Autorka komentuje koncepcję historii potencjalnych Arielli Azoulay, wskazując na jej korespondowanie z innymi teoriami (Traverso, Rosenwain, Butler) oraz tradycje i ciągłości myślenia o przeszłości jako różnorodnym zbiorze zaniechanych scenariuszy i otwartym potencjale projektowania współczesnych relacji.

Dauksza proponuje pojęcie historii rzekomo dokonanej, która wcale nie jest porządkiem zamkniętym, ale jest świadoma umowności podziałów i schematyczności dokonanych opisów przeszłości. Praktykowanie historii potencjalnej uwidacznia skomplikowanie i dziwność dawnych relacji i pozwala inaczej aktualizować obecne doświadczenia wspólnoty. Autorka pokazuje też możliwe zastosowania koncepcji historii potencjalnych w polskim polu badawczym, zwłaszcza w kontekście sztuki wizualnej i performatywnej (np. projekty Rajkowskiej, Rycharskiego i Surowca).

Słowa kluczowe: Historia potencjalna, przeszłe przyszłości, wspólnoty emocjonalne, Ariella Azoulay, Daniel Rycharski

Artykuł bada możliwości wykorzystania koncepcji potencjalnej historii Arielli Azoulay oraz teorii dekolonialności w kontekście historii Polski i Europy Środkowo-Wschodniej oraz Zagłady. Odwołując się do tej tradycji, autorka proponuje takie kategorie, jak przeczulone słowa, drgające obrazy (glitches), analizowane na wybranych przykładach tekstów i nagrań archiwalnych, oraz intymne kartografie i prekarne pomniki.

Słowa kluczowe: potencjalna historia, dekolonialność, Zagłada, glitch, świadectwo

Artykuł dotyczy kategorii intymności i możliwości, jakie perspektywa intymna otwiera w badaniu kultury PRL. W planie teoretycznym artykułu autorka rekapituluje koncepcje zintymizowanej sfery publicznej (L. Berlant), imperialnych polityk intymności (A.L. Stoler) oraz wybrane kulturowe definicje intymności (I. Illouz, A. Giddens, M. Herzfeld). W planie interpretacyjnym charakteryzuje zaś wybrane narracje intymne z okresu PRL: piosenki (M. Jakubowicz), reportaże zebrane w tomie Kto dzisiaj kocha… oraz wybrane obrazy filmowe (A. Holland, B. Sass, A. Ford, W. Wiszniewski). Pokazuje, jak teksty te dekonstruują opozycję publicznego i prywatnego, a dalej definiuje peerelowską zintymizowaną sferę publiczną zarówno jako przestrzeń dystrybucji znaczeń politycznych i reprodukcji opresji, jak i jako przestrzeń konstruowania formuł oporu i denuncjacji mechanizmów władzy. W efekcie wskazuje w intymności kategorię, która pozwala spojrzeć na PRL poza obowiązującymi w polskim dyskursie naukowym dominantami (martyrologiczną, antykomunistyczną, męskocentryczną itd.).

Słowa kluczowe: intymność, PRL, sfera publiczna, komunizm, władza

Autor, ukazując i problematyzując działania artystyczno-kuratorsko-archiwistyczne Karola Radziszewskiego, jednego z najważniejszych współczesnych polskich artystów sztuk wizualnych, rozważa możliwości stworzenia/opowiedzenia/pokazania potencjalnych queerstorii. Spośród licznych działań artysty zostały wybrane takie (wystawy Queer Archives Institute, obraz Hiacynt, rzeźba/instalacja Grzybek), które próbując konstruować i opowiadać queerowe przeszłości, muszą się mierzyć z – wyjściową nierzadko w przypadku queerstorii rozumianej tutaj jako dyscyplina autonomiczna wobec historii – sytuacją braku archiwów. W artykule zostały przedstawione różne strategie pracy z takim pustym/niedostępnym archiwum, jak również przeciwko normatywnym praktykom archiwalnym charakterystycznym dla klasycznej historii (jako dyscypliny). Wykorzystując rozpoznania Heather Love i przede wszystkim Ernsta van Alphena, autor ukazuje preposteryjność i kontrfaktyczność działań artysty, które stają się narzędziami potencjalizowania historii. W ostatniej części artykułu zostaje postawione pytanie nie tylko o możliwość rekonstrukcji queerstorii na podstawie queerowych archiwów, lecz także o potencjalność wykreowania i „udziedziczenia” queerowego dziedzictwa.

