Artykuł omawia esej J.J. Lipskiego Dwie ojczyzny, dwa patriotyzmy, traktując go jako matrycę patriotyzmu. Zasadnicze pytanie tekstu brzmi: czy w ojczyźnie zaprojektowanej przez Lipskiego zmieszczą się tożsamości nieprawomocne (kobieta, gej, chłop), które określić można jako „podporządkowani swoi” (albo „wewnętrzni obcy”)? W zakończeniu autor stawia pytanie, czy „ojczyzna” jest nam dziś jeszcze potrzebna.

Słowa kluczowe: ojczyzna, patriotyzm, megalomania, ksenofobia, patriotyzm krytyczny, tożsamości nieprawomocne, podporządkowany swój, wewnętrzny obcy

Esej J.J. Lipskiego zostaje odczytany jako manifest opozycyjnej lewicy laickiej, atakowanej w 1981 roku z jednej strony przez „prawdziwych Polaków” w „Solidarności”, z drugiej – przez reżimową organizację „Grunwald”. Projekt osadzonego w tradycji chrześcijańskiej patriotyzmu krytycznego służy odparciu tych ataków, lecz skonstruowana w nim tożsamość polityczna opiera się na pewnych przemilczeniach i uniwersalizacjach. Lipski idealizuje Kościół katolicki i pomija jego rolę w budowaniu nastrojów nacjonalistycznych. Drugie pominięcie dotyczy kobiet – nieobecnych w tekście jako jednostki i jako zbiorowość, dla której sojusz opozycji z Kościołem był groźny. Podmiot polityczny jest tu całkowicie zuniwersalizowany, a domyślnie męski. Esej Lipskiego jest tekstem o wielkiej sile, nie przypadkiem stanowił lekturę formacyjną dla pokolenia transformacji. Jednak zaproponowany w nim sposób myślenia przyczynił się do powstania hegemonii Kościoła katolickiego w demokratycznej Polsce oraz do wykluczenia z publicznej debaty kwestii kobiecej.

Słowa kluczowe: J.J. Lipski, „lewica laicka”, nacjonalizm, Kościół katolicki, kobiety

Próba zrekonstruowania aksjologii Jana Józefa Lipskiego (1926-1991), literaturoznawcy i wieloletniego opozycjonisty, łączącego ludzi z różnych środowisk, nazwanego przez Janusza Szpotańskiego „prezydentem Gęgaczy”.

Słowa kluczowe: aksjologia, Jan Józef Lipski, totalitaryzm, opozycja, opór społeczny

W artykule jest przeprowadzona analiza porównawcza dwóch tytułowych tekstów: „Posłania do ludzi pracy Europy Wschodniej” oraz Dwóch ojczyzn, dwóch patriotyzmów. Obydwie wypowiedzi podmiotów niezależnych od władzy partyjno-państwowej (I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” oraz „prezydenta opozycji” Jana Józefa Lipskiego) współtworzyły relację „niezgodnej zgodności”: były zarazem jawnie antysocjalistyczne, ale werbalizowały dwa odmienne spojrzenia na Polskę 1981 roku, nie tyle przeciwstawne, ile postrzegające ją w różnych wymiarach.

Słowa kluczowe: NSZZ „Solidarność”, Jan Józef Lipski, narracja o Polsce, pentada Kennetha Burke’a

W artykule zostaje podjęta analiza wybranych aspektów konfederacji targowickiej lat 1792-1793. Jest to przede wszystkim próba wyjaśnienia fenomenu, jakim pozostaje trwałość mitu zdrady narodowej, obecnego zarówno w literaturze, jak i publicystyce do dzisiaj. Autor stara się przede wszystkim zwrócić uwagę na elementy, które utrwaliły ten mit, a następnie na jego liczne zastosowania. Do tych elementów należą: sprawnie prowadzona propaganda celów, ścisłe powiązanie tych celów z polityką Rosji i współdziałanie z jej administracją, wykorzystanie możliwości działania tkwiących w konfederacji generalnej jako formie organizacji szlachty. W literaturze i publicystyce do tych właśnie elementów nawiązują poszczególni autorzy, co umożliwia im tworzenie skojarzeń łatwych do zaakceptowania.

