie „nie wiem”, którą poetka stosuje do refleksji nad cierpieniem innych. Autorka przekonuje, że Szymborska odrzuca mowę patosu na rzecz programowego niezrozumienia, oscylacji między bliskością i dystansem. Jej chwyt polega na ujawnieniu czy wręcz performowaniu dezorientacji, która w akcie pisania staje się formą zaangażowania. Niemożność zrozumienia odmienności – a także zbliżenia się do niej i wyobrażenia jej sobie – wprowadza napięcie, różnicę, która rozbija samą ideę granicy.

Słowa klucze: Szymborska, uchodźcy, kryzys migracyjny, wojny, konflikty, nekropolityka

Autorka skupia się na przyczynach wytracania się teraźniejszości w nowoczesnych i ponowoczesnych realiach. Pisze o instytucjonalnej standaryzacji czasu, wyrabianiu rutynowych gestów, próbach unifikacji rytmu pracy, odgórnym zarządzaniu czasem i kształtowaniu jego doświadczania przez jednostki. Historia nowoczesnych praktyk nakierowanych na postęp, pośpiech i maksymalny zysk wciąż rzutuje na funkcjonowanie społeczne. Przekłada się na współczesne problemy z odczuwaniem teraźniejszości, która bywa traktowana jako łącznik między tym, co było i będzie, budulec przyszłości lub przeszkoda, która oddziela od życia i którą należy przeczekać. Autorka stawia tezę, że choć odzyskanie teraźniejszości wydaje się niemożliwe, to warto odnaleźć się w tu-teraz. Związane z nim dezorientacja i (dys)pozycja otwartości są szansą na powrót do większej bezpośredniości i jako takie mogą stać się podstawą niezgody i ekspresji postulatów politycznych.

Słowa klucze: Teraźniejszość, tu i teraz, bezpośredniość, time studies, przyszłość, czas

Tekst poświęcony jest zjawisku popularnych powieści zagładowych, których fabuła zwykle lokowana jest w dekoracjach Auschwitz. Autorka interpretuje ich znaczenie w szerszym kontekście działania współczesnej wspólnoty emocjonalnej, w której ścierają się nietożsame perspektywy ofiar i ich bliskich, świadków, postronnych, beneficjentów Holokaustu, polityków pamięci, strażników pamięci, tych, którzy badają Zagładę, edukują o niej i tych, którzy traktują ją jako obiekt praktyk eksperymentalnych. Autorka przekonuje, że wszyscy ci aktorzy społeczni funkcjonują w nierozerwalnym splocie, są od siebie zależni i wbrew pozorom – czy tego chcą czy nie – wspólnymi siłami napędzają efekt „cytowalności” i „komercyjności” Auschwitz jako marki. Autorka wyróżnia kilka dominujących strategii działania w polu kultury zagładowej, których nie sposób rozpatrywać rozdzielnie: symboliczno-pamięciową, badawczą, (auto)terapeutyczną, tożsamościową (i autokreacyjną), komercyjną, pasożytniczą i tę opartą na zasadzie komensalizmu.

Słowa klucze: Zagłada, Auschwitz, powieści popularne, bestsellery, wspólnota emocjonalna, dark tourism

Autorka pisze o aspektach przetrwania: bezsilności, wycofaniu, zaangażowaniu, aktywizacji, zależności i manewrowaniu między tymi stanami. Proponuje pojęcie kontrpasywności jako umiejętności przeciwdziałania własnej pasywności, zarządzania niezgodą, mobilizowania rezerw, przechodzenia od obrony, przez unik, walkę, ucieczkę. Odróżnia akty przeżycia, czyli próby zachowania czynności życiowych, i przetrwania jako zachowania świadomości siebie, funkcji poznawczych i zdolności oporu. Pisze o dominującym w kulturze XX i XXI w. modelu myślenia o ocalonych jako zwycięzcach losu. Określa go mianem modelu jaszczurki, czyli przetrwania „mimo wszystko”, który skupia się na akcie ratowania esencji tożsamości, a wszelkie straty, które ponosi jednostka, przedstawione są jako nieunikniony koszt, coś, co trzeba było odciąć, bo uniemożliwiałoby ocalenie. Ciągłość jest tu podstawowym wyznacznikiem sukcesu przetrwania, które rozpatrywane jest w kontekście awansu i emancypacji. Autorka proponuje analizę innego modelu przetrwania: bez happy endu, bez nadziei, gdy nie ma mowy o powrocie do wspólnoty. Chodzi więc o to, co zostało odcięte w podziale, o resztki, odpady przetrwania, ich polityczny i wywrotowy potencjał.