Słowa kluczowe: queerstoria, queerowe archiwa, preposteryjność, przeszłości podrzędne, queerowe dziedzictwo, Karol Radziszewski

Autor proponuje nową perspektywę badań nad horyzontalną wymianą kulturową pomiędzy literaturą południowoafrykańską a Europą Środkową – taką, w której Europa Środkowa jest nie tylko tematem czy źródłem inspiracji dla literatury południowoafrykańskiej, lecz przede wszystkim jej potencjalną historią. Tekst wskazuje na potrzebę rozpoznania dystynktywnego południowoafrykańskiego modusu pisania oraz lektury historii, tożsamości i geografii, który ma się opierać na wzajemnym nakładaniu się środkowoeuropejskich i południowoafrykańskich map, czasoprzestrzeni i bytów. Deborah Levy, pisarka podwójnie prowincjonalna, tj. południowoafrykańska i środkowoeuropejska zarazem, zostaje zidentyfikowana jako szczególna adeptka tej metody. Zaproponowana lektura jej utworów nie tylko pozwala analizować i śledzić trajektorię oraz naturę dialogu, jaki prowadzi ona z Europą Środkową, ale przede wszystkim wskazuje na zakwestionowanie przez nią imperialnej geografii obu regionów i wytworzonego w jej ramach aparatu pojęciowego, w tym literackich kanonów, poetyk i genealogii.

Słowa kluczowe: potencjalne historie, literatura południowoafrykańska, Europa Środkowa, Deborah Levy, nostografia

Punktem wyjścia artykułu jest związek Europy Wschodniej i błota, fascynujący oświeceniowych pisarzy. Wykreowanemu przez nich obrazowi Europy Wschodniej jako regionu dzikiej nieopanowanej natury, zamieszkanego przez zbiegów, przemytników i nierobów, towarzyszy określony projekt „cywilizacyjny”. Jego celem jest zaprzęgnięcie do pracy zarówno niespożytkowanej przyrody, jak i nieproduktywnej ludności. Błoto w tej oświeceniowej narracji jawi się oczywiście jako przeszkoda na drodze do postępu. Co ciekawe jednak, dokładnie w tej samej roli wystąpi ono w tekstach polskiej kultury nowoczesnej, za których przykłady mogą służyć Przedwiośnie Stefana Żeromskiego oraz Noce i dnie Marii Dąbrowskiej. Celem autora jest zbudowanie narracji alternatywnej wobec projektów modernizacyjnych rozwijanych w odniesieniu do Europy Wschodniej od XVIII wieku aż do czasów współczesnych.

Słowa kluczowe: historia środowiskowa, kryzys ekologiczny, oświecenie, historia ludowa, Europa Wschodnia

Artykuł dotyczy przemian własnościowych po II wojnie światowej w Polsce, które towarzyszyły reformie rolnej. W pierwszej części artykułu autorka rekonstruuje narrację tworzoną odgórnie przez ówczesne władze, która była skupiona na majątku ziemskim (pałacu, dworze). Jej celem było wytworzenie odpowiedniej atmosfery mobilizującej społeczności wiejskie do uczestnictwa w wywłaszczeniach i dzieleniu ziemi obszarniczej. W drugiej części artykułu autorka analizuje szaber dóbr (po)dworskich na podstawie powojennych pamiętników i relacji członków społeczności wiejskich. Zborowska polemizuje z tezą, jakoby niewielka liczba relacji opisujących to doświadczenie i milczenie społeczności na ten temat wynikały jedynie z poczucia winy. Jednocześnie wskazuje na możliwie inne rozumienia praktyk szabrowania.

Słowa kluczowe: reforma rolna, powojnie, rzeczy, historia potencjalna, wywłaszczenie, szaber, wartość kontrużytkowa

Literacki charakter piśmiennictwa psychiatrycznego najpełniej ujawnia się w esejach poświęconych poszczególnym case studies, zwłaszcza w przypadkach związanych z różnego rodzaju kontrowersyjnymi tematami. Artykuł jest analizą rozprawy Jana Nelkena pt. Kokainizm i homoseksualizm z 1931 roku osadzoną w kontekście epoki. W ramach artykułu autorka dowodzi, że Nelken – jeden z najciekawszych międzywojennych psychiatrów i psychoanalityków – w celu zdystansowania się wobec swojego pacjenta wykorzystywał tropy charakterystyczne dla powieści detektywistycznych.