Słowa kluczowe: Targowica, Sejm Wielki 1788-1792, sejm grodzieński 1793, łagodna rewolucja, targowiczanie, literatura polityczna, Konstytucja 3 maja

Artykuł stanowi propozycję przyjrzenia się głównym figurom i tropom retorycznym, które rządzą współczesnym dyskursem o Polsce. Autor posługuje się pojęciem prefiguracji, wprowadzonym przez Haydena White’a, ale interesuje go nie historia, lecz współczesność, a dokładnie rzeczywistość rozumiana społecznie. Spośród wielu figur zostają wybrane dwie, które wydają się nadrzędne i emblematyczne dla dwóch odrębnych sposobów postrzegania społeczeństwa czy po prostu „innego”: antyteza i enumeracja.

Słowa kluczowe: retoryka, antyteza, enumeracja, historia, polityka

Artykuł traktuje o zauważalnej w polskiej literaturze XXI wieku tendencji przejawiającej się przyrostem tekstów, które podejmują temat narodowej wspólnoty, jej tradycji i dziejów. Zbiór tych prac – za jednym z ich autorów, Przemysławem Dakowiczem – w prezentowanym szkicu określany jest mianem „współczesnej literatury narodowej”. Oprócz Dakowicza w tekście przywołane zostają utwory Jarosława Marka Rymkiewicza i Wojciecha Wencla. Utwory literackie tych pisarzy stanowią inspirowaną tradycją romantyczną próbę wykreowania narodowego sacrum. Wykorzystane w szkicu ustalenia narratologów, antropologów, historyków służą dowiedzeniu przedstawionej tezy, ukazaniu strategii tej sakralizacji oraz sformułowaniu odpowiedzi na pytanie o jej przyczyny.

Słowa kluczowe: naród, sacrum, literatura, sakralizacja, polskość

Recenzja: Leszek Koczanowicz Lęk i olśnienie. Eseje o kulturze niepokoju, Wydawnictwo IBL, Warszawa 2020.

Słowa kluczowe: lęk, kultura, nowoczesność, tożsamość

Recenzja książki: Wojciech Hamerski, Ironie romantyczne, wyd. IBL PAN, Warszawa 2018.

Słowa kluczowe: ironia romantyczna, romantyzm, ironia, dialektyka podmiotu

Recenzja: Agata Stankowska Ikona i trauma. Pytania o „obraz prawdziwy” w liryce i sztuce polskiej drugiej połowy XX wieku, Universitas, Kraków 2019 („Modernizm w Polsce”, t. 63).

Słowa kluczowe: veraikon, ikona, Zagłada, liryka i sztuka polska XX wieku

W prezentowanym tekście autor zastanawia się nad pojęciem faszyzmu, które – jego zdaniem – stało się dzisiaj niejasne. Z pewnością sam faszyzm nabrał nowej aktualności, ale czy wiemy jeszcze, czym jest lub czym mógłby być faszyzm? Wróbel rozróżnia trzy sposoby rozumienia faszyzmu – jako symptomu, funkcji i ogólnego schematu ideologicznego. Po wprowadzeniu tego rozróżnienia, zastanawia się nad relacją między tymi trzema sposobami konceptualizowania faszyzmu. W szczególności autor zmierza do ustalenia, w jakich relacjach pozostają względem siebie – faszyzm rozumiany jako „symptom konfliktów libidinalnych” i „faszyzm jako ideologia”, która staje się schematem porządkującym rozumienie świata. Te rozważania są poprzedzone refleksją na temat tego, czym jest symptom i schemat ideologiczny. Po tych ustaleniach, autor odpowiada na pytanie, czego symptomem jest faszyzm? Na koniec zadaje pytanie o „faszyzm w demokracji”, tj. pyta, czym jest faszyzm, jeśli nie jest tylko ideologią polityczną lub symptomem, ale jest – wedle formuły T. Adorno­ – gotowością na „akceptację faszyzmu”?

