Szkic przypomina historię Europy: w 1925 roku powstał poemat futurysty Anatola Sterna Europa. Tekst zainspirował awangardowego artystę Mieczysława Szczukę, który zaprojektował typografię i ilustracje do  specjalnego wydania książki, zauważonej i narodzonej w Paryżu na wystawie książek artystycznych. Szczuka zginął tragicznie podczas wspinaczki, zanim książka się ukazała. Następnie w 1932 roku Franciszka i Stefan Themersonowie wyprodukowali na tej podstawie film, mający opinię pierwszego polskiego filmu artystycznego. Kopia filmu zaginęła podczas II wojny światowej, została odnaleziona w niemieckim archiwum państwowym dopiero w  2011. Szkic wymienia powody, dla których twórczość Themersonów jest do dziś inspirująca: stanowi podsumowanie poszukiwań awangardy w dwudziestoleciu i ma przedłużenie w ich działaniach po II wojnie światowej w Londynie, gdy prowadzili wydawnictwo Gaberbrocchus Press, współpracując z wieloma europejskimi artystami kontynuującymi tradycję nowatorstwa i poszukiwania nowych form.

Słowa kluczowe: „Europa”, Themersonowie, awangarda

Artykuł poświęcony jest analizie zaskakująco długiego i trwałego łańcuszka intersemiotycznego (pojęcie Seweryny Wysłouch) zainicjowanego publikacją poematu Anatola Sterna Europa (1925) i obejmującego prace typograficzne, fotomontaże, filmy oraz działania teatralno-performatywne powstające w ciągu minionego stulecia. Autorka opisuje wszystkie artefakty składające się na ten różnomedialny ciąg. Szczególną uwagę poświęca filmowi Europa Franciszki i Stefana Themersonów (1931-1932), przez niemal 80 lat uważanemu za zaginiony, odnalezionemu niespodziewanie w 2019 roku. Analiza dotyczy m.in. relacji między tekstem Sterna, ruchomymi obrazami Themersonów i muzyką instrumentalną stanowiącą podkład dźwiękowy filmu.  Ważną rolę odgrywa także opis wizualnych lejtomotywów filmu oraz analiza nieznanych dotąd kontekstów ekokrytycznych odzyskanego filmu Themersonów.

Słowa kluczowe: Franciszka i Stefan Themerson, film awangardowy, poezja awangardowa, intersemiotyczność, film poetycki

Artykuł poświęcony jest poematowi Europa Anatola Sterna oraz filmowi autorstwa Franciszki i Stefana Themersonów pod tym samym tytułem. Zawiera analizę historyczno-literacką tekstu literackiego i próbę jego lektury. Utwór Sterna od momentu pierwszej publikacji podlegał bardzo szczególnym, interesującym relekturom i interpretacjom, m. in. edycja bibliofilska z roku 1929, później przekład na język angielski w ilustrowanej edycji Gaberbocchus Press, czy edycja w zbiorze Poems for the Millenium Jerome’a Rothenberga. Najciekawszą z tych relektur/interpretacji był film Themersonów. Autor tropi relacje zachodzące pomiędzy słowem a ruchomym obrazem, ujmując je w ramy oscylacji, jaka pojawia się między między tekstem i jego filmową reprezentacją.

Słowa kluczowe: Europa, Anatol Stern, Franciszka i Stefan Themerson, słowo i obraz, oscylacja

In this article, I consider the pacifist and cosmopolitan intentions inscribed in the film Europe by Franciszka and Stefan Themerson, and especially in Anatol Stern’s poem that initiates it. I juxtapose Stern’s poem with another cosmopolitan and pacifist text, namely the geopolitical manifesto Paneuropa written by Richard Coudenhove-Kalergi. Showing the broad spectrum of pacifist and cosmopolitan attitudes of the European interwar period ‒ attitudes that are extremely important and necessary today ‒ I consider how they projected European identity, what cultural and technological changes they were associated with, what was understood by the concept of Europe, especially after the hecatombe of Great War? I try to answer the question: what pitfalls and weaknesses were inscribed in these projects? I also wonder why these projects were disconnected from the experience of Central and Eastern Europe which both artists represented, as well as from its invisible cosmopolitan practices?

