Nawiązując do różnych koncepcji śmierci sztuki i śmierci awangardy, przede wszystkim do Paula Manna koncepcji śmierci-teorii awangardy, autorka analizuje współczesne polskie przypadki dyskursów-śmierci awangardy: dwa krytycznoartystyczne (Hipotezy awangardowe pod redakcją Anety Szyłak, manifest „sztuki szczególnej” Andrzeja Turowskiego) i dwa poetyckie (żywe linie nowe usta Marcina Mokrego, twórczość Andrzeja Sosnowskiego). Badaczka stara się pokazać, że przywołani przez nią autorzy i autorki lokują się w obszarze rozległego conitinuum, wewnątrz którego przebiegi wyznacza dynamiczna równowaga między świadomością wyczerpania dyskursu awangardowego a – motywowaną dzisiaj głównie nadzieją na społeczną zmianę, w której uczestniczyć może i powinna sztuka – potrzebą jego podtrzymywania.

Słowa klucze: awangarda, śmierć sztuki, dyskurs-śmierć, sztuka oporu

Autor rekonstruuje koncepcję przestrzennego układu kultury Aleksandra Wallisa, opisującą geografię i cyrkulację praktyk kulturowych w socjalistycznej Polsce. Koncepcja ta pozostaje niezwykle przydatna jako narzędzie analizy ruchliwości przestrzennej polskiej neoawangardy lat 60. i 70. XX wieku. Skupienie się na przestrzennym układzie kultury, jego funkcjonowaniu, reprodukcji i modernizacji pozwala na podważenie prymatu historii politycznej oraz ułatwia stworzenie społeczno-kulturowej historii praktyk w polu sztuk wizualnych. Efektywne wykorzystanie tej koncepcji wymaga jej krytycznej aktualizacji oraz rozwinięcia przy użyciu szeregu pojęć i zagadnień czerpanych ze współczesnych teorii badawczych. Proponowany „powrót do Wallisa” wpisuje się w szerszą tendencję do przywracania pamięci o lokalnych modelach epistemicznych z okresu państwowego socjalizmu, sytuowania ich w ramach geografii wiedzy i włączania ich do globalnych repozytoriów narzędzi analitycznych.

Słowa klucze: Aleksander Wallis, przestrzenny układ kultury, socjalistyczna Polska, neoawangarda, sztuki wizualne, geografia artystyczna, modernizacja

W artykule podjęto próbę przedstawienia i zanalizowania wyobraźni ekologicznej jednego z najważniejszych twórców literatury i teorii awangardowej w Polsce, osadzonej w kontekście miejskim, budowanej wokół programu modernizacji i urbanizacji. Opisano takie elementy ekologiczne jak stosunek do nowoczesnego środowiska miejskiego, rola natury (zieleń miejska), struktura relacji między organizmami zamieszkującymi to środowisko. Koncepcje Peipera zostały skonfrontowane m.in. z innymi projektami awangardowymi, dyskursem prasowym i oficjalną polityką państwa. Zwrócono szczególną uwagę na przyczyny stopniowej erozji zachwytu urbanizacją w twórczości Peipera i niezwerbalizowane wprost lęki lub poczucie zagrożenia, stojące u podstaw utopii urbanistycznej krakowskiego poety.

Słowa klucze: urbanizm, modernizacja, Tadeusz Peiper, ekologia, miasto, natura, LĘK

Celem artykułu jest konfrontacja współczesnego doświadczenia miasta ze spuścizną teoretyczną i literacką Tadeusza Peipera. Ponieważ afirmował on miejskość w całej złożoności, spacer po nieturystycznej części miasta pozwoli bardziej intensywnie i wnikliwie zaobserwować jakości estetyczne, artystyczne, społeczne i historyczne. Pierwsza część tekstu omawia, w jakiś sposób można powiązać koncepcję twórczości poetyckiej Peipera oraz jego ogólne awangardowe założenia teoretyczne z doświadczeniem estetycznym przestrzeni miejskiej. Część druga poświęcona jest zestawieniu konkretnych fragmentów Łodzi ze rozmaitymi spostrzeżeniami Peipera. Integralnym elementem podjętej tu refleksji jest interaktywna mapa. Całe zamierzenie jest odpowiedzią na pytanie o aktualność twórczości Peipera.

