Szkic rozpatruje antropologię literatury w odniesieniu do wielu współczesnych nurtów humanistycznych, traktując go jako nazwę zbiorczą dla inspiracji antropologicznych, filozoficznych i innych spod znaku nowej humanistyki. Autorka zestawia ten paradygmat z poprzednim ujęciem strukturalistycznym i upomina się o wypracowanie nowych standardów ujęć dla edukacji literackiej.
Słowa kluczowe: antropologia Literatury, postmodernizm, posthumanizm, strukturalizm, edukacja literacka
Tekst przedstawia doświadczenia własne autorki, która jako wolontariuszka w okresie kwiecień-czerwiec 2022 roku uczyła języka polskiego grupę uchodźczyń z Ukrainy. Uczestniczki zajęć zadawały pytania, które pokazują problemy adaptacji w Polsce, czasem bliskość, czasem zaś odmienność modeli językowego postrzegania świata, a także uruchamiają perspektywę komparatystyki kulturowej. Metoda obserwacji uczestniczącej pozwala spojrzeć wieloaspektowo na trudności przystosowania się do życia w innym kraju.
Słowa klucze: wojna w Ukrainie, uchodźcy w Polsce, migracje, komparatystyka kulturowa
Szkic przypomina historię Europy: w 1925 roku powstał poemat futurysty Anatola Sterna Europa. Tekst zainspirował awangardowego artystę Mieczysława Szczukę, który zaprojektował typografię i ilustracje do specjalnego wydania książki, zauważonej i narodzonej w Paryżu na wystawie książek artystycznych. Szczuka zginął tragicznie podczas wspinaczki, zanim książka się ukazała. Następnie w 1932 roku Franciszka i Stefan Themersonowie wyprodukowali na tej podstawie film, mający opinię pierwszego polskiego filmu artystycznego. Kopia filmu zaginęła podczas II wojny światowej, została odnaleziona w niemieckim archiwum państwowym dopiero w 2011. Szkic wymienia powody, dla których twórczość Themersonów jest do dziś inspirująca: stanowi podsumowanie poszukiwań awangardy w dwudziestoleciu i ma przedłużenie w ich działaniach po II wojnie światowej w Londynie, gdy prowadzili wydawnictwo Gaberbrocchus Press, współpracując z wieloma europejskimi artystami kontynuującymi tradycję nowatorstwa i poszukiwania nowych form.
Słowa kluczowe: „Europa”, Themersonowie, awangarda
Autorka rozważa konsekwencje przezwyciężenia postawy antropocentrycznej w humanistyce i w literaturze. Dostrzega konieczność zmiany nastawienia i przeszkody, na przykład teologiczne. Przytacza przykłady tomów poetyckich i działań artystycznych z ostatnich lat,, jakie podejmowały Małgorzata Lebda, Urszula Zajączkowska i Anna Augustyniak, świadczące o narastaniu świadomości ekologicznej i kształtowaniu nowego podejścia wobec przyrody. Niestety, w sierpniu 2022 na Odrze doszło do katastrofy ekologicznej.
Słowa klucze: antropocen, ekologia, eko-feminizm, Małgorzata Lebda, Urszula Zajączkowska, Anna Augustyniak, poezja XXI wieku, Siostry Rzek
Artykuł odnosi się do czterech opublikowanych w polskich tłumaczeniach powieści ukraińskich, przedstawiających wojnę w Donbasie: Serhija Żadana Internat, Petro Jacenko Magnetyzm, Wołodymyra Rafiejenko Najdłuższe czasy i Tamary Dudy Córeczka. Obrazy wojny pojawiły się w literaturze ukraińskiej po 2014 roku, w reakcji na konflikt w Donbasie. Są też reakcją na tezy rosyjskiej propagandy, reagując na pojawiające się w dyskursie uzasadnienia agresji.
