Wstęp do numeru 1-2/2011. Język, umysł, mózg.

Recenzja: Ryszard Koziołek, Ciała Sienkiewicza. Studia o płci i przemocy, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009.

Autor przedstawia syntetycznie dorobek naukowy Anny Wierzbickiej podkreślając, że wyrasta on z tradycji europejskiej (Leibniz, Bogusławski, Apresjan) i nosi wyraźne piętno slawistyczne, polskie, mentalnie i genetycznie, choć aktywnie dialoguje z anglo-amerykańską lingwistyką kognitywną Lakoffa i Langackera. Dzieli drogę naukową Anny Wierzbickiej na dwa etapy: polsko-warszawski, dekada 1961-1972, i zagraniczny, australijski, kiedy w roku 1972 objęła stanowisko profesora w Uniwersytecie w Canberra w Australii i punktuje najważniejsze idee naukowe Wierzbickiej: uznanie semantyki za fundament i centrum lingwistyki, założenie istnienia „elementarnych jednostek semantycznych” (ang. primes), semantycznych atomów, oraz zasobu elementarnych reguł gramatycznych znanych wsztskim językom świata; postulat definicji leksykograficznych opartych prostych (elementarnych) jednostkach semantycznych i dowartościowanie potoczności, czyli intuicji przeciętnego użytkownika języka; konsekwentne pokazywanie podmiotowego charakteru znaczenia m. in. poprzez definiowanie aktów mowy z perspektywy pierwszej osoby; rozwiązanie problemu antynomii między uniwersalizmem a absolutnym relatywizmem i stworzenie metodologicznych podstaw dla semantyki międzykulturowej. Podkreślono krytyczne podejście Wierzbickiej do etnocentryzmu anglo-amerykańskiego, a na koniec wskazano tez pewne kwestie dyskusyjne.

Zaburzenia w językowym funkcjonowaniu człowieka są przedmiotem zainteresowania społecznego od najdawniejszych wieków historii naturalnej. Klasyczny okres rozwoju afazjologii zaczyna się w roku 1860 od zaprezentowania przez Paula Brokę pacjenta neurologicznego z głębokimi zaburzeniami mowy ekspresyjnej, a kończy umownie w roku 1950, poprzedzającym okres intensywnego rozwoju nowych interdyscyplinarnych kierunków badań nad mową i językiem, w tym – neurolingwistyki i neuronauki poznawczej , ukierunkowanej na badanie relacji języka i czynności mowy z ich mózgowiowymi mechanizmami , rozpatrywanymi u pacjentów neurologicznych i osób zdrowych. Wraz z rozwojem stanowisk teoretycznych i badań nad poznawczą reprezentacją języka jako systemu i formami jego zastosowania w komunikacji społecznej zmieniają się poglądy na temat związku tych reprezentacji ze strukturami mózgu i szerzej – mózgowia, którego aktywność coraz częściej rozpatruje się w kategoriach modeli sieci neuronalnych.

Artykuł jest próbą krytycznego spojrzenia na polemikę wokół biografii Ryszarda Kapuścińskiego autorstwa Artura Domosławskiego (2010). Pozostawiając na boku kontrowersje natury politycznej i prywatnej uważam, że dyskusja, którą owa publikacja zapoczątkowała, jak najbardziej zasługuje na literaturoznawcze opracowanie. Mimo wysokiej temperatury sporu dało się z niego wydestylować dwie wizje literatury niefikcjonalnej, reprezentowane kolejno przez zwolenników postępującej „hybrydyzacji” tego gatunku, dających pełne przyzwolenie na wypracowaną przez Kapuścińskiego licentia poetica oraz obóz jej krytyków, wskazujących na potrzebę określenia granicy dzielącej fikcję od nie-fikcji. Poszczególne głosy mówiły wiele o estetyce recepcji literatury niefikcjonalnej oraz postulowanych dyrektywach genologicznych.

Recenzja: Galin Tihanov, Pan i niewolnik. Lukács, Bachtin i idee ich czasów, przeł. M. Adamiak, red. naukowa D. Ulicka, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010.

Artykuł jest polemiką z dominującym odczytaniem głośnej książki Artura Domosławskiego Kapuściński non-fiction jako biografii demaskatorskiej, dążącej do skompromitowania słynnego reportera. W opinii autora artykułu intencja książki Domosławskiego była wprost odwrotna. Refleksja nad życiem i twórczością Kapuścińskiego stanowi dla Domosławskiego punkt wyjścia do szczerej, krytycznej rewizji wspólnej im obu i nadal uważanej przez Domosławskiego za aktualną lewicowej tradycji ideowej. Konicznymi elementami tej rewizji są także wątki książki, które ocenione zostały przez wielu czytelników jako szczególnie kontrowersyjne: dotyczące życia osobistego pisarza oraz jego strategii reporterskiej. Przebieg recepcji książki Domosławskiego autor artykułu uznaje za szczególnie wyrazisty symptom patologicznej sytuacji panującej w obrębie polskiego dyskursu rozliczeniowego z komunizmem.

