Artykuł stanowi prezentację kilku nurtów badań związanych z nową humanistyką oraz posthumanistyką i w ich kontekście omawia problematykę tekstów poświęconych „historii ratowniczej”. Tak ukierunkowane badania wykraczają poza właściwy współczesności kryzys myślenia historycznego i problem doświadczenia teraźniejszości jako postprzeszłości (wynika on z niezdolności do przepracowania przeszłych zdarzeń, które determinują teraźniejszość i zastępują programy przyszłości politykami zapominania i pamięci). Proponując ujawnienie i przepracowanie stłumionych traumatycznych doświadczeń przeszłości – reorientują w konsekwencji i myślenie humanistyczne, i działanie społeczne, na powrót, ku sprawom ważnym dla wspólnoty dziś i przyszłości.

Wobec zachodzących we współczesnej humanistyce i naukach społecznych zmian, które związane są z wyłanianiem się paradygmatu roboczo określanego mianem nieantropocentrycznego i posteuropejskiego, artykuł ten jest próbą sformułowania definicji, założeń, celów i funkcji historii ratowniczej, jako odpowiedzi na wyzwania niesione przez te zmiany i jako odzew „peryferii” coraz wyraźniej pretendujących do statusu ważnych ośrodków tworzenia wiedzy. W kolejnych częściach tekstu Domańska określa rozumienie historii ratowniczej jako historii lokalnej, potencjalnej, egzystencjalnej i afirmatywnej zwracając uwagę na jej aspekt ekologiczny oraz funkcję formacyjną. Analiza ewolucji idei historii ratowniczej prowadzi do wniosku, że dotyczy ona przede wszystkim ratowania przyszłości. Owa perspektywa przyszłościowa powoduje, że historii ratownicza staje się czymś więcej niż projektem, staje się wizją i jako taka – elementem humanistyki odbudowy, humanistyki afirmatywnej. Artykuł ten stanowi programowy tekst podsumowujący projekt „Historia ratownicza” realizowany w ramach programu „Mistrz” (FNP), kierowany przez autorkę z udziałem reprezentujących różne dyscypliny i ośrodki akademickie młodych badaczy – Katarzynę Bojarską, Piotra Filipkowskiego, Katarzynę Florczyk, Jacka Małczyńskiego i Luizę Nader oraz współpracujących z projektem: Piotra Słodkowskiego i Pawła Lewandowskiego.

Punktem wyjścia tego szkicu jest podstawowe, zdroworozsądkowe i dosyć naiwne rozumienie historii mówionej – w jej wymiarze ratowniczym –  jako tej praktyki badawczej, która zorientowana na wywoływanie niestniejących dotąd źródeł historycznych, służyć ma przede wszystkim zaczernianiu historycznych (historiograficznych) białych plam czy wypełnianiu jakichś domniemanych luk. Z tego miejsca robię krótki wypad w dwóch kierunkach: doświadczenia i narracji, szukając ich przecięć, ale też między nimi napięć i peknięć – które wszystkie, jak sądzę, konstytuują tę praktykę badawczą. Tą drogą dochodzę, a przynajmniej się zbliżam, do egzystencjalnych podstaw historii mówionej. Kluczowe pytania takiej egzystencjalnej historii mówionej nie dotyczyłyby już – jak dotąd – problemu reprezentacji albo trafności czy rzetelności tak wywołanych źródeł i zbudowanej na nich wiedzy, ale raczej kwestii podmiotowości, przygodności i auto-refleksyjności. Także naszej – badaczy. Jest to więc próba podbicia stawki, o jaką w historii mówionej toczy się gra.

Tekst rozpoczyna polemika z amerykańskim historykiem idei, Dominickiem LaCaprą i jego koncepcją triady nieobecność – utrata – trauma. Autorka odwraca proponowane przez badacza znaczenia nieobecności i utraty, by podkreślić znaczenie tworzenia teorii na temat przeszłości z konkretnej, lokalnej perspektywy. W drugiej części artykułu autorka przedstawia projekty artystyczne, które pokonują trudną i nieoczywistą drogę od odkrycia nieobecności (Żydów po Zagładzie) do doświadczenia utraty.

Niniejszy artykuł dotyczy doświadczeń wojennych polsko-żydowskiego awangardowego malarza Henryka Strenga (Marka Włodarskiego).W pierwszej części tekstu autor rekonstruje postać Strenga jako artysty żydowskiego, malarza głęboko zaangażowanego w polsko-żydowskie środowiska artystyczne Lwowa. Tym samym Słodkowski polemizuje z tradycyjnym dyskursem polskiej historii sztuki, która powiela myślenie w kategoriach modernistycznego uniwersalizmu i, w konsekwencji, sztucznie odcina Strenga od jego żydowskich korzeni. Następnie autor drobiazgowo analizuje rysunki, gwasze i akwarele stworzone przez Strenga między 1940 a 1945 r. Niemniej jednak, Słodkowski nie interpretuje ich w kategoriach konwencjonalnych „dzieł sztuki”, ale jako historyczne świadectwa wojny oraz, przede wszystkim, jako ślady reparacyjnych strategii przetrwania (Hanna Segal), praktyki oporu i materialne nośniki pamięci. Odczytane w ten sposób, ilustrują one redefinicję tożsamości artysty.