Słowa kluczowe: banalność, faszyzm, funkcja, schemat ideologiczny, symptom

Celem artykułu jest zaproponowanie pewnej filozoficznej teorii mediów na tle wybranych utworów z literatury powszechnej podejmującej temat zarazy. Autor wychodzi od pytania, dlaczego bohaterowie Dekameronu opowiadają sobie banalne historyjki? Traktuje opowiadanie jako medium. Odróżnia metafizykę od ontologii opowiadania, opartej na (nowoczesnych) podmiotach posługujących się mądrością praktyczną. Na koniec analizuje literackie reprezentacje telegrafu (Camus, Dumas). Co wnoszą one do zrozumienia mediów?

Słowa klucze: literatura o zarazie, medium, opowiadanie, telegraf, metafizyka opowiadania, ontologia opowiadania, filozofia mediów

Celem artykułu jest pokazanie narracji alternatywnej wobec zachodniej (epistemologia Południa) o znaczeniu poznawczym i społecznym, wskazanie politycznego kontekstu i znaczenia wiedzy, ukazanie negatywnych doświadczeń (uleganie przemocy, uciskowi, wykluczeniu, dominacji) jako przesłanki alternatywnego obrazu świat i uzasadnienia praktyki politycznej. Analizie poddano związek zachodniej tradycji epistemologicznej z niesprawiedliwością społeczną oraz jego skutki – głębokie podziały mające swoje źródło w praktykach kolonialnych, jednak funkcjonujące do dziś. Epistemologia Południa stanowiąca ramy dla podjętych rozważań rzuca nowe światło na społeczne problemy, w obliczu których dziś stajemy, doszukując się ich źródła w zachodniej tradycji epistemologicznej.

Słowa kluczowe: kolonializm, epistemologia Południa, Boaventura de Sousa Santos, przemoc epistemiczna, globalizacja

Artykuł jest krytyczną refleksją nad polskimi subaltern studies podejmującymi temat stosunków polsko-ukraińskich. Autorka wykazuje, że pomijają one istnienie ruskiej/ukraińskiej elity kompradorskiej, która rywalizowała ze szlachtą polską o wiedzę/władzę nad chłopstwem ruskim. Następnie analizuje reprezentacje chłopów w utworach przedstawicieli tych elit w Galicji lat 60.-80. XIX wieku. Opierając się na teorii seksualności Michela Foucaulta, po raz pierwszy bada emancypowanie chłopstwa oraz włączanie ich przez elity ruskie/ukraińskie w intymną i polityczną przestrzeń społeczeństwa. Artykuł pokazuje decydującą rolę elit w konstruowaniu nowoczesnej tożsamości Ukraińców, ideologiczną grę chłopską seksualnością, dekonstruuje podstawy aktualnego do dziś stereotypu chłopskiej kultury ukraińskiej.

Słowa kluczowe: elity ruskie/ukraińskie, chłopi, szlachta polska, seksualność, emancypacja, Galicja

Dolina Issy i Smutek tropików ukazały się w tym samym roku i były książkami, które  – zdawałoby się – nic ze sobą nie łączyło: pierwsza była powieścią, druga relacją z podróży.  Nic, oprócz może jednego: były książkami rówieśników naznaczonych doświadczeniem ekspatriacji. O podobieństwie obu tych książek przesądza zamysł, z jakim ich autorzy przystępują do pisania i przesłanie, jakie ich książki niosą. W jednym i w drugim przypadku ważna jest pętla czasu, w jakiej się znaleźli jako autorzy swoich książek, czynna w tym wszystkim nachtraeglichkeit: opowiadana historia jest poszukiwaniem, które jest zarazem rekuperacją i reaktywacją.

