Odnawianie teorii humanistycznych jest w rozwoju dyscypliny elementem stymulującym. Nowe podejścia inspirują nowe badania i skłaniają do przemyślenia jeszcze raz podstaw i założeń filozoficznych, są pożywką dyskusji i przeciwdziałają skostnieniu wśród starych ujęć i metod. Antropologia literatury nie jest przy tym teoretyczną nowinką. Nie jest też antropologia literatury „wielką maszyną teoretyczną”, zastępującą inne, ale raczej pojęciem parasolowym dla różnorodnych badań, mieszczą się tu podejście ekokrytyczne i liczne zwroty, w tym zwrot afektywny, a także całe pole badań nad płcią kulturową, które nie są już koniecznie związane z feminizmem. Właściwie wszystkie stały się tematami osobnych numerów naszego pisma. Przy czym aktualność tych nurtów nie wynika wyłącznie z impulsów teoretycznych w humanistyce, ale także z problemów społecznych, a nawet szerzej – z zagrożeń cywilizacyjnych związanych ze sferą środowiska naturalnego. Do tego pola należą wszystkie podejścia z przedrostkiem trans- i post-: w tym ujęcie postkrytyczne. Być może nawet dałoby się obronić tezę, że antropologia literatury stała się po prostu pewną twarzą polskiego poststrukturalizmu.

Pytanie, czym jest lub czym może być przetrwanie, zwykle brzmi niestosownie. Albo jest zbyt abstrakcyjne – gdy pytamy o przetrwanie w ogóle, albo nadto intymne – gdy kierujemy je do poszczególnych osób. Ma sens, gdy dotyczy tego, co się dokonuje lub już dokonało, odnosi się do ucieleśnionego konkretu. Odpowiedź zaś albo jest unikiem, albo dotyka sedna problemu: tego wszystkiego, co trzeba było zrobić lub czego trzeba było zaniechać, by przetrzymać przeciwności. Najczęściej wbrew obowiązującym zasadom, często kosztem innych, niekiedy bez godności. Ten, komu się udaje, zwykle ku przeżyciu prze wszystkimi dostępnymi środkami, trwa dłużej lub skuteczniej niż inni lub to coś, co wywołało konieczność zmagań. Jeśli potraktować to pytanie poważnie, trzeba ujawnić własną taktykę przetrwania w całej rozciągłości tego doświadczenia: od bezsilności, przez zależność, po próby manewrowania tymi stanami. Odpowiedzi jest więc tyle, ile strategii i form przetrwalnikowych.

Podstawowe zadanie, jakie postawili sobie autorzy autoetnograficznych artykułów prezentowanych w niniejszym zeszycie „Tekstów Drugich”, dotyczy samorozumienia. Ma ono szczególny charakter: autorzy starają się zrozumieć siebie poprzez opisanie działań, które jako pracownicy uniwersyteccy podejmują w ramach instytucji lub z jej ramienia. Ich uczelniana praca polega na zdobywaniu, gromadzeniu i przekazywaniu wiedzy. Aby ją opisać, pytają o wpływ, jaki uczelnia wywiera na sposób prowadzenia zajęć ze studentami, na dobór problemów badawczych, na technikę i częstotliwość pisania tekstów, na wybierane czasopisma i wydawnictwa, uczestnictwo w grantach, na formy współpracy ze środowiskiem. Pytają o zakres przymusów i wolności, o własną sprawczość i odpowiedzialność, o szanse oporu i skutki uległości, o to, co instytucja promuje, a co wyklucza, co wartościuje wysoko, a co zaledwie toleruje. Nie szukają konformizmu, czyli dostosowywania jednostkowych aktywności do zwyczajów panujących w instytucji. Przedmiotem ich refleksji są czynniki kształtujące sposób pojmowania i wykonywania pracy. Lokują się one między wolnością i determinizmem, tworząc systemowe uwarunkowanie.

Powodów jest wiele, bezpośrednią przyczyną powstania „Themersonowskiego” numeru „Tekstów Drugich” jest odnalezienie filmu Europa, powstałego w Polsce w 1932 roku na kanwie poematu Anatola Sterna pod tym samym tytułem. Już w dwudziestoleciu międzywojennym Europę określano jako „pierwszy polski film eksperymentalny”, więc odkrycie jest ważne i wzbudziło ono najpierw entuzjazm, a potem potrzebę interpretacji we wcale niemałym kręgu badaczy zafascynowanych Franciszką i Stefanem Themersonami. Ze względu na liczne poziomy znaczeń symbolicznych, pojawiające się w poemacie jako gotowe odniesienia wzięte z rzeczywistości pozatekstowej, stworzone przez poetę, dodane lub skonkretyzowane w opracowaniu graficznym poematu i wreszcie przekształcone w materię artystyczną filmu za pomocą specyficznych środków tego medium – mamy tu do czynienia z bardzo skomplikowanym, wielowymiarowym dziełem.

W niniejszym numerze przedstawiamy psychoanalizę jako język krytyki społecznej i politycznej w wielu wariantach. Mamy tu zatem zarówno genealogię samego pojęcia czy kategorii krytyki wywiedzioną z materialistycznych, czyli Marksowskich początków (Mikołaj Ratajczak), jak i dzisiejszy powrót problemu – by pozostać przy sformułowaniu Fredrica Jamesona – politycznej nieświadomości (Jan Sowa). Mamy refleksję nad mityczną władzą dyskursu i polityczną władzą perwersyjną (Krzysztof Świrek), nad schizofrenicznością kapitalizmu (Marta Olesik), nad psychoanalitycznymi figurami identyfikacji w Polsce (Leszek Koczanowicz) i we Francji (Andrzej Leder) jako wariacjami na temat możliwości wyznaczenia symptomu zbiorowego czy wreszcie esej o polityczności głosu w różnych jego wymiarach (Adam Lipszyc). Zeszyt dopełniają niezwykle ważne teksty archiwalne dotyczące statusu psychoanalizy rozważanej od strony tożsamości indywidualnej jej przedstawicieli i jej miejsca w historii wiedzy. Wracając zaś do początku tych rozważań, należałoby zapytać nie o to, czy psychoanaliza rzeczywiście umarła, lecz raczej o to, czy stać nas na to, by bezkosztowo pozbyć się tego zarazem mocnego i wyrafinowanego języka – teorii i sposobu doświadczania świata. W gruncie rzeczy jest to bowiem pytanie trafiające w samo serce poźnonowoczesnych projektów, w których pragnienie pozwala na twórczą krytykę aktualności. A tego pytania nie sposób uchylić.