W artykule Luiza Nader analizuje dwa kolaże z serii „Moim przyjaciołom Żydom” (1945-1947) autorstwa awangardowego artysty Władysława Strzemińskiego. Interpretując prace te jako akt protestu wobec rozlewającej się tuż po II wojnie światowej w Polsce przemocy wobec Żydów – szykan, grabieży i pogromów, Nader podkreśla afektywne wartości wpisane w dzieło, takie jak budowanie empatii oraz więzi z prześladowanymi i cierpiącymi. Pozwala to autorce na podjęcie próby rekonstrukcji pojęć takich jak solidarność i człowieczeństwo.

Artykuł przedstawia analizę porównawczą posiadających charakter heroizujący przedstawień figury pionierów w trzech dyskursach pamięci zbiorowej odnoszących się do: historii kolonizacji Stanów Zjednoczonych, polskiego osadnictwa na przejętych po II wojnie światowej Ziemiach Zachodnich oraz okresu założycielskiego polskiego rapu. Mimo różnic pomiędzy tymi eksperymentalnie zestawionymi przykładami, wykazują one istotne podobieństwa w sposobie budowania opowieści, przedstawieniu postaci bohaterów, wykorzystywanej topice i przydawanemu relacjonowanym wydarzeniom nastrojowi. Na podstawie stwierdzonych podobieństw artykuł proponuje ogólny model narracji o pionierach, a następnie rozważa możliwości teoretycznego wyjaśnienia charakteru dostrzeżonych podobieństw, wykorzystując narzędzia badawcze wypracowane przez narratologię, narratywizm, teorię intertekstualności i studia nad pamięcią.

Zamierzeniem niniejszego tekstu jest próba przeanalizowania propagandowego, tj. wykreowanego na potrzeby systemu i realizującego jego ideologiczne cele, wizerunku kobiet i mężczyzn zaliczanych do tzw. klasy robotniczej, które ukazują ich jako budowniczych socjalizmu oraz porównanie ich z przedstawieniem robotników, które wyłaniają się z analiz i relacji świadków. Historia ratownicza w powyższym kontekście rozumiana jest jako odzyskiwanie historii robotników, a zwłaszcza robotnic pozostających dotąd na marginesie zainteresowań badań historyków i wskazanie na ich sprawczość jako podmiotów historycznych.

W artykule tym zajmuje się „polityką natury” uprawianą na terenie dawnego obozu Auschwitz-Birkenau. W kolejnych częściach omawiam niemiecką politykę Lebenstraum wraz z towarzyszącymi jej wyobrażeniami przyrody, proces muzeifikacji terenów poobozowych i związane z nim praktyki obchodzenia się z naturą oraz znaczenie, jakie krajobraz odgrywa w kształtowaniu percepcji odwiedzających. Stawiam hipotezę, iż praktyki konserwatorskie uprawiane na terenie muzeum polegające m.in. na stosowaniu środków chemicznych w celu ograniczenia ekspansji zieleni przypominają opisany przez Zygmunta Baumana w Nowoczesności i Zagładzie model „kultury ogrodniczej”.

The author explains the relationship between multinaturalist perspectivism that emphasizes the point of view of Amazonian Indigenous peoples and the notion of species. Amerindian perspectivism is a theory and vision of the world with a strong connection to “multinaturalism”, a category opposed to multiculturalism that assumes the coexistence of different “natures” as in Amazonian cosmology. These “natures” include non-human animal perception along with a human one, all of them sharing a common perspective or affinity.

W artykule Klimat historii. Cztery tezy Dipesh Chakrabarty, jako jeden z pierwszych badaczy humanistycznych, zabiera głos w dyskusji o terminie „antropocen”, zaproponowanym w 2000 roku przez Paula J. Crutzena i Eugene F. Stoermera na nazwanie nowej epoki geologicznej, w której ludzkość jest głównym czynnikiem geologicznym. Chakrabarty stawia pytanie o to, jak powinien zmienić się sposób myślenia o ludzkiej historii w czasach gwałtownej i nieodwracalnej zmiany klimatu. Analizując założenia klasycznej historiografii oraz najnowsze prace poświęcone globalnemu ociepleniu, Chakrabarty dochodzi do wniosku, że w obliczu negatywnych przemian klimatycznych konieczne jest uzupełnienie globalnych historii kapitalizmu o gatunkową historię ludzkości.