Słowa klucze: Tadeusz Peiper, awangarda, Łódź, doświadczenie estetyczne, Immanuel Kant

The aim of this article is to confront the contemporary experience of the city with the theoretical and literary legacy of Tadeusz Peiper. Since he affirmed urbanity in all its complexity, a walk through the non-tourist part of the city will allow for a more intensive and insightful observation of aesthetic, artistic, social and historical qualities. The first part of the text discusses how one can somehow connect Peiper’s concept of poetic work and his general avant-garde theoretical assumptions with the aesthetic experience of urban space. The second part is devoted to a comparison of specific parts of Łódź with Peiper’s various observations. An integral element of the reflection undertaken here is an interactive map. The whole intention is to answer the question about the relevance of Peiper’s work.

Keywords: Tadeusz Peiper, avant-garde, Łódź, aesthetic experience, Immanuel Kant

Artykuł poświęcony jest Poczcie – stworzonej dla najmłodszych przez Stefana i Franciszkę Themersonów opowieści o szybkim przekazywaniu wiadomości nie tylko jako o zwycięstwie nowych technologii, ale także jako o pracy na rzecz wzajemnego rozumienia i wymiany pozwalającej lepiej realizować ludzkie potrzeby, budować ponadlokalne wspólnoty interesów oraz więzi przekraczające ograniczenia fizycznie pokonywanej przestrzeni. Analizując Pocztę na tle dyskursów polskiego międzywojnia, ówczesnych ideologii natychmiastowości oraz dyskusji na temat poczty jako instytucji publicznej rozpiętej między napięciami dzielącymi ówczesne państwo a rynek, chciałabym pokazać potencjał zastosowanej w opowieści graficznej Franciszki Themerson metafory społeczeństwa jako sieci cyrkulującej komunikacji. A szerzej –chciałabym uchwycić potencjał intelektualny ówczesnej literatury dziecięcej, która na przekór adultystycznym wizjom książek dla najmłodszych, żywo i twórczo uczestniczyła w debatach nowoczesności, redefiniując wiele z właściwych im pytań, zagadnień i ustaleń.

Słowa klucze: poczta, sieć, modernizacja, Stefan i Franciszka Themersonowie, utopie komunikacyjne, technologie natychmiastowości

The article is devoted to the Post Office – a story created for the youngest by Stefan and Franciszka Themerson about the rapid transmission of messages not only as a victory of new technologies, but also as a work of mutual understanding and exchange that allows better realization of human needs and builds supra-local communities of interest transcending the limitations of physically traversed space. Analyzing the Post Office against the background of the discourses of the Polish interwar period, the ideologies of immediacy of the time and the discussion of the post office as a public institution stretched between the tensions dividing the state and the market of the time, I would like to show the potential of the metaphor of society as a network of circulating communication used in Franciszka Themerson’s graphic story. And more broadly, I would like to capture the intellectual potential of children’s literature of the time, which, in spite of the adultist visions of books for the youngest, participated vividly and creatively in the debates of modernity, redefining many of the questions, issues and understandings inherent in them.

W artykule przetestowana zostaje transmedialna formuła „filmu napisanego” (Pavle Levi’ego) czy też „kinopoezji” (Christopha Wall-Romany). W odniesieniu do eksperymentu realizującego założenia konstruktywizmu w sztuce artyści i teoretycy w Polsce zakładali zwykle ścisłą rozłączność dyscyplin, przy mocnym twierdzeniu o ich wzajemnej autonomii. Na przykładzie scenariusza niemego filmu „Kobieta i koła” Jana Brzękowskiego próbuję pokazać, jak takie założenia były realizowane w praktyce. Inspiracje technikami filmowymi w literaturze stanowią tylko jedno ze zjawisk zakładających transfer środków filmowego wyrazu do literatury i odwrotnie. Scenariusz Brzękowskiego – niezrealizowany za życia autora, a wykreowany według reguł programu „Poezji integralnej” – można potraktować właśnie jako szczególny przypadek „napisanego filmu”. Jego interpretacja nie jest możliwa bez transmedialnych założeń, determinujących syntezę środków poetyckich i filmowych – w nadrzędnej, twórczej formie montażu obrazów.