Słowa kluczowe: nachtraeglichkeit, circuitious journey, wyobraźnia antropologiczna, atmosfera

Problemy z tożsamością Żydów, które opisywał Roth, obejmują także ich związki z nieżydowskim otoczeniem. Wzajemne stosunki: sąsiedzkie, zawodowe, polityczne, seksualne, stanowią istotny motyw prozy tego amerykańsko-żydowskiego pisarza. Ich złożonemu charakterowi jest poświęcony niniejszy artykuł, będący próbą zrozumienia Rothowskiego obrazu „świata istniejącego obok, wbrew i przez Żydów”. Niebędący Żydami Amerykanie wyglądają tu dwuznacznie. Z jednej strony tworzą swój własny, obcy Żydom obyczaj, z drugiej zaś składają się razem z nimi na jeden, świecki i wieloetniczny kraj. Tytułowe słowo – u Rotha pada zamiennie goy i Gentile – zawiera rozmaite odcienie emocjonalne. Przeważnie jest inwektywą, niekiedy brzmi neutralnie, jak termin techniczny, a niekiedy można dopatrzyć się nieśmiałych prób nadania mu pozytywnych znaczeń.

Słowa kluczowe: Philip Roth, Żydzi, Żydzi w Ameryce, goje, antysemityzm

W artykule autor wpisuje twórczość Piotra Pazińskiego w szerszy kontekst literatury postmemorialnej oraz interdyscyplinarnej dyskusji nad możliwymi formami reprezentacji Holokaustu w sztuce. Odwołując się m.in. do prac Haydena White, zwraca uwagę na wyraźne w utworach Pazińskiego napięcie między historią a pamięcią indywidualną/zbiorową. W części analitycznej pokazuje, jak owo napięcie uwidocznia się w sposobie kreowania świata przedstawionego, jego bohaterów oraz w samej strukturze tekstu.

Słowa kluczowe: Paziński, Holokaust, pamięć, historia, trauma

Artykuł jest próbą analizy statusu umarłych w twórczości Tadeusza Różewicza w perspektywie widmontologii Jacquesa Derridy. W pierwszej części autor stawia tezę, że w twórczości Różewicza dochodzi do przejścia od obrazów umarłych (silnie obecnych w tużpowojennych tomach poety, związanych z reprezentacją traumatycznego, wojennego doświadczenia) do ich widmowego powracania jako powidoków (pojęcie Władysława Strzemińskiego). Kowalik wskazuje na powiązanie obecności umarłych z kwestiami etyczności, widzenia oraz poetyckiego obrazowania. Drugą część artykułu stanowi interpretacja poematu nożyk profesora w kontekście Widm Marksa Derridy, uwidaczniająca etyczne aspekty późnej twórczości Różewicza, bliskie Derridiańskiej idei absolutnej sprawiedliwości.

Słowa kluczowe: Tadeusz Różewicz, widma, widmontologia, Jacques Derrida, powidok, umarli

Artykuł przedstawia jeden z wariantów relacji między sztuką radykalnego modernizmu a międzywojenną polityką. Analiza twórczości literackiej i publicystycznej Stanisława Grędzińskiego koncentruje się na opisaniu transferu kategorii z dyskursu futurystycznego do dyskursu mocarstwowego. Demonstruje, w jaki sposób futurystyczna retoryka została wplątana w imperialny projekt, którego rdzeń stanowiły: zrelatywizowana polityka historyczna, instrumentalne traktowanie katolicyzmu, militaryzacja sportu i pedagogiki, praktyki biopolityczne oraz hasło ekspansji kulturowej.

Słowa kluczowe: Stanisław Grędziński, futuryzm, awangarda, Legia Mocarstwowa, „Mocarstwowiec”

Artykuł jest próbą zaprezentowania kreacji zwierzęcych w poezji Grzegorza Wróblewskiego. Wydaje się, że w jego utworach można odczytywać zwierzęta w odniesieniu do posthumanizmu, jako istoty mające własne systemy kodowania. Poeta przez umieszczenie bohatera wierszy (a więc i punktu obserwacyjnego) na obrzeżach ludzkiego świata tworzy utwory o podwójnej perspektywie, dzięki czemu w optyce wiersza znajduje się zarówno fizyczność postaci zwierzęcych, jak i możliwość objęcia tej ich – osadzonej w czasie, przestrzeni oraz języku – fizyczności refleksją.