Słowa kluczowe: Jan Nelken, kokainizm, homoseksualność, psychiatria, dwudziestolecie międzywojenne

W obu powieściach (Król i Królestwo) Szczepana Twardocha podstawą modernistycznego porządku jest przemoc, będąca narzędziem przetwarzania starego świata w nowy. To „przemoc założycielska” (Rene Girard), rodzaj trawestacji mitu o kosmicznym przełomie, o królu-ofierze i upadku jego królestwa. Twardoch pokazuje, jak w tym procesie rodzi się nowa antropologia, według której Żydzi – jako przedstawiciele niegdyś objawionego przez Boga ładu, uznawanego za przebrzmiały – zostają ostatecznie wykluczeni. Stają się ofiarą, której śmierć ma na celu ideowe oczyszczenie świata. Stąd Zagłada postrzegana jest tu jako wcielenie pewnej gry o nieuchwytnych regułach – jak twierdził Girard – „gry lęku śmiertelnego”, pożądanego przez ludzi, aby go w końcu „w śmierci i upadku […] przezwyciężyć”.

Słowa kluczowe: powieści Szczepana Twardocha, przemoc, gry przemocy, mit założycielski, modernizm, sacrum, mitologia hebrajska, ofiara, judaizm, relacje polsko-żydowskie, Holokaust

W zamierzeniu autorki artykuł jest konfrontacją dwóch eseistycznych filmów fabularnych: 322 w reż. Dušana Hanaka (1969) i Iluminacji w reż. Krzysztofa Zanussiego (1973). W diegetycznym centrum obydwu świadectw ewolucji kina jako maszyny do opowiadania w stronę mechanizmu wytwarzania wiedzy jest zainteresowanie ludzkim ciałem, problematyzacja jego integralności i normatywności. Galaktyka wizerunków ciała Josefa Lauko i Franciszka Retmana (wybrane kadry, plakaty filmowe, okładki DVD) istnieje w relacji do kanonicznego przedstawienia humanistycznego, za jaki uchodzi Człowiek witruwiański Leonarda da Vinci. Kolejnym z założenia wizualnym komunikatem humanistycznym dodanym do tej triady jest plakietka z Pioneera 10 z 1972 roku. Razem stanowią logiczny ciąg porażki antropocentrycznej, ale jednocześnie otwarcie na nową post- i transhumanistyczną alternatywę.

Słowa kluczowe: ciało, kino Dušana Hanaka, kino Krzysztofa Zanussiego, postapocentryczność, posthumanizm, transhumanizm, historia kina słowackiego, historia kina polskiego

Artykuł opisuje sposoby funkcjonowania topiki lustrzanego wizerunku kobiecego ciała w poezji Anny Świrszczyńskiej. Obserwujemy tam głęboką somatyzację doświadczenia bycia kobietą, przy czym przedstawienia własnego ciała nacechowane są głęboką ambiwalencją o podłożu afektywnym: z jednej strony ciało pozostaje źródłem bezgranicznej samoakceptacji i narcystycznego samouwielbienia, z drugiej zaś – jeśli jest mowa o kontemplacji jego zwierciadlanego odbicia – jawi się ono jako coś obcego, odpychającego, budzącego niechęć, a niekiedy autoagresję. Spojrzenie w lustro staje się tu metaforą samopoznania i prowadzi do stawiania fundamentalnych pytań o granice własnej podmiotowości oraz tożsamości w aspekcie świadomościowo-korporalnym, w tym także takich, które dotyczą wieloaspektowej zależności, jaka łączy świadomość jaźniową z ciałem fizycznym. Uświadomienie sobie owego dualistycznego rozszczepienia rodzi w podmiocie potrzebę transgresji mającej doprowadzić do przezwyciężenia owego dualizmu: do bycia kimś innym i bycia gdzie indziej. W ambiwalencjach dotyczących obrazu kobiecego ciała, wciąż na nowo konstruowanego i dekonstruowanego w kolejnych wierszach, przejawia się dążność poetki do przezwyciężenia artystycznych oraz kulturowych ograniczeń krępujących indywidualną autoekspresję i autodefinicję.