Słowa klucze: kinopoezja, awangarda, film abstrakcyjny, Brzękowski, eksperyment poetycki

W swej słynnej akcji z 1974 roku, rozwieszając transparent z napisem „Milczenie awangardowe” pomiędzy budynkami Uniwersytetu i Akademii Sztuk Pięknych, A. Partum powiązał neoawangardową refleksję o milczeniu z krytyką otaczającej go rzeczywistości polityczno-społecznej. Przyjmuję, że analogiczne połączenie stało się udziałem przedstawicieli literackiej Nowej Fali – rozumianej szeroko (m.in. z uwzględnieniem grupy Kontekst), a interpretowanej w kontekście sztuki neoawangardowej – oraz uznać polityczną interpretację generowanych w ich poezji efektów ciszy i przemilczenia za uprzywilejowaną. Nie jest ona jednak bynajmniej jedyna; inaczej niż w przywołanym działaniu Partuma, podobnie zaś do J. Cage’a i twórców zainspirowanych jego działaniami, milczenie nowofalowe nierzadko stanowiło przejaw i punkt dojścia rozmaitych poszukiwań duchowych. W artykule, bazującym na materiale polskiej poezji lat 60.-80. XX wieku oraz na jej późniejszych reinterpretacjach, poddaję analizie napięcie pomiędzy politycznym a duchowym milczeniem w utworach nowofalowych poetów, skupiając się na ich najbardziej śmiałych, eksperymentalnych „wierszach pustych”, w których redukcja warstwy słownej posunięta została najdalej. W analogii do pojęcia J. Łotmana teksty takie nazywam minus-wierszami, naruszają one bowiem podstawowe, prymarne oczekiwanie czytelnicze: samego istnienia tekstu, a co za tym idzie samej struktury wierszowej, która zredukowana zostaje do elementów ramowych. W analizie radykalnych tekstów tych – autorstwa m.in. R. Krynickiego, J. Kornhausera, L. Szarugi, T. Sławka, A. Szuby i innych – konieczne staje się prześledzenie awangardowego rodowodu minus-wierszy i odniesienie ich do eksperymentów polskiej i międzynarodowej poezji konkretnej i konceptualizmu. Przydatne okaże się również wprowadzenie perspektywy postsekularnej, pozwalającej na nowych warunkach połączyć to, co polityczne i to, co duchowe.

Słowa klucze: minus-wiersz, minus-chwyt, milczenie, Pokolenie 68, neoawangarda, literatura eksperymentalna, postsekularyzm

Artykuł jest recenzją monografii Marty Baron-Milian Neofuturzy i futuryści. Kryptohistorie polskiej awangardy (książki naukowej uhonorowanej Nagrodą Literacką Gdynia w kategorii esej). Studium Baron-Milian zajmuje szczególne miejsce w dzisiejszych badaniach nad awangardą, proponuje nowe, znakomicie udokumentowane w odkryciach archiwalnych, spojrzenie na początki polskiego futuryzmu. Autorka przygląda się działalności trzech autorów: Jerzego Jankowskiego, Anatola Sterna i Aleksandra Wata. W wieloaspektowych analizach uwzględnia różnomedialność i procesualność ich twórczości. Erudycyjna monografia odwołuje się do bardzo licznych, polskich i obcych, prac badawczych, naistotniejszymi partnerami wywodu są jednak Jacques Derrida, Gilles Deleuze i Felix Guattari. Wnikliwa lektura ich studiów uprawomocnia spojrzenie na dorobek Sterna i Wata jako na twórczość marańską i „literaturę mniejszą”. Na uwagę zasługuje także znakomity, błyskotliwy język monografii.