Słowa kluczowe: postmodernizm w literaturze ukraińskiej, literatura wobec wojny, fikcje propagandy, rosyjski dyskurs medialny
Zastanawiając się nad relacją słowa i obrazu autorka sięga do starożytnych źródeł refleksji nad korespondencją sztuk, rozwijanej następnie przez nowożytnych estetyków (Lessing, Laokoon). Następnie analizuje problem obrazu poetyckiego w tłumaczeniu, przywołując refleksje i doświadczenia Juliana Tuwima, dotyczące jego tłumaczenia kilku wersów poematu Rusłan i Ludmiła z rosyjskiego na polski. Nawiązuje do problematyki związku sztuk, która była przedmiotem refleksji w dwudziestoleciu międzywojennym. Ta tradycja myślenia wydaje się bliska problematyce logowizualności nasuwającej się współcześnie pod wpływem rozwoju środków przekazu.
Słowa kluczowe: logowizualność, film i literatura, przekład poetycki, obraz poetycki, nie ma poezja, mówiące malarstwo
Artykuł dotyczy napięć politycznych po opublikowaniu i wystawieniu w 1963 roku dramatu Sławomira Mrożka Śmierć porucznika, w którym autor w ironiczny i groteskowy sposób rozwija sprawę domniemanej śmierci bohatera Reduty Ordona Mickiewicza. Na początku 1964 roku podczas przedstawień w Warszawie zaczęli się pojawiać widzowie wznoszący wrogie okrzyki, a część prasy przypuściła atak na Mrożka, który wówczas przebywał we Włoszech. W artykule pojawiają się cytaty z wypowiedzi prasowych, dokumentów Służby Bezpieczeństwa, dzienników, niepublikowane listy. Mechanizm „afery” nie jest do końca jasny, ale układ napięć, jaki się wówczas ujawnił, wskazuje, że była to pierwsza próba kampanii, jaką rozpętano w 1968 roku.
Słowa kluczowe: Sławomir Mrożek, recepcja dramatu, dyskusje polityczne, PRL, cenzura polityczna
Artykuł przedstawia różnorodną działalność Edwarda Słońskiego, którego dwa wiersze były niezwykle popularne. Poeta, który w tym czasie prowadził w Warszawie gabinet dentystyczny, umieszczał swoje utwory na kartach pocztowych wraz z artystycznie wysmakowanymi grafikami różnych autorów. Na początku wieku uprawiał także grafikę, był redaktorem efemerycznego pisma „Fala”, współpracował z innymi pismami. W jego twórczości plastycznej i w pracach innych grafików znajdują wyraz modne w epoce inspiracje japońskie. Jego utwory mają również opracowania muzyczne i wykonywane były jako piosenki. W wierszach znalazły wyraz przeżycia początku wojny. Współpracował także Słoński z Walerym Briusowem, przebywającym na początku wojny w Warszawie jako korespondent prasy rosyjskiej.
Słowa kluczowe: Wielka Wojna, Edward Słoński, drzeworyt japoński, Młoda Polska, synteza sztuk, poezja i muzyka, poezja i grafika
Tekst stawia pytanie o miejsce relacji o chorobie i niepełnosprawności w literaturze współczesnej, zwracając uwagę na niejednorodność kategorii, w której mieszczą się wywiady-rzeki z celebrytami, blogi osób które przeszły chorobę i różnego typu relacje autobiograficzne. Zwraca uwagę na autobiografię Sławomira Mrożka Baltazar oraz Znikanie Izabelii Morskiej i łączący te książki zagadkowy motyw zmiany tożsamości w trakcie leczenia.
Słowa kluczowe: niepełnosprawność, Sławomir Mrożek, Izabela Filipiak, Izabela Morska
We wstępie autorka zastanawia się nad obecnością tematów takich jak I wojna światowa i prawa wyborcze kobiet w polskiej prozie pierwszej połowy XX wieku. O ile kłopoty z pamięcią dotyczącą I wojny wynikają z niemożności wpisania tego doświadczenia w ciąg zdarzeń narodowej historii, o tyle wczesne uzyskanie praw wyborczych przez kobiety sprawiło, że nie zarysował się temat walki o nie. W klasycznej powieści dwudziestolecia międzywojennego, w Granicy Zofii Nałkowskiej temat równości w demokratycznym społeczeństwie jest obecny, choć postacie spoza kręgu osób wykształconych rzadko mogą formułować swoje stanowisko przy użyciu własnego głosu.