Słowa kluczowe: ciało, lustro, Narcyz, introspekcja, afekty, abiekt, somaświadomość, somatopoetyka

Artykuł jest poświęcony analizie wybranych dyskursów publicznych i mechanizmów dyskursywnych związanych z narodem i rasą, które w ramach procesu mobilizacji ludobójczej służyły wykreowaniu kategorii ofiar jako osób wyłączonych „poza świat moralnych zobowiązań” (H. Fein). Podstawą wniosków jest makroprzyczynowa komparatystyka historyczna ludobójstw i innych zbrodni. W artykule przeanalizowano dyskursywne tworzenie przez sprawców kategorii ofiar ludobójstwa. Omówiono wybrane marsze śmierci jako teksty, skupiając się na ludobójstwie Ormian w Imperium Osmańskim w szczytowej fali eksterminacji w latach 1915-1916. Autor opisał proces „ucieleśniania dyskursu” w marszach śmierci, gdy produkowano nie tylko abstrakcyjną kategorię ofiar, lecz także ich zdegradowane ciała.

Słowa kluczowe: studia nad ludobójstwem, mobilizacja ludobójcza, mowa nienawiści, marsz śmierci, ludobójstwo Ormian

Artykuł przedstawia analizę dyskusji, jaka rozgorzała wokół próby upamiętnienia miejsca spoczynku ofiar pochodzenia niemieckiego, zabitych w 1944 roku w jednym z serbskich miast. W analizie autorka nawiązuje do metafory węzłów pamięci, pojęcia konotującego istnienie sprzecznych idei, niemożliwych do pogodzenia. Takim węzłem pamięci stało się miejsce, na którym znajdują się szczątki ofiar i na którym miał powstać zaaprobowany przez władzę pomnik. Dyskusja wokół pomnika pokazała ścieranie się w Serbii pamięci mniejszościowych (niemieckiej i żydowskiej), które zdają się walczyć o miejsce w narracji dominującej.

Słowa kluczowe: Serbia, Niemcy, węzeł pamięci, pomnik, rywalizacja w cierpieniu

Celem autorki jest wprowadzenie do polskiego dyskursu historiograficznego terminu „intrahistoria”. Pojęcie intrahistorii stworzył i zdefiniował Miguel de Unamuno w roku 1895 w eseju opublikowanym później w zbiorze En torno al casticismo. Artykuł zawiera tłumaczenie na język polski fragmentów tego eseju. Autorka omawia też kontekst kulturowo-historyczny, w jakim powstała intrahistoria, a także ukazuje zastosowanie schematu intrahistorycznego w pierwszej powieści Unamuna. Założenia intrahistorii odpowiadają w dużej mierze współczesnym praktykom historiograficznym, zwłaszcza mikrohistorycznym. Dlatego autorka dokonuje próby porównania prac Ewy Domańskiej z rozważaniami Unamuna na temat intrahistorii, wskazując podobieństwa i różnice.

Słowa kluczowe: intrahistoria, Miguel de Unamuno, historiografia, historia egzystencjalna, En torno al casticismo, charakter narodowy

Przedmiotem badawczego zainteresowania w artkule są konceptualne książki artystów i ich znaczenie dla tradycyjnie rozumianej literatury/poezji. Autorka opisuje najważniejsze książkowe obiekty ruchu konceptualnego z lat sześćdziesiątych, siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Omawia używane przez artystki i artystów strategie i wskazuje na ich inspirujące, choć niebezpośrednie związki z literackimi i poetyckimi koncepcjami.

Słowa kluczowe: konceptualizm, książki artystów, piśmienność, wizualność, obrazy, fotografia, serie

Artykuł bada możliwości wykorzystania koncepcji potencjalnej historii Arielli Azoulay w kontekście historii Polski i Europy Środkowo-Wschodniej oraz Zagłady. W oparciu o tę teorię, a także refleksję dekolonialną Madiny Tlostanovej i propozycję perspektywizmu Svetlany Boym autorka postuluje „anamorficzną” interpretację archiwów Zagłady i poszukiwanie mniejszych, dekolonialnych metod ich badania, które mogłyby zarówno podważyć neutralność niektórych pojęć z zakresu studiów nad Holokaustem, jak i wprowadzić do nich lokalną, środkowoeuropejską perspektywę. Na wybranych przykładach tekstów i nagrań archiwalnych autorka analizuje dwie takie kategorie: przeczulone słowa i drgające obrazy (glitches), a także postuluje kolejne: intymne kartografie i prekarne pomniki.