Słowa kluczowe: Europa, Paneuropa, European identity, European interwar, avangarde, pacifism, cosmopolitism, Richard Coudenhove-Kalergi, Anatol Stern.

Recenzja: Themerson Archive, red. Jasia Reichardt, Nick Wadley

Słowa kluczowe: Tożsamość żydowsko-polska, kultura międzywojnia II RP, krytyka nowoczesności, krytyka ekologiczna, słowiańskość a awangarda

Recenzja: Themerson Archive, red. Jasia Reichardt, Nick Wadley, The MIT Press, Cambridge, London 2020.

Słowa kluczowe: Themersonowie, archiwa, katalog,  bibliografia, biografia

Beata Gromadzka, Themersonowie dzieciom, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2019.

Słowa kluczowe: word, image, childhood, modernisation, modernity, literacy, children’s literature, Franciszka and Stefan Themerson

Recenzja: T. Szerszeń, Wszystkie wojny świata, słowo/obraz terytoria, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Gdańsk–Warszawa 2021.

Słowa kluczowe: wojna, katastrofa, wizualność, archiwum, przetrwanie

Tekst wychodzi od ustaleń Rebecci Solnit na temat traktowania czytania i pisania jako form podróży. Następnie zestawia je z praktykami średniowiecznych mnichów przy kontemplacji Pisma Świętego i praktykowaniem sztuki przez lud Yolngu. Wnioski pozwalają autorowi na zarysowanie tła dla analizy twórczości Wasilego Kadinskiego. Dzięki temu może zrewidować ustalenia dotyczące właściwości wyobraźni.

Słowa kluczowe: Kadinsky, Yolngu, czytanie, pisanie, malowanie, wyobraźnia

W artykule analizuję dwa filmy Franciszki i Stefana Themersonów (Europa 1932, Calling Mr. Smith 1943) oraz szkice niezrealizowanego projektu (Child of Europe 1944). Celem przedstawionych interpretacji jest ukazanie różnych aspektów polityczności w działalności kinematograficznej małżeństwa. Wychodzę z założenia, że niesłuszne jest neutralizowanie zaangażowania ideowego artystów, którzy postrzegani są częściej nie tyle jako krytycy codzienności, ile pionierzy estetyk eksperymentalnych. Jak ukazałam na wybranych przykładach awangardowy imperatyw zmiany świata przejawia się w tych utworach poprzez namysł biomorficzny, antykapitalistyczny, a także dowartościowanie idei społeczeństwa obywatelskiego.

Słowa kluczowe: Franciszka Stefan Themerson, Europa, Calling Mr. Smith, film eksperymentalny, awangarda, archiwum

Artykuł poświęcony jest prasowym oraz książkowym edycjom poematu Anatola Sterna. Przedmiotem analizy są różne warianty „polityk strony” (G. Borstein), które wyznaczały ramy kodowania tekstu w poszczególnych wydaniach. W tej perspektywie kluczowa jest analiza ich „kodu biblologicznego” (J. McGann) oraz związku z praktykami charakterystycznymi dla estetyki awangardowej. Współdziałanie typografii, liternictwa oraz ilustracji tworzyło różne warianty znaczeniowe poematu, którego wymowa potęgowana (bądź osłabiana) była przez projekt graficzny. Ich materialny kształt był także wypadkową estetycznego (i politycznego) radykalizmu projektów międzywojennych oraz ówczesnych praktyk wydawniczych.

Słowa kluczowe: Anatol Stern, materialność tekstu, awangarda, kod bibliologiczny, polityka strony

Dyskusja przeprowadzona w Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki w Warszawie 9 grudnia 2021.

The German periodical “Merkur. Deutsche Zeitschrift für europäisches Denken” has been published since 1947. “Merkur” has played a crucial part in shaping the intellectual landscape of Germany, as well as of Europe. It was founded in the French occupational zone (Baden-Baden). The tension of the political confrontation between East and West has left its mark on its shape. The journal has regularly published translations from nearly all European, American and Asian literatures, adding ample commentary and paratexts.