Słowa kluczowe: Zofia Nałkowska, Granica, prawa kobiet, emancypacja, podmiotowość, powieść modernistyczna
Tekst pokazuje różne rodzaje biografii, wyróżnia biografię narracyjną i kronikę, esej biograficzny, powieść biograficzną, biografię źródłowa, przyczynek biograficzny. Ukazuje specyfikę gatunku i sposób kształtowania narracji, ujmuje także obecną karierę gatunku biografii w Polsce jako wyraz zmian rynkowych. Biografia jest związana z rynkiem książki, adresowana do szerokiej publiczności, uprawiana nie tylko przez badaczy, ale także przez dziennikarzy.
Słowa kluczowe: biografia narracyjna, esej biograficzny, powieść biograficzna, biografia źródłowa, przyczynek biograficzny, kronika; przełom anty-antybiograficzny
Artykuł ujmuje rozwój XX-wiecznej europejskiej biografistyki w perspektywie modernizmu (Strachey, Maurois), pokazuje polską recepcję tych zjawisk w dwudziestoleciu międzywojennym i polskie przykłady (Tadeusz Boy Żeleński) a następnie konfrontuje ten nurt z antybiograficzną postawą, dominującą w polskiej nauce o literaturze od przełomu strukturalistycznego. Na tym tle ukazuje poglądy historyka literatury Juliana Krzyżanowskiego, znawcy europejskiej i polskiej biografii, umiarkowanego zwolennika metody biograficznej.
Słowa kluczowe: biografia, modernizm, antybiografizm, biografia literacka w Polsce, powieść biograficzna
Punktem wyjścia jest wypowiedź pewnej autorki: „Mój ojciec nauczył mnie, że jest takie nieprzyzwoite słowo, którego dobrze wychowany człowiek nie używa. Mianowicie – zaimek JA”. Współczesna kultura unieważniła tego typu zastrzeżenia, typowe dla tradycyjnej katolickiej postawy wobec osobistych zapisów. Literatura nowoczesna wykształciła wiele form związanych z użyciem elementów autobiograficznych, a gatunki traktowane jako dokumentarne zaczęły być uznawane za literackie.
Słowa kluczowe: autobiografia, life writing, autofiction
Artykuł wybitnego francuskiego badacza dzienników kobiecych, założyciela Towarzystwa Autobiograficznego, przedstawia analizę jednego dziennika, skromnej nauczycielki, postaci zapomnianej. Ukazuje na jej przykładzie formy duchowości kobiet w wieku XIX, obcowanie z muzyką poprzez uczestnictwo w obrzędach katolickich, samotność nauczycielki w bogatym domu i religijność. Dziennik Émilie Serpin zastępuje jej przyjaciela, relacja wobec dziennika i religii składają się na pielęgnowanie poczucia własnej wartości, dotkliwie ranionego przez okoliczności życia w bogatych domach. Zapisy ustają, gdy autorka niespodziewanie wychodzi za mąż.
Słowa kluczowe: intymistyka francuska XIX wieku, dziennik intymny, Émilie Serpin, archiwa osobiste, Towarzystwo Autobiograficzne (Francja), religijność katolicka w XIX wieku, duchowość kobiet
Na ten numer pisma złożyły się kontynuacje różnych postaw i zwrotów teoretycznych zarysowanych wcześniej. Nowe inspiracje wymagają bowiem pogłębiania i kontynuacji. Innym problemem jest konieczność kontynuowania filologii i biografistyki. Teoretyczne impulsy nie były powodem odrodzenia biografistyki w Polsce, która od kilku lat cieszy się ogromnym zainteresowaniem czytelników.