Słowa klucze: futuryzm, literatura mniejsza, marani, archiwum, anagram, krytyka genetyczna

Recenzja książki: E. Kącka Idiomy. Eseje, Wydawnictwo Austeria, Kraków–Budapeszt–Syrakuzy 2023.

Słowa klucze: dialog, esej, Kącka, Musil, Stempowski

Tekst stanowi wprowadzenie do książki Formless. User’s guide, napisanej wspólnie z Rosalind Krauss. Wychodząc od terminu Georgesa Bataille’a i zabiegów stosowanych w piśmie „Documents”, autor rozwija koncepcję „informe” jako deklasyfikującego, desublimacyjnego działania, kwestionującego znaczeniową ekonomię modernizmu z jej założeniem, że dzieło jest zawsze spójną całością, której sens powinien objawiać się – spójnie i bez reszty – w akcie recepcji. Bezformie nie jest kwestią tematu czy stylu, ale rysem, który pojawiać się może w sztuce ukradkiem i marginalnie. Tekst towarzyszący wystawie w Centre Pompidou (1996) stanowi próbę rewizji dyskursu historii sztuki, lecz podobnie jak u  Bataille’a głównym obiektem ataku jest tu idealistyczny humanizm i oparty na nim modernistyczny porządek.

Słowa klucze: bezformie, materializm, entropia, Georges Bataille, Édouard Manet, magazyn “Documents” (1929-30)

Książka Bezformie: sposób użycia autorstwa Yve-Alaina Bois i Rosalind Krauss powstała jako publikacja towarzysząca kuratorowanej przez jej autorów ważnej wystawie w Centre Pompidou w Paryżu (1996), będącej swoistym rozliczeniem się ze sztuką modernistyczną i manifestem poststrukturalistycznego sposobu jej lektury. Tekst stanowi krytyczne posłowie do polskiego przekładu. Autor zarysowuje w nim kontekst powstania książki i wystawy, rekonstruuje znaczenie tytułowego pojęcia („bezformie”) i jego pierwotne użycia (Georges Bataille i pismo „Documents”), zastanawia się nad dzisiejszymi „sposobami użycia” awangard. Zwraca również uwagę na wątpliwości i pytania, które rodzą się, gdy analizujemy projekt Bois i Krauss z dzisiejszej perspektywy.

Słowa klucze: bezformie, surrealizm, kolonializm, rewizje modernizmu, poststrukturalizm, Georges Bataille, „Documents”, Rosalind Krauss, French Theory

Artykuł stanowi próbę zarysowania różnych ról, jakie w tekstach włoskich futurystów oraz awangardowych odpowiedziach na nie kobiet futurystek odgrywają figury milczenia i ciszy, ujmowane w horyzoncie znaków i figur językowych, dźwiękowych, wizualnych oraz performatywnych. W pełnych miejskiego hałasu i krzyku manifestach futuryzmu milczenie i cisza wyznaczają pole „futurystycznej antytradycji” (G. Apollinaire), stając się negatywnym punktem wyjścia tekstów programowych, dotyczących literatury (F.T. Marinetti), muzyki (L. Russolo), malarstwa, rzeźby i architektury (C. Carrà, U. Boccioni, A. Sant’Elia). Problem rysuje się jednak odmiennie, gdy uwzględnimy futurystyczne głosy kobiet, w ramach których „stany bez słowa” nie są tylko negatywnie wartościowanym przeciwieństwem dla afirmowanego futurystycznego krzyku i hałasu. Tekstowe figury milczenia i ciszy zyskują tu niejednokrotnie charakter ironicznej i krytycznej odpowiedzi (Mina Loy, Benedetta Cappa Marinetti)  na wypełnione krzykiem teksty futurystów.