Słowa klucze: przetrwanie, przeżycie, opór, niezgoda, sieć przetrwania

Recenzja: T. Szerszeń, Wszystkie wojny świata, słowo/obraz terytoria, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Gdańsk–Warszawa 2021.

Słowa kluczowe: wojna, katastrofa, wizualność, archiwum, przetrwanie

Autorka analizuje dorobek badawczy Leonarda Neugera, skupiając się na problematyce nieprzystosowania i doświadczenia nieswojości. Twierdzi, że bezradność nie jest cechą immanentną, ale nabywaną, relacyjną. Odwołuje się do proponowanego przez Neugera terminu tranzytywności: relacji przechodnich, aktywności kierowanych dynamiką zależności. Ważnym aspektem jest doświadczenie dyskryminacji, które może zostać przez poszkodowaną jednostkę celowo przejęte przez wyzyskanie potencjału słabości, okazanie jej lub odegranie, obnażenie umowności cudzej pozycji wyższościowej. Kluczową figurą są imigranci/uchodźcy – ci, którzy muszą funkcjonować w sferze bezprawia lub na połowicznych prawach przybyszów. Dauksza przekonuje za Neugerem, że – niezależnie od rzeczywistych

Słowa kluczowe: Leonard Neuger, emigracja, antysemityzm, nieprzystosowanie, bezradność

Autorka komentuje koncepcję historii potencjalnych Arielli Azoulay, wskazując na jej korespondowanie z innymi teoriami (Traverso, Rosenwain, Butler) oraz tradycje i ciągłości myślenia o przeszłości jako różnorodnym zbiorze zaniechanych scenariuszy i otwartym potencjale projektowania współczesnych relacji.

Dauksza proponuje pojęcie historii rzekomo dokonanej, która wcale nie jest porządkiem zamkniętym, ale jest świadoma umowności podziałów i schematyczności dokonanych opisów przeszłości. Praktykowanie historii potencjalnej uwidacznia skomplikowanie i dziwność dawnych relacji i pozwala inaczej aktualizować obecne doświadczenia wspólnoty. Autorka pokazuje też możliwe zastosowania koncepcji historii potencjalnych w polskim polu badawczym, zwłaszcza w kontekście sztuki wizualnej i performatywnej (np. projekty Rajkowskiej, Rycharskiego i Surowca).

Słowa kluczowe: Historia potencjalna, przeszłe przyszłości, wspólnoty emocjonalne, Ariella Azoulay, Daniel Rycharski

Autorka (re)definiuje kategorię humanistyki medycznej i określa ramy jej działania w kulturze współczesnej. Konceptualizuje ją jako zespół praktyk tekstowych, wizualnych i performatywnych, które problematyzują doświadczenie funkcjonowania w instytucji szpitala. Na podstawie literackich i artystycznych opowieści kobiet (m.in. Christine Lavant, Olga Hund, Aneta Żukowska, Alina Szapocznikow, Katarzyna Kozyra, Joanna Rajkowska) ukazuje różne aspekty humanistyki medycznej: funkcje krytyki systemu lecznictwa, świadectwa i strategii naprawczej/ratowniczej. Autorka interpretuje relacje aktantów, które oddziałują w ramach sieci systemu klinicznego, ich bezsilność i zależność od czynników politycznych, klasowych i ekonomicznych. Skupia się na przemocy oddziałującej na pacjentki i pracowniczki służby zdrowia, ale też pokazuje formy wspólnotowej samopomocy kobiet, która jest właściwą stawką humanistyki medycznej.

