W niniejszym tomie prezentujemy blok tekstów dotyczących szeroko rozumianej przyszłości, z formalnie i strukturalnie otwierającym tę sekcję artykułem Jakuba Momry na temat transfikcji. Kolejne teksty poświęcone zostały: zwrotowi spekulatywnemu i nowym formom kosmogonii (Andrzej Marzec); możliwości kształtowania przyszłości, która nie powiela dotychczasowych wzorów i nie osuwa się w przeszłą przyszłość (Tadeusz Sławek); dyskusji z przekonaniem, że symptomem współczesnego kryzysu wyobraźni jest niezdolność do wymyślenia „końca kapitalizmu” (Kacper Pobłocki); czasowości doświadczenia artystycznego, wyrażającej się w Deleuzjańskiej kompozycji „kryształu czasu” (Tomasz Mizerkiewicz); możliwości, jakie – nie tylko w sferze artystycznej – niesie historia potencjalna kina (Paweł Mościcki); alternowaniu dziejów i rozwojowi wyobraźni historycznej między innymi we współczesnych historiach alternatywnych (Przemysław Czapliński) i możliwości budowania pamięci o przyszłości jako pomostu łączącego zainteresowanie collective future thought z badaniami nad pamięcią (Justyna Tabaszewska). Publikujemy również tłumaczenie artykułu Jennifer Wenzel, Remembering the Past’s Future: Anti-Imperialist Nostalgia and Some Versions of the Third World, dotyczącego przyszłościowego potencjału nostalgii.

Słynna uwaga Mallarmégo – jednego z bohaterów niniejszego numeru – że wiersze robi się ze słów, a nie z myśli czy idei, przez długi czas określała też zakres dominujących sposobów profesjonalnego czytania literatury, często studząc przesadne zapały badaczy. Pomieszczone tu artykuły zasadniczo są jednak bliższe innemu ujęciu, które można trafnie określić formułą tytułową wydanej przed kilku laty książki Tomasza Kunza Więcej niż słowa. Wedle objaśnień podanych przez autora, literatura jest w niej traktowana jako „migotliwa, zwielokrotniona, alternatywna forma podmiotowego istnienia, wymykająca się konsekwentnie wszelkim afirmatywnym formułom i definicjom odwołującym się do form obecności znajdujących trwałe umocowanie w porządku tekstowym lub empirycznym”. Sam Kunz uzasadnia swoje wyjście poza perspektywę językowo-tekstową otwarciem na wymiar egzystencjalny – „ujmowany poza dualizmem doświadczenia i jego werbalizacji, świadomości i jej artykulacji, pragmatyki i refleksji, a wreszcie także życia i twórczości” – ale jego hasło można by w pewnej mierze odnosić do innych zagadnień, związanych z technologicznymi przemianami infrastruktury informacyjnej. W tym wariancie literatura jako – powiedzmy – „medialny sposób istnienia” też nie ogranicza się do słów, przekracza granice książki i staje się częścią aktywności wizerunkowej w mediach audiowizualnych oraz społecznościowych, obejmującej działania marketingowe i aktywność fandomu (fanarty, fanfiki, konwenty, fanziny).

Nowa wizualność towarzyszy nam wszędzie, zwielokrotnione obrazy są w telefonie komórkowym, w komputerze, na ulicy. Z zainteresowaniem zapoznałam się z drugą już antologią Wiersze na murach, efektem akcji organizowanej od 2002 roku przez Michała Zabłockiego przy ul. Brackiej w Krakowie. W zasadzie – realizacja marzenia „poezjo, na ulicę, między ludzi w tłum!”, które głosili Wierzyński i Tuwim. Codziennie – nowy wiersz. Ale jaki efekt? Wtórność druku, który ex post służy już tylko dokumentacji i nagradza pewną część uczestników. Ogromna liczba tekstów i rozmycie autorstwa, także przez używanie nicków zamiast podpisu. Niewątpliwie realizacja Peiperowskiego hasła 3 × M, choć nikt go nie przywołuje, bo współczesność ma krótką pamięć. Wiele miast organizuje podobne akcje. Krzysztof Gajewski w pracy poświęconej nowej genologii w świecie mediów elektronicznych stawia diagnozę triumfu amatora8. Nowe gatunki to mem czy klip, a także wiele innych. Badacz w ogóle jednak w punkcie wyjścia nie przyjmuje przeciwstawienia między obrazem a tekstem jako istotnego, różnicującego. Niniejszy numer „Tekstów Drugich” to próba zarzucenia sieci, opisu poszczególnych zjawisk w szybko zmieniającym się świecie.