Słowa kluczowe: zwroty w humanistyce, filologia, biografistyka
Artykuł wstępny stanowi próbę prześledzenia przeciwieństwa między pojęciami „literatura emigracyjna” i „literatura migracyjna”. To pierwsze zjawisko ma w literaturze polskiej bogate tradycje, zarówno w XIX jak i XX wieku. Współczesne migracje Polaków są zjawiskiem typowym dla kultury globalnej. Niektóre kompleksy zagadnień są jednak wspólne, należy do nich obserwacja różnic kulturowych.
Słowa kluczowe: emigracja, migracja, podmiot nomadyczny
Anna Nasiłowska
Instytut Badań Literackich PAN
O pokoleniach literackich – głos sceptyczny
Tekst stanowi rekapitulację historii pojęcia pokolenia literackiego. Związane w Polsce z napisaną pod koniec lat trzydziestych XX wieku książką Kazimierza Wyki, weszło w szeroki obieg w krytyce literackiej, głównie dzięki działalności Artura Sandauera. Od początku autorzy polskich prac korzystali z inspiracji niemieckich. Na odmienną, pozytywistyczną, genealogię pojęcia powołują się autorzy francuscy.
Słowa kluczowe: pokolenie literackie, krytyka literacka, socjologia literatury, Kazimierz Wyka.
Szkic przedstawia w skrótowej formie doświadczenie zetknięcia się ze wschodem w literaturze polskiej końca XIX wieku i początków XX u pisarzy takich jak Wacław Sieroszewski i Antoni Ferdynand Ossendowski. Przymusowe osiedlenie na Syberii lub znalezienie się w Azji na skutek okoliczności historycznych uruchamia problematykę literacką, wyprzedzającą powstanie antropologii kulturowej oraz problemu relacji międzykulturowych. Polscy pisarze często nie utożsamiają się z imperialnym (w tym wypadku głównie rosyjskim) punktem widzenia. Szansę przeżycia daje współpraca z różnymi narodami i grupami etnicznymi oraz akceptacja ich odmienności kulturowej. Nie oznacza to, że kultura polska wolna była od europocentryzmu, co widać na przykładzie fobii antychińskiej. Literatura polska zarysowała bardzo zróżnicowany obraz Azji. Ciekawość i rozpoznawanie zahamowała rewolucja rosyjska, echa wcześniejszych doświadczeń były istotne po końca lat 20.
Tekst dotyczy różnych poziomów rozumienia performatywnej funkcji pisania. Zaproponowane przez J. L. Austina rozumienie funkcji performatywnej języka jest konkretne i zwraca uwagę na akty prawne. W szerszym rozumieniu działaniem jest także tworzenie faktów medialnych, a nawet używanie określonego alfabetu. Autorka odnosi się do początków literatury polskiej, koreańskiej i bułgarskiej.
Autorka tekstu zwraca uwagę na asymetrię w rozwoju zainteresowań konstrukcjami męskości i kobiecości, zarówno w nauce, jak i w mediach. Wskazuje, że w badaniach feministycznych przyjmuje się normę patriarchalną jako reprezentatywną dla pozycji męskiej. Szansę na wyrównanie tej asymetrii widzi w rozwoju studiów męskich. Autorka opisuje również różne modele męskości, które należą do dyskursu medialnego i ogniskują impulsy społeczne kreowane przez ekonomię. Zwraca uwagę, że nie powstały w ostatnich latach wyraziste i symetryczne względem tych męskich modele kobiecości oraz że problem „kryzysu męskości”, który badaczka traktuje z dystansem, nie znajduje odpowiednika w „kryzysie kobiecości”.
Szkic omawia różnice pomiędzy otwartą formułą literatury angielskiej a ograniczoną do języka polskiego literaturą polską. Omawia badania nad czytelnictwem e-booków i podejście do tradycji w “The Times Literary Supplement”. Następnie pokazuje poprzez dwie książki: 1001 Books you must read before you die and The Oxford Companion to English Literature obecność literatury pochodzącej z różnych kręgów kulturowych w kanonie literatury angielskiej.