Artykuł ukazuje miejsce przesądu rzucania uroków (iettatury) w kulturze włoskiego Południa (Italia Meridionale) i konfrontuje opowiadanie Don Ildebrando z literaturą przedmiotu. Omawiając iettaturę z punktu widzenia etnologii, ukazuje zależności między sądami pisarza a poglądami de Martina i zbieżność stylistyczną opowiadania z dziełem Niccoli Valletty. Określa również miejsce utworu Herlinga na tle wypowiedzi poświęconych iettaturze, takich jak komentarz Benedetta Crocego w czasopiśmie „Quaderni della Critica” czy Il Corricolo Aleksandra Dumasa. Stara się pokazać, w jaki sposób teoretyczna wiedza pisarza wpływa na świat przedstawiony opowiadania: z tego punktu widzenia analizuje motyw oczu oraz omawia kategorię przestrzeni a także charakteryzuje postaci bohaterów, w których uwydatnia reakcje psychiczne będące pochodną wiary w istnienie iettatury. W zakończeniu omawia rolę narratora w zwiększeniu atrakcyjności opisywanego zjawiska.

Autorka zajmuje stanowisko w debacie o uniwersaliach językowych.

Polemika z recenzją H. Markiewicza (Antropologia pozytywizmu czy jego czarna legenda, Teksty Drugie, 2010 nr 5)

Autorka omawia zagadnienia filozoficzne obecne w Kosmosie Gombrowicza, badając krytyczną i ironiczną postawę autora wobec myśli Heideggera.

Autor omawia tezy artykułu Ryszarda Nycza Możliwa historia literatury („Teksty Drugie” 2010 nr 5). Przypomina, że przeoczony przez Nycza pozytywistyczny i postpozytywistyczny model historii literatury szeroko uwzględniał postulowane przez niego uwarunkowania kontekstowe, nadto zaś w późniejszej fazie wyodrębniał zjawiska literackie na zasadzie nie narodowej, lecz funkcjonalnej, co łączyło się ze stosunkowo najmniejszymi trudnościami. Nie jest jasne, jak miałoby wyglądać budowanie historii literatury na zasadzie tego, co różnojęzyczne, etnicznie hybrydyczne i zdeterytorializowane. Rozpatrywanie jej w kategoriach relacji centrum-peryferie także nie zapewnia przejścia do syntezy historycznoliterackiej. Zauważa wreszcie autor, że Nycz głosi najpierw aspektowy i sperspektywizowany sposób uprawiania historii literatury, w zakończeniu jednak postuluje opisanie historii literatury „taką, jaką rzeczywiście była” wskutek realnych warunków swego rozwoju. Takie odejście od panującego relatywizmu uważa autor za bardzo pożądane.

Wychodząc od omówienia historii badań nad afazją, autor przedstawia różne stanowiska wobec hipotetycznych neurologicznych podstaw wierzeń religijnych.

Autor dowodzi, iż ludzki język mówiony wywodzi się z gestów i omawia prawdopodobny udział neuronów lustrzanych w tej ewolucji.

Artykuł opisuje przebieg dwudziestoletnich badań autorki nad narracją w życiu ludzkim. [Przeł. A. Kinecka, B. Zakrzewski]

Autor omawia zagadnienia, jakie wyłaniają się w badaniach nad neurosemiotyką w świetle funkcjonalnej asymetrii mózgu. [Przeł. D. Ulicka. Współpr. J. Kordys, W. Grajewski]

Autor omawia najważniejsze zagadnienia związane z porównaniem ludzkich i zwierzęcych systemów komunikacyjnych. [Przeł. D. Ulicka. Współpr. J.Kordys, W. Grajewski]

Recenzja: Igor Stokfiszewski Zwrot polityczny, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009.

Autorki pokazują, do jakiego stopnia analiza narracji dostarcza materiałów ilustrujących związek między tym, co dzieje się na poziomie zdań, a tym, z czym mamy do czynienia na poziomie dyskursu. Omawiane dane pochodzą od pacjentów z afazją. Przeł. A. Kinecka, B. Zakrzewski. Współpr. J. Kordys, G. Grochowski.

Artykuł opisuje ogród na dwa sposoby: z jednej strony jako bodziec modelujący reakcje i działania odbiorcy poprzez stymulowanie określonych obszarów jego mózgu, z drugiej strony jako narzędzie wpływania na społeczeństwo. Dwie perspektywy: neuroestetyczna i ideologiczna okazują się wzajemnie dopełniać. Odkrywają siłę perswazyjną ogrodu kryjącą się w bliskości jego percepcji do odbioru środowiska naturalnego oraz odczytywaniu tego, co nasycone jest znaczeniami jako przezroczystego semantycznie lub interpretowaniu tworzonych w ogrodzie sensów jako immanentnie wpisanych w naturę.

Autorka rozważa znaczenie terminów więcej i mniej w odniesieniu do zdolności językowych.

Recenzja: Jacek Kopciński Nasłuchiwanie. Sztuki na głosy Zbigniewa Herberta, Towarzystwo „Więź”, Warszawa 2008.

Niepublikowane wcześniej listy Gombrowicza do Jerzego Pietrkiewicza, profesora literatury polskiej na Univeristy of London, tłumacza, poety, prozaika.

Cztery artykuły Gombrowicza z Kuriera Porannego, odkryte w 2010 roku przez Williama Leidy.