Słowa kluczowe: humanistyka medyczna, służba zdrowia, literatura kobiet, bezsilność, choroba

Tekst jest analizą relacji zachodzących w wydarzeniach o charakterze przemocy masowej, zwłaszcza II wojny. Autorka przekonuje, że schemat relacji zaproponowany przez Raula Hilberga – sprawca-ofiara-bystander – utrudnia zrozumienie faktycznej złożoności aktu przemocy. Kluczowe dla wydarzenia są zmienne ramy polityczne, klasowe i symboliczne. W artykule powołana zostaje kategoria ludzi nieznacznych rozumiana jako ludzie tła, bezsilni, tak zwana większość. To oni są główną ofiarą wojny. Autorka przekonuje, że każde świadectwo wojenne łączy dwa aspekty: bezsilność/słabość jednostek wobec przytłaczających wydarzeń i sprawstwo aktu świadczenia. Rozważane są także instytucjonalne i polityczne przyczyny i konsekwencje europejskiego antysemityzmu, ich przejawy podczas II wojny, w tym relacje polsko-żydowskie.

Słowa kluczowe: świadek, relacje polsko-żydowskie, bezsilność, słabość, sprawczość

Tekst dotyczy ludzi bezsilnych podczas II wojny: ofiar, cywili, wykluczonych, chorych, okaleczonych, starych, uwięzionych itd. Autorka rekonstruuje też mechanizmy powojennego traktowania ludzi bezsilnych – ich ponowną stygmatyzację. Wskazuje, że zarówno praktyki polityczno-społeczne, jak i badania nad wojną i Zagładą od kilkudziesięciu lat skupiają się przede wszystkim na historii heroicznej, czyli bohaterach, zwycięstwach, przewadze militarnej, sprawcach i ich niszczycielskiej aktywności oraz na aktywnych świadkach, którzy składają zeznania. Autorka postuluje zwrot ku innym jednostkom, bezradnym, bezczynnym, słabym, nieheroicznym, podlegającym cudzym decyzjom. Opowieść o nich ukazuje inne wymiary II wojny i skłania do reinterpretacji europejskiej polityki historycznej, także współczesnej.

Słowa kluczowe: świadek, ofiary, pasywność, ludzie bezsilni, słabość

Autorka dowodzi, że świadectwo to splot aktantów, dynamiczna relacja między jednostkami w procesie świadczenia; w wydarzenie przemocowe uwikłanych jest wiele figur o nietożsamych funkcjach zmieniających się w toku wydarzenia się a następnie także w toku relacjonowania. Świadczenie jest dynamicznie przekształcającą się siecią sił, energii, afektów, nietożsamych motywacji, różnych stadiów (bez)ruchu i sprawstwa. Nie ma świadka bezstronnego, gdyż cielesna obecność wymusza przyjęcie pozycji – fizyczność aktantów wpływa na rozkład sił na scenie przemocy. Autorka komentuje mechanizm ustanawiania świadka, interpelacji i fizycznej konfrontacji świadka i uczestniczącego, czyli tego, kto czynnie współtworzy kontekst świadectwa. Krytykuje dominujący od lat 80. model opisu świadectwa w perspektywie etycznej, podobnie jak jego narracyjne sprofilowanie oraz ograniczanie badań do świadectw z Zagłady. Wskazuje strategie nadużyć, którym poddawane są świadectwa, m.in.: cenzura, ideologizacja, idealizacja, selekcja, błędy montażu. Proponuje refleksje nad mechanizmami ustanawiania świadka pod kątem politycznym, performatywnym, cielesnym i afektywnym. Jednocześnie postuluje namysł nad gestami świadczenia – badania gestyczne.