Słowa klucze: futuryzm, awangarda, feminizm, krzyk, milczenie, Mina Loy, Benedetta Cappa Marinetti

Streszczenie artykułu w języku polskim: Autorka skupia się na poetycko-biograficznych strategiach ponikania Mili Elin – stawaniu się cieniem, przyzwyczajaniu się do mrocznej scenerii codzienności wraz z jej alienującymi uczuciami i mikrogestach opartych na zacieraniu po sobie śladów. Pisze o jej niejasnym statusie, niepasującym do awangardy krakowskiej korespondencyjno-lirycznym archiwum smutku i bezsiły oraz wspomina o potencjale przegrywania – z historią i własną samotnością. Zastanawia się, czy w gąszczu cyrkulujących negatywności jest szansa na zawiązanie się intymnej wspólnoty. Pod koniec pracy stawia pytanie: czy autogettoizacja  to własna strategia odgradzania się, niechęć bycia w ciągłej, przytłaczającej zależności od innych?

Słowa klucze: Mila Elin, negatywność, przegrywanie, nieznaczność, autogettoizacja, ponikanie

Szkic stanowi próbę ustanowienia kategorii „awangardy apokaliptycznej” ujmującej paradoksalny związek sztuki innowacyjnej z procesem destrukcji, rozumianym jako powszechne doświadczenie społeczne I połowy XX wieku, a także jako symboliczny rozpad systemów estetycznych i kulturowych. Katastrofizm jako jeden z najważniejszych nurtów literatury i sztuki awangardowej w szczególny sposób ujmował doświadczenie radykalnej przemiany świata, której skutkiem okazało się przeistoczenie człowieka. Wojna w związku z tym stanowi nie tylko źródło awangardowej wizji świata, determinuje także jej estetykę i antropologię, stając się swego rodzaju matrycą tekstów o bardzo różnym statusie ontologicznym, reprezentujących rozmaite systemy aksjologiczne i opcje polityczne.

Słowa klucze: awangarda, apokalipsa, wojna, katastrofizm, Witkacy, Jerzy Zagórski

Artykuł koncentruje się na wyzwaniach związanych z prezentowaniem sztuki modernistycznej i awangardowej, szczególnie w kontekście czeskiej awangardy XX wieku. Sztuka ta często wykraczała poza tradycyjne formy obrazów i rzeźb, pojawiając się w czasopismach, filmach czy kolażach lub w formie poezji wizualnej. Artykuł podaje konkretne przykłady wystaw, które w ostatnich latach próbowały podejść niekonformistycznie do eksponowania dzieł awangardowych. Zauważa, że to współcześni czescy artyści konceptualni kontynuują dziedzictwo awangardy, reinterpretując jej zasady i eksperymentując z nowymi sposobami prezentowania sztuki. Awangarda nadal dostarcza bogatych źródeł inspiracji dla współczesnych podejść artystycznych i muzealnych.

Słowa klucze: awangarda czeska, sztuka nowoczesna, wystawy artystyczne, muzealnictwo, modernizm, wystawy artystyczne

W artykule podjęto próbę ukazania strategii stosowanej przez twórców e-literatury, dla których błąd, usterka systemu stanowi wprowadzany celowo środek artystycznej ekspresji. Twórcy nowomedialni zrywają z postrzeganiem błędu jako elementu niepożądanego, którego należy się za wszelką cenę pozbyć, wynikłego z nieprawidłowego działania systemu. Traktują go jako celowy komponent, będący nośnikiem sensów. Zjawisko ukazane jest na przykładzie e-utworu Leszka Onaka Poezja cybernetyczna w perspektywie aksjologii VHS-u, w kontekście estetyki glitchu. Część analityczno-interpretacyjna poświęcona jest ukazaniu specyfiki zastosowanych usterek, współistniejących z innymi komponentami e-utworu. Analiza prowadzi do opisu funkcji, jakie spełnia błąd/usterka we współczesnej e-literaturze, stanowiąc nową jakość kulturową, trop e-literacki, funkcjonujący w dynamicznym środowisku konwergencyjnej procesualności. Utwory tego typu znacząco przyspieszają bieg dyskursu dotyczącego problemów poetyki e-literatury.