Słowa kluczowe: Grzegorz Wróblewski, poezja, kreacje zwierzęce, posthumanizm

W artykule zestawione zostały dzienniki trzech pisarzy: Marii Dąbrowskiej, Leopolda Tyrmanda i Stefana Kisielewskiego. Autor przybliżył myślenie diarystów o powojennej przestrzeni Warszawy, zauważając, że organizuje je triada mieszkańcy – władza – przestrzeń. Podczas objaśniania sensów spacjalnych, jakie nabierają te kategorie, badacz zwrócił szczególną uwagę na pojawiającą się koncepcję władzy. Określił ją terminem ,,geowładza”, oznaczającym formę rządów, w której panowanie nad ludźmi ma umożliwić umiejętne zagospodarowywanie terytorium. Zapleczem teoretyczno-metodologicznym dla takiego ujęcia były narzędzia wypracowane w ramach zwrotu przestrzennego oraz pisma Michela Foucaulta, które nie były dotychczas łączone z badaniami spacjalnymi w literaturze.

Słowa kluczowe: geowładza, Warszawa, dzienniki, Dąbrowska, Tyrmand, Kisielewski

Artykuł stanowi wstęp do projektu badawczego, którego celem jest skompletowanie uniwersalnych symboli występujących we wszystkich kulturach. Projekt ten jest kontynuacją pomysłu Pawła Florenskiego sprzed stu lat, przy uwzględnieniu dorobku późniejszych badaczy. Iwanow poszerza projekt o aspekt diachroniczny (teoria archetypów Carla Gustava Junga), co rzuca nowe światło na prahistorię ludzkości. Autor zaczyna pracę nad projektem od prymarnych symboli geometrycznych (wizualnych), by przejść do bardziej złożonych symboli werbalnych i ich wpływu na symbole niewerbalne. Osobną dziedzinę stanowią symbole używane w nauce (systemy znakowe rozmaitych dyscyplin naukowych) i sztuce (od archaicznych mitogramów po XX-wieczną awangardę). Wraz z rozwojem nauki i powstawaniem nowych dyscyplin zmieniają się i komplikują systemy opisu symbolicznego oraz sposoby ich konstruowania.

Słowa kluczowe: symbol, symbolarium, antropologia (filogeneza), nauka, sztuka, semiotyka (metasemiotyka)

Niniejszy tekst jest właściwie nekrologiem Wiaczesława Wsiewołodowicza Iwanowa, przedstawiającym jego sylwetkę ze wskazaniem najbardziej znaczących faktów biograficznych, mogących mieć wpływ na ukształtowanie się jego „osobowości naukowej”. Dotyczy to zwłaszcza najważniejszego rysu tej osobowości, jakim – jak się wydaje – było przemożne dążenie do syntezy wiedzy naukowej i współpracy humanistyki z naukami przyrodniczo-matematycznymi.. Ten rys uwidocznił się wyraźnie w ostatnim projekcie badawczym Iwanowa – Symbolarium, którego opis jest publikowany obok.

Słowa kluczowe: humanistyka rosyjska XX wieku, Moskwa (Pieriediełkino), indoeuropeistyka, semiotyka kultury

Artykuł dotyczy napięć politycznych po opublikowaniu i wystawieniu w 1963 roku dramatu Sławomira Mrożka Śmierć porucznika, w którym autor w ironiczny i groteskowy sposób rozwija sprawę domniemanej śmierci bohatera Reduty Ordona Mickiewicza. Na początku 1964 roku podczas przedstawień w Warszawie zaczęli się pojawiać widzowie wznoszący wrogie okrzyki, a część prasy przypuściła atak na Mrożka, który wówczas przebywał we Włoszech. W artykule pojawiają się cytaty z wypowiedzi prasowych, dokumentów Służby Bezpieczeństwa, dzienników, niepublikowane listy. Mechanizm „afery” nie jest do końca jasny, ale układ napięć, jaki się wówczas ujawnił, wskazuje, że była to pierwsza próba kampanii, jaką rozpętano w 1968 roku.

Słowa kluczowe: Sławomir Mrożek, recepcja dramatu, dyskusje polityczne, PRL, cenzura polityczna