Słowa: świadectwo, świadek, ciało, gest, afekt, ludobójstwo, polityczność

Punktem wyjścia jest problem badawczy: kto powinien analizować chłopskie dziedzictwo? Czy narracje pisane z pozycji miejskiej czy akademickiej reprezentują wieś? Jak szukać alternatywnych ujęć, nowych metod, innych narzędzi opisu? Analizowane są zwłaszcza dwa przypadki na różne sposoby prezentujące polskich chłopów: Shoah Claude Lanzmanna i Niepamięć Pawła Brożka. Autorka proponuje refleksję nad gestem jako znaczącym nośnikiem pamięci kulturowej oraz przekaźnikiem energii społecznej. Wyróżnia też powtarzalne funkcje gestów. Autorka określa te badania mianem studiów gestycznych. Głównym przykładem jest gest podrzynania gardła reprezentowany w wielu narracjach o chłopach (które dotyczą m.in. rabacji i Zagłady), ale i stale obecny w społecznych skojarzeniach, czego dowodzi m.in. lektura współczesnych forów internetowych.

Słowa kluczowe: gest, studia gestyczne, podrzynanie gardła, Shoah, Lanzmann, chłopi

Streszczenie: Punktem wyjścia do rozmowy z Joanną Rajkowską jest nowy projekt artystki Samobójczynie (2016) oraz sprawczość oddziaływania obrazu na widza. Rajkowska sugeruje konieczność nie tylko racjonalnego, ale też wrażeniowego i afektywnego odbioru i opisu sztuki współczesnej. Poruszane są problemy relacyjności, materialności i cielesności jako istotnych aspektów procesu twórczego. Artystka porównuje swoją pracę do działania „sejsmografu”, czyli wyczuwania energii przestrzeni, które domagają się artystycznej interwencji. Mowa o warsztacie artysty, zaangażowaniu, krytyce partycypacji oraz krytyce nauki jako narzędzia artystycznego. Dyskutowane są następujące projekty Rajkowskiej: Samobójczynie, Pozdrowienia z Alei Jerozolimskich, Nigdy nie będę papieżem. Nigdy nie będę Andy Warholem, Benjamin w Konyi, Dotleniacz, Pasaż Róży, Trafostacja.

Słowa: Rajkowska, materia, cielesność, relacje, samobójczynie, wizualność

Streszczenie: Celem artykułu jest refleksja nad realizmem jako operacyjną kategorią, która pozwala nie tylko na efektywny opis wewnątrztekstowej/wizualnej, rzeczywistości danego dzieła, ale także na opis relacji twórcy-dzieła-odbiorcy-rzeczywistości, napięć, które wyznaczają kierunek procesu odbiorczego, zależności twórcy/odbiorcy od materialności dzieła oraz kontekstu sytuacji poznawczej. Autorka proponuje termin „realizmu afektywnego”, który wykorzystuje do analizy praktyk artystycznych Joanny Rajkowskiej. Według autorki Rajkowska stosuje laboratoryjną metodę aranżowania pola wymiany, by możliwe było obserwowanie powstających i zagęszczających się sieciowych powiązań, materializowanie napięć i inscenizowanie metafory różnicy.

Słowa klucze: afekt, realizm, laboratorium, Rajkowska, Adorno

Autorka podejmuje próbę badania statusu polskich ocalonych z obozów koncentracyjnych. Ich przeżycia wojenne i funkcjonowanie po wojnie nie było i nie jest tożsame z przeżyciami Żydów. Autorka na podstawie badań empirycznych stwierdza, że głównym problemem jest „doświadczenie bez nazwy”, czyli niemożność nazwania, a co za tym idzie doświadczenia tego, co przydarzyło się znaczącej grupie Polaków podczas okupacji. Kwestia dotyczy nie tylko faktycznych byłych więźniów i ich najbliższych – zgodnie z logiką postpamięciowej wymiany – ale także tych, którzy żyli przez kilka lat w obawie przed trafieniem do obozu oraz tych, którzy świadkowali wywożeniu innych, również Żydów. Autorka rekonstruuje powojenne relacje polsko-żydowskie i proponuje, by określać polskich ocalonych mianem przeżywców.
Słowa: przeżywcy, ocaleni, Polacy, Żydzi, obozy koncentracyjne, pamięć