Słowa klucze: e-literatura, e-poezja, estetyka błędu i usterki, estetyka glitchu, poetyka e-literatury, literatura nowomedialna

Przedmiotem szkicu jest ariergardowa twórczość Krzysztofa Bartnickiego. Chwyt wielojęzyczności oraz wikłanie czytelnika w hermeneutykę paranoiczną autorka uważa za przejaw analogowej cyberchuliganerii wymierzonego w kulturę algorytmów i cyfrowe maszyny zdające test Turinga.

Słowa klucze: awangarda, ariergarda, sztuczna inteligencja, sztuczna kreatywność, Krzysztof Bartnicki, maszyna

Artykuł stanowi próbę rozszerzenia horyzontu badań nad awangardą o perspektywę anarchistyczną w duchu Jessego S. Cohna. Otwarcie na etyczne aspekty projektowanej przez tekst wspólnoty autorka zestawia z kategoriami negatywnej afirmacji oraz intensywności, odczytując zaangażowanie poezji Konrada Góry w naturalnej dla niego perspektywie wartości anarchistycznych.

Słowa klucze: anarchia, Aleksander Wat, Konrad Góra, awangarda, wspólnota cierpiących

Celem artykułu jest analiza Spoglądając przez ozonową dziurę Zenona Fajfera. Autor skupia się na przedstawieniu konsekwencji dla ontologii literatury właściwego liberaturze radykalnego złączenia formy i treści. Punktem wyjścia jest wykazanie, dlaczego eksperymentalność Spoglądając przez ozonową dziurę polega przede wszystkim na samym doświadczeniu lektury utworu polisemiotycznego i multimodalnego. Okazuje się, że totalność i radykalność formalna determinują głębokie znaczenia dzieła Fajfera, przez co Spoglądając przez ozonową dziurę (butelka z ukrytym wewnątrz wierszem) łączy widzialne z niewidzialnym, przezroczyste z nieprzeniknionym. Autor wykazuje, że Fajfer w nowatorski sposób zrównuje świat przedstawiony dzieła liberackiego z rzeczywistością pozaliteracką, obalając dychotomie (forma–treść, substancja–duch) i traktując materię jako rezerwuar siły semantycznej.

Słowa klucze: Zenon Fajfer, liberatura, poezja emanacyjna, neoawangarda, filozofia literatury

Esej twórców i teoretyków liberatury, Katarzyny Bazarnik i Zenona Fajfera, poświęcony stworzonemu przez nich awangardowemu gatunkowi literackiemu. 25 lat mijające od sformułowania koncepcji gatunku, którego poetykę cechuje łączenie tekstu z materialną przestrzenią książki w integralną całość, staje się impulsem do asocjacyjnego przeglądu istotnych momentów jego recepcji oraz autorów liberackich kluczowych z punktu widzenia duetu Bazarnik-Fajfer. Omawiając ich utwory, zwracają oni uwagę na performatywność, aleatoryczność i materialność, czy cielesność tekstu jako cechy silnie charakteryzujące ten gatunek.

Słowa klucze: liberatura, performatywność literatury, cielesność książki, wizualność tekstu, gatunek, poezja niewidzialna

The Entry in the Book of Deeds (25 Pages for the 25th Anniversary of Liberature)

The essay by Katarzyna Bazarnik and Zenon Fajfer, authors and theorists of liberature, is devoted to the avant-garde literary genre they proposed 25 years ago. The anniversary prompts them to offer an associative overview of important authors and key moments in the reception of the genre which fuses text with the material space of the book into an integral whole. Discussing liberatic works, Bazarnik and Fajfer draw attention to performativity, aleatoric effects and materiality (corporeality) as strongly characteristic features of the genre.

Keywords: liberature, performativity of literature, corporeality of the book, visuality of text, genre, invisible poetry