The paper is devoted to the dynamics of the translations from the East European literatures published by “Merkur”. The analysis focuses on the following factors: (1) research potential of the editorial archive and social factors of circulation of literary texts, (2) political-cultural potential of the journal, (3) „Merkur’s” space in the transnational field, (4) economic and programmatic role of the cooperating periodicals, (5) functions of mediators and translators in the framework of politicised import of East European literature.

Słowa kluczowe: journal studies, literary transfer, circulation of literature, literary translations in periodicals

Pojęcie zwrotu transnarodowego wiąże dziś swoje znaczenie ze zjawiskami globalizacji i usieciowienia kultury późnej nowoczesności; transnarodowość stanowi istotny suplement nie tylko dla komparatystyki, wpływając na tezy badaczy postkolonializmu czy debatujących nad tzw. literaturą światową. Opisuje ona także dzisiejszą scenę post-zimnowojennej debaty o kulturze w kategoriach przekraczających państwotwórczy dyskurs właściwy także dla polskiej historii literatury XX w. W perspektywie europejskiej nowoczesności, ale także dziś, badania literackie najczęściej powiązane są z tożsamościowymi narracjami narodów dominujących i ekonomicznie bądź politycznie im podporządkowanych. Celem tego artykułu jest przyjrzenie się z tej perspektywy nowym publikacjom podejmującym problematykę zwrotu transnarodowego.

Słowa kluczowe: zwrot transnarodowy, krytyka postkolonialna, world literature, globalizacja kultury, kultura sieciowa

Terapia teatrem i terapia tańcem należą dziś do rozpowszechnionych metod wspomagających leczenie zaburzeń psychicznych. Historia ich powstania sytuuje się na styku praktyk artystycznych, wychowawczych i terapeutycznych. Z perspektywy historii zdrowia i ciała (Georges Vigarello) oraz etnoscenologii (Jean-Marie Pradier) Nabokina omawia dwie metody z początku XX wieku: gimnastykę rytmiczną Émile’a Jaques-Dalcroze’a oraz koncepcję teatroterapii Nikołaja Jewreinowa. Korzystając z osiągnięć nowej psychologii dały one impuls rozwojowi współczesnych kierunków terapii poprzez sztukę. Obydwie czerpały z istniejących od wieków wyobrażeń na temat siły i oczyszczania, a także obrazu ciała jako systemu energetycznego.

Słowa kluczowe: historia zdrowia; gimnastyka rytmiczna; Émile Jaques-Dalcroze; teatroterapia; Nikołaj Jewreinow; psychoanaliza

Stefan Themerson (1910-1988)– autor filmów awangardowych i kolaży, fotograf, filozof, pisarz, dyrektor literacki oficyny wydawniczej Gaberbocchus Press, a także dramaturg i kompozytor był także poetą. Wiersze pisał po polsku, francusku i angielsku, dla dzieci i dla dorosłych. Eksperymentował z materią poetycką. W latach 40. stworzył koncepcję poezji semantycznej, która polegała na zastąpieniu słów istniejącego wiersza jego definicjami i wymagała szczególnego układu typograficznego. Pisał także o poezji w książkach o Apollinairze i Schwittersie.

Słowa kluczowe: poezja semantyczna, Bayamus, Gaberbocchus Press, Wewnętrzny Pionowy Justunek

Niniejszy tekst jest próbą dowiedzenia, że film Europa Franciszki i Stefana Themersonów jest nie tyle adaptacją poematu Anatola Sterna o tym samym tytule, jak się na ogół dotychczas uważało, co poematem filmowym samym w sobie. Tak zresztą nazwała film czołowa krytyczka filmowa w międzywojennej Polsce Stefania Zahorska. Ta sama autorka wspomniała też, że Themerson „chciałby robić lirykę filmową – czarno-białe wiersze filmowe”. Ale Europa wykazuje też wiele podobieństw z symfoniami filmowymi, specyficzną awangardową odmianą filmu dokumentalnego, która narodziła się w latach dwudziestych ubiegłego wieku. Wreszcie Europa jest kolażem i niekonwencjonalnym filmem animowanym.

Słowa kluczowe: kolaż, „Europa”, Themersonowie, poemat filmowy