Autorka proponuje model interpretacji relacyjnej i postuluje istnienie kilku faz czy etapów odbioru. W artykule ukazywane są uproszczenia i generalizacje tradycyjnych teorii interpretacji stwierdzających przede wszystkim erudycyjno-kompetencyjny sposób recepcji. Postulowane fazy interpretacji relacyjnej wykraczają poza „czysto” intelektualne procedury, lecz z nimi nie antagonizują. Chodzi o przekroczenie dualizmu afektu/intelektu i zaproponowanie trybu interpretacji, który w równej mierze uwzględnia afektywne i intelektualne możliwości ludzkiego poznania. Analizowana jest m.in. kategoria znaczenia odczuwanego. Przedmiotem opisu jest także relacyjność każdego znaczenia i relacyjny charakter procesów interpretacyjnych, które zależą wprost od kulturowych i społecznych wspólnot emocjonalnych.

Słowa: interpretacja, afekty, wspólnoty emocjonalne, znaczenie odczuwane

Agnieszka Dauksza
UJ
Autorka podejmuje próbę ponownej, uważnej lektury Pornografii Witolda Gombrowicza. Trop lektury wyznaczają liczne ślady i wskazówki sugerujące istotność wątków dotyczących wojny, jej przejawów i skutków. Afektywna analiza pozwala dostrzec swoistą obsesję wojną, brakiem sprawczości, (anty)świadkowaniem. Szczególnie ważny jest problem przejawów (nie)obecności Żydów w realiach powieściowych. Autorka rozważa stosunek Gombrowicza do Żydów, co pozwala wskazać rangę tej relacji w twórczości pisarza. Autorka problematyzuje także diagnozy Gombrowicza komentującego polskie społeczeństwo powojenne i proponującego osobliwe remedium na widmowy status tej formacji.
Słowa: Gombrowicz, wojna, Żydzi, widma, Pornografia

Tekst jest próbą przewartościowania dotychczasowych rozpoznań dotyczących literatury i sztuki awangardowej oraz przezwyciężenia dualizmu myślenia o nowoczesnych tendencjach artystycznych. Namysł dotyczy zwłaszcza realizacji, które wymykają się istniejącym typologiom i charakterystykom. Propozycja badawcza polega na analizie zjawisk sztuki modernistycznej przez pryzmat kategorii afektu, lekturze określanej jako „krytyka afektywna”. Proponowany model lektury pozwala wyróżnić inną, „alternatywną” nowoczesność, swoistą awangardę awangardy, której specyfika zawiera się m.in. w problematyzowaniu napięć między tym, co intelektualne, somatyczne i uczuciowe.

Niniejszy tekst jest próbą krytycznego przekroczenia diagnozy konstatującej kobiecą „nieobecność” czy „niewidoczność” pośród modernistycznych obszarów publicznych. Rozważenia dotyczą m.in. statusu konsumentki oraz potencjału emancypacyjnego kobiecego konsumpcjonizmu, szczególnie jego wczesnej fazy, przypadającej na okres powstawania pierwszych domów towarowych. W kulturoznawczej analizie funkcjonowania tych nowoczesnych instytucji handlowych, postrzeganych zwłaszcza przez pryzmat strategii psychologicznego, percepcyjnego i afektywnego oddziaływania, przydatne okazują się refleksje krytyczne m.in. A. Friedberg, S. Buck-Morss, J. Wolff, J. Baudrillarda, Z. Baumana i in. Z tej perspektywy interesujące są też omówienia wybranych tekstów kultury, między innymi powieści Wszystko dla pań Emila Zoli oraz montaży tekstowych i wierszy Debory Vogel.

Na niniejszy tekst składają się rozważania z pogranicza antropologii przedmiotu, badań nad Zagładą i koncepcji dotyczących kulturowego statusu zbieractwa oraz kolekcjonerstwa (m.in. M. Sommera, B. Latoura, K. Pomiana, B. Shallcross, M.P. Markowskiego). Za materiał badawczy służy w tym wypadku twórczość prozatorska Kornela Filipowicza, w której skłonność do akumulowania oraz fascynacja wytworami materii są widoczne nie tylko w doborze tematyki czy na poziomie obrazowania, ale także wpływają na język oraz determinują zasadę kompozycji literackiej.