Od początku istnienia “Tekstów Drugich” zajmowaliśmy się intertekstualnością. Dzięki dostępowi do wypowiedzi prasowych przez Internet możliwe jest prześledzenie obecności podstawowych cytatów poetyckich we współczesnych wypowiedziach publicystycznych. Odwołania do Kochanowskiego, Krasickiego a zwłaszcza do Mickiewicza pojawiają się w zaskakujących kontekstach i zasilają wypowiedzi o sporcie, na aktualne tematy polityczne. Zwykle są to kryptocytaty, nie wyróżnianie cudzysłowem, czasem przytaczane bez świadomości źródła, ale wraz z archaicznymi formami gramatycznymi.
Manifest Kreatywnych. Podczas zajęć ze studentami Kursu Kreatywnego pisania w dniach 19-20 maja 2012 spisaliśmy nasze wyobrażenia w punktach.
Kamp w intencjach Christophera Isherwooda i Susan Sontag rysował się jako pojęcie estetyczne, związane z kontestującą postawą gejowską i świadomym przerysowaniem formy. Obecnie – kariera drag queen jako zjawiska z jednej strony związała kamp z popkulturą, z drugiej – przyczyniła się do popularności pojęcia kampu w teoriach gender.
Artykuły, prezentowane w numerze 1-2 naszego pisma, dotyczą klasycznej problematyki interpretacji, pamięci kulturowej i korespondencji sztuk.
Istnienie pewnego porządku refleksji humanistycznej związane jest ze stabilnością kluczowych pojęć i prawnych regulacji dotyczących autorstwa, w tym prawa autorskiego, które stało się ostatnio tematem publicznej debaty nad umową ACTA. Autorka omawia aktualne problemy funkcjonowania prawa autorskiego w Polsce i proponuje definicję Twórcy (udostępnioną dla Wikipedii).
Recenzja: A. Zawiszewska, Życie świadome. O nowoczesnej prozie intelektualnej Ireny Krzywickiej [‘…’], Wydaw. Nauk. US, Szczecin 2010.
Wstęp do numeru 4/2011, "Gender, ciało, tekst". Celem wprowadzenia nowej terminologii genderowej jest uwolnienie interpretacji od założeń o charakterze idelogicznym. Sensem „płci kulturowej” jest dystans wobec pojęcia natury, z którym wiąże się wyobrażenie determinacji. Nasiłowska na przykładzie Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, najwybitniejszej poetki w literature polskiej pierwszej połowy XX wieku, pokazuje, jak pojęcie natury podlega w jej twórczośći estetyzacji, łącząc się z kreatywnością i bezinteresownym tworzeniem piękna.
Wstęp do numeru 3/2010, Polityka, estetyka, literatura. Działanie polityczne w epoce medialnej staje się coraz bardziej wojną na słowa, które stworzyć mają system zamknięty, w obrębie którego znaczenia układają się w wyrazisty wzór binarnych opozycji. Analizując nowe słowa, pojawiające się w języku publicznym ostatnich dwóch dekad, autorka zauważa, że demokracja także ma swoją nowomowę.
Genetycznie podejrzana: o przesadnych zastrzeżeniach wobec biografii jako gatunku na styku literatury (narracyjność), krytyki ( nieprofesjonalna publiczność), i teorii (filozofia, feminizm).
Wstęp do numeru 5/2009, Siła obrazu. Bliska relacja wizualności i tekstu, obecna w poetykach starożytnych, od czasów Lessinga poddawana jest w wątpliwość. Powraca w świecie współczesnym. Autorka przedstawia własne doświaczenia z pracy nad projektami artystycznymi, polegającymi na łączeniu fotografii z tekstem artystycznym, których efektem były jej dwie książki (Wielka ciekawość, 2004 i Wielka wymiana widoków, 2008).