Słowa kluczowe: historia potencjalna, imperializm, fotografia, dekolonialność, archiwum

Autorka analizuje „historie ludowe” – prace autorstwa Adama Leszczyńskiego, Michała Rauszera i Kacpra Pobłockiego – w kontekście perspektywizmu, przeciwhistorii i humanistyki ratowniczej, a przede wszystkim historii potencjalnych (ukazujących możliwości innych narracji, a pośrednio także innego procesu historycznego), opowieści analizujących alternatywny bios historyczny. Nowy typ historiografii musi sprostać zadaniu rekonstrukcji źródeł i perspektywy źle obecnej, przenicować narracje dominującej polityczności, pokazać inny poziom sprawczości i podmiotowości, naruszyć konsens w sprawie tego, co jest najistotniejsze dla historii narodowej i co wchodzi do jej kanonu. To swoista archeologia podmiotu zdominowanego i niemego.

Słowa kluczowe: historie ludowe, perspektywizm, historie potencjalne, humanistyka ratownicza

Tekst jest recenzję książki Joanny Ostrowskiej Oni. Homoseksualiści w czasie II wojny światowej. Autorka, wykorzystując nowoczesne metody badania historii (mikrohistorie) opowiada dzieje osób skazanych w nazistowskich Niemczech z mocy paragrafu 175. Recenzja podkreśla nierozpoznany do tej pory obszar badawczego ujętego w rozprawie, walory poznawcze i związki ze współczesnością oraz empatyczność namysłu nad nim badaczki.

Słowa kluczowe: homoseksualiści, paragraf 175, II wojna, przemoc

Artykuł przedstawia, jak zmieniał się sposób ukazywania i wartościowania wielokulturowości Wilna w przewodnikach turystycznych od 1856 do 1939 roku. Od połowy XIX wieku polski dyskurs krajoznawczy cechuje narastanie nacjonalistycznego patriotyzmu, łączącego się z etnocentryzmem i megalomanią narodową. Przegląd stosowanych narracji służy jako tło dla ukazania wyjątkowości jidyszowej publikacji Zelmana Szyka Tojznt jor Wilne (1939). Książka nie zdążyła zafunkcjonować jako przewodnik, a zapisana w niej opowieść przeistoczyła się w archiwum miasta, które na skutek wojny, Zagłady i gwałtownych przemian politycznych przeszło radykalną transformację. Szyk wykazuje otwarcie na różne modele pamięci historycznej i interpretacji przestrzeni miejskiej, przez co krajobraz Wilna u niego jest wybitnie wielokulturowy. Uwzględnia wszystkie grupy etniczne zamieszkujące miasto i dziedzictwo, które pozostawiły po sobie, traktuje bez uprzedzeń. Jednocześnie – w porównaniu z polskojęzycznymi przewodnikami – najpełniej opisuje polską obecność kulturową w mieście.

Słowa kluczowe: Wilno, Żydzi w Wilnie, przewodniki po mieście, Zelman Szyk, Adam Honory Kirkor, Juliusz Kłos, wielokulturowość, etnocentryzm, dyskurs krajoznawczy

Artykuł stanowi analizę ideologicznego nacechowania geograficzno-przyrodniczych opisów w międzywojennej serii krajoznawczej „Cuda Polski”. Kategorią organizującą badania stało się pojęcie krajobrazu wykorzystywane współcześnie dla wydzielenia topograficzno-antropologicznych typów przestrzeni zarówno w geografii, jak i w naukach humanistycznych. Jest ono w pracy rozpatrywane w perspektywie splotu ukrytych relacji między ideami natury i politycznymi ideami przynależności państwowej. Tłem tych powiązań stały się założenia funkcjonujących w pierwszych dekadach XX wieku dyskursów: narodowościowego, geopolitycznego, ekologicznego czy modernizacyjnego.

Słowa kluczowe: krajoznawstwo, seria „Cuda Polski”, krajobraz, geopolityka, polityka narodowościowa, ekologia