Katarzyna Bojarska i Susan Buck-Morss rozmawiają o idei historii uniwersalnej, którą sformułowała autorka Hegel, Haiti i historia uniwersalna. W dyskusji pojawiają się kluczowe pojęcia i koncepcje filozofii historii proponowanej przez Buck-Morss w tym koncepcja rewolucji, teoretycznej pragmatyki, radykalnej neutralności i solidarności, jak również montażu, jako twórczego narzędzia konceptualnego.

Esej stanowi próbę interpretacji trzech wierszy Paula Celana z tomu Lichtzwang (Streu Ocker, Schwanengefahr i Schaltjahrhunderte) jako tryptyku poetyckiego spiętego obrazami rytuałów odrodzenia, obecnych w archaicznych rytach pogrzebowych i szamańskich podróżach do krainy umarłych. Wiąże się to z refleksją poety na temat nurtujących go w całej twórczości zagadnień pamięci i świadectwa ujętych w ostatnim z tekstów w obrazach odsyłających do sztucznej cyberpamięci. Wychodząc od bezpośredniego kontekstu biograficznego, w jaki wpisane są te wiersze (pogłębiająca się choroba Celana i konieczność separacji od rodziny), próbuję czytać teksty jako zmaganie poety z trapiącą go traumą życia i śmierci, zwracając szczególną uwagę na bezpośrednie odniesienia do syberyjskich kultów szamańskich.

W artykule próbuję przyjrzeć się relacjom między pamięcią, afektem i doznawaniem, a zwłaszcza możliwości uchwycenia tych relacji w wierszu. Poezja Piotra Sommera pozwala pokazać splot pamięci i doznania zmysłowego bądź pisma i zdarzenia w możliwej jednoczesności, nie odwołując się do mitu przejrzystej reprezentacji, lecz wykorzystując media pozwalające zbliżyć się do czasu teraźniejszego bez fundowania „ja” metafizyką obecności – te media to notatka, szkic i zdjęcie. Ta perspektywa, akcentująca przemijalność, materialność i zdarzeniowość uobecniania podmiotowości, współgra z filozofią czasu i mediatyzacji Jeana-Luka Nancy’ego.

W artykule podjęta została problematyka pamięci tzw. drugiego pokolenia i jej literackiej reprezentacji. Porównawczym analizom poddane zostały powieść Thomasa Bernharda Wymazywanie i esej Miljenko Jergovicia Ojciec. Jako ważny kontekst interpretacyjny i metodologiczny przywołane zostały ponadto teksty W.G. Sebalda oraz prace badaczy tzw. nurtu postpamięci. Przez pryzmat specyficznej relacji ojca i syna organizującej oba teksty, odczytana została relacja łącząca jednostkową i wspólnotową pamięć oraz literaturę. Jako funkcjonalna metafora opisująca ową relację zaproponowane zostało tu pojęcie „memorabilia”. Tekst jest próbą odpowiedzi na pytanie o współczesne miejsce literatury w dyskursie na temat pamięci historycznej i autobiograficznej.

Szkic sugeruje melanchologiczną lekturę dzieła Georges’a Pereca, wskazując liczne wątki i strategie pisarskie, które poddają się takiemu odczytaniu – enumeracje, manię cytatu, kryptocytatu, przetworzenia, chowanie się za maską, grą i pastiszem; jego zorganizowanie wokół pierwotnego pęknięcia, podstawowego doświadczenia nieobecności i śmierci („krzyku ich milczenia i mojego milczenia”). Opierając się na klasycznym opisie estetyki melancholii Marka Bieńczyka i polemizując z interpretacją Michała Pawła Markowskiego (widzącym w nim tylko piętno inkorporacji), autor próbuje ostatecznie udowodnić, że dzieło francuskiego pisarza jest nieodparcie melancholiczne, zaś sam Perec – czołowym dwudziestowiecznym pisarzem melancholii.

Artykuł jest próbą krytycznego przyjrzenia się ostatniemu fragmentowi gettowego „Pamiętnika” Janusza Korczaka (Henryka Goldszmita) pod kątem jego kompozycji oraz zawartości treściowej. Na drodze szczegółowej analizy poszczególnych passusów postawiona zostaje hipoteza, jakoby dotychczas powszechnie znany i wielokrotnie powielany drukiem układ ostatnich dziesięciu zapisków poczynionych pod datą 4 sierpnia 1942 był niewłaściwy. Przedstawione zostają argumenty na rzecz tej koncepcji oraz prawdopodobne przyczyny, które mogły spowodować taki stan rzeczy. W ostatniej części zaproponowana zostaje nowa możliwa kolejność notek, całkowicie zmieniająca, długo uznaną za jedyną, wymowę tego tekstu.

Recenzja: R. Braidotti The Posthuman. Polity Press, Cambridge 2013 [Po człowieku, przeł. J. Bednarek, A. Kowalczyk, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2014].

Recencja: De-Centring Western Sexualities. Central and Eastern European Perspectives, red.R. Kulpa and J. Mizielińska, ASHGATE 2011.