Autorka omawia różnorodne powiązania między: wyobraźnią Darwina a jego teorią; jego zmysłem estetycznym a wnioskami naukowymi; jego zamiłowaniem do literatury a dążeniem do prawdziwej wiedzy.

Artykuł poświęcony jest pamięci profesor Aliny Witkowskiej (1928-2011), wybitnej znawczyni epoki romantyzmu, dyrektorowi Instytutu Badań Literackich PAN, zasłużonemu kierownikowi Pracowni Literatury Romantycznej IBL PAN.

Tekst stanowi interpretację opowiadania Wacława Berenta Nauczyciel jako literackiego studium psychozy. Berent opisuje nierozerwalny splot choroby bohatera i patologii systemu edukacyjnego, który odpowiada za eskalację wzajemnej przemocy nauczyciela i jego uczniów. Szkoła staje się dla bohatera katalizatorem sadystycznych pragnień, rozwijających się w sytuacjach, kiedy nie chodzi o nauczanie, ale o zajęcie jak najkorzystniejszego miejsca w strukturze władzy i ekonomii. Tak powstaje przedmiot szkolny, czyli wiedza nieobecna w postaci aktu myślenia z innym. Pustkę po wiedzy wypełnia wtedy przemoc.

Recenzja książki: R. Koropeckyj, Adam Mickiewicz. The life of a romantic, Cornell University Press, Ithaca 2008.

Autorka przekonuje, dlaczego warto nauczać studiów nad zwierzętami w środowisku akadamickim.

Artykuł jest próbą opisu funkcji i artystycznych form motywu zwierzęcia w sztuce i literaturze. Teza podstawowa tych rozważań brzmi: zwierzęcość uznawana jest w wytworach kultury za formę identyfikacji nie mniej ważną niż sfera mentalna. Tu należy przede wszystkim upatrywać źródeł popularności symboliki zwierzęcej w kulturze. Zwierzę dla artystów to nie tylko materiał ikonograficzny czy też nośny symbol, za pośrednictwem którego twórcy manifestują swój stosunek do świata. W artykule dokonano systematyzacji zagadnienia funkcji estetycznych zwierząt w dziełach literackich i plastycznych, formułując podstawowe kategorie związków pomiędzy sztuką a obrazami animalnymi. Antropomorfizacja zwierząt, zoomorfizacja człowieka, symbolizacja motywu, stopień konwencjonalizacji, ujęcia naturalistyczne — to tylko część problemów, jakie należy odczytać i rozwiązać, opracowując kulturowe i artystyczne bestiaria.

Wstęp do numeru 3/2011, Powrót gatunków. Wstęp charakteryzuje teorię Darwina na tle epoki, w której powstała, oraz jej ideowe implikacje dla humanistyki. Następnie krótko prezentuje sposoby i możliwości użycia i wykorzystania myśli ewolucyjnej w nauce o literaturze: na poziomie świata przedstawionego dzieła, w badaniach przemian form literackich oraz w nurtach postmodernistycznych związanych z teoriami genderowymi i animal studies.

Artykuł przedstawia wybrane aspekty związków ewolucjonizmu Darwina ze sztukami wizualnymi XIX wieku. Omawiane są kontakty Darwina ze współczesnymi mu teoretykami sztuki, m.in. z Johnem Ruskinem, który był jednym z najbardziej zagorzałych krytyków teorii darwinowskich, a także z dziewiętnastowiecznymi ilustratorami publikacji przyrodniczych. Przedstawione są również przykłady nowych tematów ikonograficznych w malarstwie i rzeźbie XIX wieku, inspirowanych teoriami Darwina, takich jak pejzaż geologiczny, ewolucje organizmów, wyobrażenia początków ludzkości, czy przedstawienia małp i małpoludów w twórczości monachijskiego artysty Gabriela von Maxa. Darwinowski ewolucjonizm przyczynił się również do rozwoju tzw. estetyki fizjologicznej, która wpisuje się w nurt dziewiętnastowiecznej estetyki naukowej; przykładem jest Physiological Aesthetics (1877) oraz Aesthetic Evolution of Man (1880) Granta Allena.

Recenzja książki: Andrzej Zawadzki Literatura a myśl słaba, Universitas, Kraków 2009

Dla Karola Darwina gatunek był zjawiskiem historycznym, podlegającym nieustannym przemianom. Zdaniem przyrodnika, w obrębie gatunku wciąż wytwarzane są drobne zmiany, które z kolei podlegają selekcji za sprawą bądź to doboru naturalnego, bądź to doboru hodowlanego. Przypominając to, autor szkicu sugeruje, że dokonana przez Darwina charakterystyka „znakomitego hodowcy”, który – dzięki umiejętności ekstrapolacji – potrafiłby z dostrzeżonej przez siebie niewielkiej różnicy wysnuć ideę nowej odmiany albo rasy, odpowiada cechom pożądanym przez krytykę literacką (artystyczną), która dokonania twórcze oceniałaby przez pryzmat zarysowujących się możliwości. Chodzi o taką krytykę, która zabiegałaby o miejsce dla zjawisk i tendencji, które jeszcze nie doszły do głosu, a więc o krytykę, która występowałaby w imię pewnego projektu literatury.