Wstęp do numeru 5/2008, Ślady płci. Termin gender odgrywa ważną rolę w dyskusjach feministycznych w Polsce. Może on jednak budzić wątpliwości. Traktowanie pary pojęć sex-gender jako przeciwstawnych rozmija się z perspektywą przyjmowaną najczęściej w gay studies, gdzie ważnym punktem argumentacji jest naturalność homoerotyzmu. Kulturalny punkt widzenia myśli postmodernistycznej nie stwarza też możliwości porozumienia z ekologią, która jest ważnym wyzwaniem przyszłości.
Zarys problematyki literatury postmodernistycznej, która wyprzedzając powstanie Internetu, starała się wypracować zarówno filozofię nowych mediów, jak i pewną estetykę literacką]
Mały przegląd słów popularnych od A(l dente) do Z(appingu)
Autorka analizuje wspomniane dwa wzory tożsamości i ich liczne modele, które – jak dowodzi – nie wyczerpują problemu poetyckich kreacji związanych z kobiecością]
O relacji wobec kobiet w poezji Miłosza, wywierającej moderujący wpływ na pokusy ustanowienia radykalnego dualizmu ducha i materii
Metoda krytyczna Borowego i jej współbieżność wobec programu Nowej Krytyki
Artykuł wstępny (do numeru Literatura i inne sztuki) na temat fenomenu autobusowej vlepki, gatunku godzącego słowo z obrazem
Pożegnanie Joanny Łuczyńskiej, wieloletniego sekretarza redakcji Tekstów Drugich
Autorka przyznaje tytułowej budowli miano „Najbardziej Intrygującego Budynku Warszawy”; artykuł wstępny do numeru „Miasto”
Dzieje zależności między kategorią ja lirycznego a pojęciem poetyckości
Artykuł wstępny o pięćdziesięcioleciu Instytutu Badań Literackich i o fenomenie jego Biblioteki
Artykuł wstępny przypominający międzywojenny dorobek krytyki psychoanalitycznej w Polsce
Artykuł wstępny na temat miejsca nurtu chłopskiego w kanonie literatury współczesnej
Artykuł wstępny rozpatrujący niekanoniczny charakter i metodologiczne zalety takich kategorii jak niewyrażalność, szybkość, wzniosłość
Rozmowa jubileuszowa o Mistrzach, marksizmie, feminizmie, profesorskich marzeniach, smokach, ostatnim władcy Inków i wielu innych sprawach
Artykuł wstępny o przyjemnych stronach zawodu historyka literatury; zachęta do zapoznania się z fragmentami rękopisu Liborego Sroczyńskiego herbu Nowina (w tym samym numerze)
Krytyka feministyczna jako szansa sformułowania nowej, nie-dychotomicznej koncepcji podmiotu mówiącego
Odpowiedź na ankietę skierowaną do autorów podręczników historii literatury
Michał Głowiński opowiada o swojej działalności naukowej
Artykuł wstępny poświęcony pytaniom o literackie konsekwencje politycznego przełomu roku 1989
Autorka zastanawia się, który z poetów: Przyboś czy Miłosz bardziej zaważył na po wojennej liryce polskiej
Autorka, na kanwie noweli Kuncewiczowej Przymierze z dzieckiem, snuje refleksje nad płciowością – jej blaskami i cieniami
Artykuł wstępny mówiący o paradoksach tradycjonalizmu i kontestacji we współczesnej nauce o literaturze
Dwa komentarze do książki Janusz Korczak w getcie. Nowe źródła (Warszawa 1992), zawierającej nieznane dotychczas teksty Korczaka
Artykuł wstępny traktujący o wyzwaniach, które przed wschodnimi intelektualistami stawia rzeczywistość lat 90.
Recenzja. German Ritz: Die Polnische Prosa 1956-1976. Modellierung einer Entwicklung, Bem 1990
Artykuł wstępny o przestrzeni pomiędzy prywatnością i polityką w odbiorze literatury
Refleksje o reklamie i jej udziale w naszym życiu
Rozważania o poetyce gazety oraz o grach, jakie można podejmować z prasą, która kłamie