Wczesny cyberpunk uznawał, że największym zagrożeniem związanym z technologią jest znikanie podmiotowości rozumianej jako wolna wola, świadomość polityczna czy adekwatne rozpoznanie sił kształtujących rzeczywistość. Dzisiejsza proza cyberpunkowa kwestionuje możliwość odzyskiwania podmiotowości bez odbudowy więzi społecznych. W tym sensie cyberpunk przestaje być odpowiedzią, staje się zaś ciągiem pytań. Dotyczą one wpływu technologii sieciowych (neuronowych i społecznych) na całą rzeczywistość: na wybory konsumenckie, a więc gospodarkę; na zbiorowe wybory polityczne, a więc każdy ustrój polityczny (w tym również demokrację); na podziały klasowe, ekosferę, indywidualną świadomość. Dziś sieć pośredniczy w dostępie nie tylko do niezależnych źródeł informacji, lecz także do publicznych usług medycznych i edukacyjnych, do płacy i emerytury. Bez sieci nie istnieją dziś ani władza, ani opór przeciw władzy. Życie jednostkowe i zbiorowe zostało wplątane w sieć, która wyzwala i uzależnia, przyspiesza przepływ (informacji, pieniędzy, dóbr), a zarazem zostawia coraz więcej ludzi z tyłu, łączy na moment i trwale separuje. Zarazem w tej dystopijnej rozpaczy pojawia się jakiś okruch nadziei, ponieważ rozpad dotychczasowego społeczeństwa popycha do szukania nowych powiązań. Skoro jesteśmy sieciowi, skoro żyjemy w sieci, skoro zaplątaliśmy się w sieć, wobec tego, mówią powieści, spróbujmy z tej sieci upleść jakieś więzy – wiedzy, współpracy, solidarności.

Numer 5 z roku 2021 pt. „Historie potencjalne” przynosi propozycje badań historycznych, w których przeszłość traktowana jest jako przestrzeń zaniechanych możliwości, otwarta na projektowanie nowych stosunków społecznych. Agnieszka Dauksza we wstępie zarysowuje ogólną charakterystykę nurtu myślowego, który podważa definitywność minionych rozstrzygnięć, podkreśla umowność i względność utrwalonych podziałów i wpisuje się we współczesną krytykę struktur przemocy. Rozwinięcie tej problematyki przynosi dział Szkiców, gdzie Aleksandra Szczepan rozważa możliwości wykorzystania historii potencjalnej w kontekście Europy Środkowo-Wschodniej i Zagłady, Kinga Siewior przedstawia „zintymizowaną sferę publiczną” jako kategorię pozwalającą inaczej spojrzeć na PRL, a Katarzyna Czeczot i Michał Pospiszyl problematyzują domniemany związek Europy Wschodniej i błota w kontekście modernizacji. Agata Zborowska pisze o reformie rolnej, przemianach własnościowych i praktykach szabru po II wojnie światowej, natomiast Wojciech Szymański analizuje działania artystyczne Karola Radziszewskiego jako narzędzia potencjalizowania historii. W Interpretacjach Robert Kusek omawia krytykę imperialnej geografii w twórczości Deborah Levy, Sara Herczyńska pokazuje literackość rozprawy „Kokainizm i homoseksualizm” Jana Nelkena, Sławomir Jacek Żurek omawia modernistyczną przemoc w powieściach Szczepana Twardocha, Grażyna Świętochowska szuka transhumanizmu w esejach filmowych Dušana Hanaka i Krzysztofa Zanussiego, a Bogusław Grodzki przygląda się ciału Anny Świrszczyńskiej. W Dociekaniach Lech M. Nijakowski analizuje kategoryzowanie ofiar przez sprawców na przykładzie ludobójstwa Ormian, Sabina Giergiel bada ścieranie się serbskich pamięci mniejszościowych, Elżbieta Bender rekonstruuje pojęcie intrahistorii wprowadzone przez Miguela de Unamuno, Anna Kałuża omawia zaś książkowe obiekty artystów konceptualnych. Dział Prezentacji wypełnia przekład obszernych fragmentów książki „Historia potencjalna” Arielli Azoulay, która formułuje program radykalnej przebudowy badań nad przeszłością i „oduczania się przemocy imperialnej przez uobecnianie wypartych potencjalności”. W Roztrząsaniach i rozbiorach Katarzyna Chmielewska omawia „Historie ludowe” (Adama Leszczyńskiego, Kacpra Pobłockiego i Michała Rauszera) w kontekście m.in. historii potencjalnych, a Mirosław Gołuński recenzuje książkę Joanny Ostrowskiej o tabuizowanym cierpieniu homoseksualistów w czasie II wojny światowej. Proponujemy też dwie Przechadzki – Joanna Degler (Lisek) pisze o ukazywaniu wielokulturowości Wilna w przewodnikach turystycznych, zaś Aleksandra Chomiuk o ideologicznym nacechowaniu krajobrazów w międzywojennej serii krajoznawczej. Numer zamyka list do redakcji od Adama Poprawy „Kiedy Jan Józef Lipski napisał Dwie ojczyzny, dwa patriotyzmy”?