„Literary Darwinism” ukonstytuował się w połowie lat 90. ubiegłego wieku w opozycji do całego nurtu ówczesnej humanistyki określanego jako „teoria” (w sensie zdefiniowanym przez Jonathana Cullera) albo „post-strukturalizm”, któremu, zdaniem „darwinistów” patronują Michel Foucault i Jacques Derrida. Za istotne dla tego nurtu uznają „darwiniści” wewnątrz-systemowe wyjaśnianie zjawisk kultury w oderwaniu od związków przyczynowych ze światem, czyli „tekstualizację” świata, która miałaby nadawać „specjalistom od języka” (uzurpowaną) pozycję „pierwszych intelektualistów świata”. Książki anglistów [professors of English] Gillian Beer i George’a Levine’a poświęcone roli narracji i fabuł w pracach Darwina ilustrują dla „darwinistów” taką uzurpację literaturoznawstwa w stosunku do teorii ewolucji, uznającą naukę [science] za rodzaj języka. Paradygmatowi post-strukturalnemu przeciwstawiają „darwiniści” własny, nowy paradygmat, który ma przywrócić prymat scjentyzmu [scientism] w badaniach humanistycznych (empiryzm, kumulatywność wiedzy, wyjaśnianie przyczynowe). Na przykładzie prac Josepha Carrolla, Jonathana Gottschalla, Briana Boyda, traktujących literaturę w kategoriach (darwinowskiej) adaptacji człowieka do warunków środowiska, oraz na przykładzie toczących się wokół tych prac dyskusji, artykuł interpretuje strategię „paradygmatu darwinowskiego” jako dążenie do uzyskania w literaturoznawstwie dyskursywnej hegemonii (w sensie Chantal Mouffe).

Opublikowana w 150 rocznicę najważniejszego dzieła Darwina książka uznanego badacza literatury Briana Boyda, On the Origin of Stories. Evolution, Cognition and Fiction (Cambridge MA, Harvard University Press, 2009) stanowi próbę całościowego opisania źródeł sztuki oraz tworzenia opowieści z perspektywy ewolucjonistycznej. Boyd wyjaśnia, dlaczego człowiek tworzy opowieści, w jaki sposób ukształtowanie ludzkiego umysłu ułatwia nam ich odbiór oraz stara się ukazać, w jaki sposób perspektywa ewolucjonistyczna może zmienić nasze odczytywanie znanych i powszechnie cenionych narracji. Boyd stawia tezę, że tworzenie sztuki jest typowo ludzkim zachowaniem adaptacyjnym, korzystnie wpływającym na możliwość przeżycia oraz wyrastającym z praktyki zabawy. Ludzkie zamiłowanie do opowieści wyostrzyło zdolności poznawcze, prowadziło do rozwijania współpracy w grupie oraz wpływało na rozwój kreatywności. Analizując Odyseję Homera oraz książkę Dr. Seussa Horton Hears a Who! (1954) autor stara się pokazać, jak ewolucjonistyczne odczytanie może zmienić nasze rozumienie znanych tekstów. Jednym z ważniejszych problemów, jak twierdzi autor, przed którymi stają autorzy opowieści jest pozyskanie i utrzymanie uwagi odbiorców. Prezentowany tu ostatni rozdział książki stanowi rekapitulację i podsumowanie rozważań Boyda i stanowi zwięzłą prezentację założeń krytyki ewolucjonistycznej, mającej się stać, zdaniem autora, podstawą nowego rozumienia humanizmu.

Malarstwo w jaskiniach paleolitycznych wciąż budzi zachwyt i prowokuje do interpretacji. Neuronauka dostarcza zaskakująco skutecznych narzędzi do rekonstrukcji praktyk malarskich sprzed trzydziestu tysięcy lat. Jaskinia z epoki lodowej staje się przestrzenią peripersonalną, prehistoryczny artysta objawia się jako performer, a malowanie i drapanie skały przemienia się w performans transformacyjny.

Recenzja książi: Michael Goddard, Gombrowicz, Polish modernism, and the subversion of form, Purdue University Press, West Lafayette 2010.

Tekst omawia związki teorii ewolucji z polską powieścią XIX-wieczną, z perspektywy konfliktu mimetycznego między narracją Darwina a realizmem powieściowym. Przebieg wczesnej recepcji teorii Darwina autor ujmuje w 4 etapy: ambiwalencji, wyparcia, utajenia, bolesnego narcyzmu. Ostatni etap wynika z rozpoznania, że wiedza o ewolucji może się wyrazić tylko za pomocą formy narracyjnej powieściowej. Proza realistyczna odkrywa, że choć w sferze praw triumfuje nauka, to chcąc je objaśnić, trzeba sięgnąć po jakąś postać literatury.

Celem artykułu Zając, lis i ludzie. O jednej powieści Adolfa Dygasińskiego jest interpretacja Zająca Adolfa Dygasińskiego w kontekście darwinizmu – skomplikowanej akceptacji dziewiętnastowiecznej wiedzy przyrodniczej. Autorzy analizują darwinistyczne elementy utworu, odwołując się do współczesnych badań związków literatury i teorii ewolucji. Skupiają się także na alegorycznych znaczeniach tekstu Dygasińskiego, narracyjnym ukształtowaniu tekstu oraz skomplikowanej relacji między literaturą i przyrodą i wiedzą o niej, co wyraża zapożyczona u Theodora Adorno i Waltera Benjamina kategoria historii naturalnej.

Zestawienie koncepcji świadomości, jaka wyłania się z pism Fernanda Pessoi, z projektem filozoficznym Daniela Dennetta odsłania nieoczekiwaną zbieżność: fenomen heteronimii Pessoi czytany przez pryzmat współczesnej filozofii umysłu unaocznia podsunięty przez Dennetta pomysł rozumienia jaźni jako narracyjnego środka ciężkości czy jako konkurencyjnych narracyjnych środków ciężkości. Z punktu widzenia polifonicznej teorii jaźni Dennetta heteronimia (czyli zjawisko osobowości mnogiej) jawi się jako wzmocniona czy graniczna postać powszechnego fenomenu konstytuowania się narracji składających się na naszą jaźń wokół nie jednego, lecz kilku wyimaginowanych centrów.

Celem artykułu jest scharakteryzowanie najważniejszych założeń i kluczowych dla ekokrytyki pojęć. Punktem wyjścia tekstu jest wskazanie na najogólniejszą definicję ekokrytyki oraz omówienie zachodzących w jej ramach zmian, takich chociażby jak przejście od I (w której centralnym pojęciem było pojęcie przyrody i zagadnienie jej ochrony i autonomii) do II fazy ekokrytyki, dla której istotnymi pojęciami są takie kategorie jak środowisko, ekosprawiedliwość czy konstrukcyjny charakter natury. Analizie najważniejszych pojęć towarzyszy próba odpowiedzi na pytanie, czy ekokrytykę należy traktować jako nurt teoretyczny, czy praktyczny, a także jaki jest status dokonywanych z jej perspektywy interpretacji literackich i kulturowych. Najważniejszym z tego punktu widzenia problemem jest pytanie o to, czy – w przypadku konfliktu – należy respektować autonomię natury, czy też autonomię tekstu, a co za tym idzie, na ile ekokrytyka jest cennym dla literaturoznawstwa narzędziem badawczym.

Recenzja książki : S. Brzozowski Histoire d’une intelligence. Journal 1910-1911, suivi de L’inquiétude de pensée par M. Wyka, traduction du polonais, introduction et notes W. Kolecki, Le Bruit du Temps, Paris 2010

Mówimy „czysty nonsens” – znaczy: bez brudu czy zanieczyszczeń? Czymże nie jest skalany? Sensem? Może jednak raczej nie o opozycję „czysty – brudny” tu chodzi, lecz o co innego: nonsens absolutny, poza jakąkolwiek dyskusją, ponieważ niepodobna wskazać jakiejkolwiek cząstki racjonalności. Takie pojmowanie pozostaje sprzężone z przeciwstawianiem logicznego świata rzeczywistego i biegunowo przeciwnego mu czystego nonsensu oraz już w swej naturze nielogicznej poezji z jej porównaniami czy metaforami, o oksymoronach nawet nie wspominając. Jednak ta logiczność świata rzeczywistego w konfrontacji z doświadczaniem go okazuje się jedynie iluzoryczną presupozycją, ponieważ nawet najbardziej koszmarny absurd zawiera, choćby kontekstualnie, mikroracjonalną cząstkę sensu. Ten bowiem niezmiennie okazuje się warunkiem koniecznym powstania nonsensu. O czym przekonują tak dawna teoria porównania i metafory, jak też wiersze np. Juliana Tuwima czy Stanisława Barańczaka z ich paralogiką czystego nonsensu.

Powyższy artykuł proponuje osobliwą interpretacje antysemityzmu. Jego tradycję pokazuje jako umiejętność wąchactwa. Wydzielanie fetoru od stuleci uznawano za żydowską cechę. Wzbudzała ona estetyczną odrazę, ale umożliwiała identyfikację wroga. Antysemici wietrzą żydowskie spiski, czują również żydowskie charaktery. Tradycję sensualnego antysemityzmu udoskonalili nazistowscy ideolodzy. Wywąchiwaniu towarzyszy odtąd trywializacja wywąchanych. Dezynfekcję wrogów kwitowało parsknięcie śmiechem. Zalegalizowane wąchanie okazało się sprawiać nieokiełznaną uciechę. Im śmiech rozbrzmiewał donioślej, tym bardziej zdawało się, że zabijani tylko przypominają ludzi.