Artykuł stanowi wstęp do numeru specjalnego „Tekstów Drugich” Pismo, pisanie i fenomen głosu.

Słowa klucze: głos, dźwiękowość, subwokalizacja, literatura współczesna, afekt

Uwzględnienie głosowego wymiaru poezji staje się koniecznością w ramach analizy wielu wierszy z okresu 1939–1945 będących natychmiastową reakcją autorów na ich tragiczne doświadczenia. Analizy wymagają takie zjawiska, jak sekretna praktyka indywidualnej subwokalizacji w ramach tworzenia i przechowywania poezji, głosowe prezentacje dla zamkniętego kręgu słuchaczy oraz kolektywne recytacje wywołujące wspólnototwórczy „rezonans afirmatywny”. Niezbędne jest także wydobycie związku wybranych wierszy ze znanymi gatunkami popularnej muzyki wokalnej oraz konkretnymi piosenkami, gdyż kontrafaktury i aluzje w formie „elipsy słuchowej” przywoływały utrwalone wzorce afektywności dźwiękowej.

Słowa klucze: poezja polska 1939–1945, dźwięk i literatura wojenna, tanatosonika, głos, afektywność dźwiękowa

Artykuł jest poświęcony problemowi obiektu dźwiękowego, rozpatrywanego z perspektywy psychoanalizy. Wyrosła na niej teoria krytyczna pozwala zobaczyć rozmaite formy obiektowości dźwiękowej: od obiektu kateksji, przez formację symptomalną i organiczną, po obiekt-afekt. Drugi wymiar artykułu to dialektyka litery i dźwięku. Tekst wieńczy próba strukturyzacji pola dźwięku jako wyrazu jednoznaczności.

Słowa klucze: obiekt – dźwięk – symptom – lęk – organ – litera – relacja z obiektem – topologia

Artykuł poświęcony jest fenomenowi głosu ludzkiego oraz jego przejawom w sytuacji odbioru realizacji literackich w realiach społeczeństwa medialnego – koncepcji literatury objaśnianej w kategoriach skryptoralności (pismo i głos). Autor, opierając wywody na formule Michela Poizata: „głos wychodzi z ciała, aby dotknąć inne ciało”, traktuje literaturę jako przypadek (bez)pośredniego „dotykania” głosem dokonującego się w sferze oralności oraz w sferze wokalności. Tezy związane ze skutkami słuchania, słyszenia i doświadczenia audialnego formułowane są między innymi na podstawie indywidualnych praktyk odbioru poezji Tadeusza Różewicza uwzględniających głos poety. Przedstawione propozycje w ostatecznej konsekwencji prowadzą do rewizji podejścia literaturoznawczego w zakresie traktowania głosu autora (głosu wybrzmiewającego bezpośrednio, akuzmatycznego lub aktualizowanego za sprawą pamięci), sposobu odbioru literatury w warunkach kultury akuzmatycznej (problem skryptoralności) oraz ujęcia literaturoznawstwa jako dyscypliny kształtowanej w dobie współczesnej intermedialności.

Słowa klucze: głos, literatura, skryptoralność, słuchanie, kultura akuzmatyczna

Miron Białoszewski nagrał na magetofon zmontowane przez siebie Dziady Adama Mickiewicza w tym samym czasie, w którym pracował nad Pamiętnikiem z powstania warszawskiego, tworząc rękopiśmienne notatki i nagrania, które następnie przepisano na maszynie. W samym nagraniu Dziadów kluczową rolę odgrywa część IV dramatu, a w niej Białoszewski portretuje zwłaszcza postać Gustawa Pustelnika, w taki sposób, by podkreślić jego traumatyczne doświadczenie. Okoliczność równoległej pracy nad utworami i deklaracje Białoszewskiego pozwalają myśleć o postaci Gustawa jak o jego sobowtórze, a obydwa otwory traktować jako część jednego procesu twórczego, którego celem jest praca nad traumą powstania. Białoszewski zatem nawiedza cudzy dramat, by odnaleźć własny widmowy głos. W tym świetle nagranie Dziadów (1965) można traktować jak próbę akustyczną Pamiętnika (1970). 

Słowa klucze: Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego, Adam Mickiewicz, Dziady, nagranie, transkrypcja, głos, widmo, trauma, pamięć.

Artykuł jest analizą układów dźwiękowych w intermedialnych inkarnacjach awangardowego poematu Anatola Sterna Europa. Autorka bierze pod uwagę dwa różne międzywojenne wydania wiersza (pierwodruk w „Reflektorze”, 1925; opracowanie Mieczysława Szczuki i Teresy Żarnower, 1929), trzy inspirowane nim filmy (odnaleziona w 2019 roku Europa Franciszki i Stefana Themersonów, 1931-1932; Themersonowska rekonstrukcja zaginionej kompozycji, 1983; Europa II Piotra Zarębskiego – rekonstrukcja filmu z lat trzydziestych, 1988) oraz widowisko plenerowe Akademii Ruchu z 1976 roku. Każda kompozycja inaczej  organizuje warstwę brzmień, zawsze jednak  istotna pozostaje tu relacja między dźwiękiem, obrazem i ciszą. Różnorako wiąże się ona z układami wersologiczno-typograficznymi poematu oraz samą jego intermedialną historią. Autorka wprowadza nowe (lub zmodyfikowane) terminy: łańcuch intermedialny, jukstapozycja głosowa, milczenie wizualne, modalność percepcji.

Słowa klucze: intermedialność, sound studies, łańcuch intermedialny, jukstapozycja głosowa, typografia, Europa Anatola Sterna

Relacje podmiotu ze środowiskiem akustycznym dla interpretatora opowiadań Zygmunta Haupta, Pamiętnika z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego i Opowieści galicyjskich Andrzeja Stasiuka pozostają kluczowe. Utrwalone w tych utworach wrażenia akustyczne, podniesione do poziomu spostrzeżeń i wyobrażeń, są znakiem wyjątkowych doświadczeń o charakterze psychicznym, egzystencjalnym i duchowym. Ich odczytanie inicjuje w odbiorcach szczególny proces poznawczy, który polega na przechodzeniu od „spostrzeżenia odtworzonego”, do „przeżycia psychicznego” i „odpowiedzi psychofizycznej” (Gołaszewska, Estetyka pięciu zmysłów), jaką nasze ciało daje brzmiącemu światu. Lektura taka jest zarazem wstępem do wyjątkowej gry w „nasłuchiwanie” – zapisanych dźwięków i zaszyfrowanych w brzmiącym świecie sensów metafizycznych. W prozie trzech pisarzy znajdziemy wiele reprezentacji śladów akustycznych, ale tylko niektóre z nich wyrażają moment przejścia od doświadczenia czysto zmysłowego do przeżycia o ponadzmysłowym, metafizycznym charakterze. Esej jest wprowadzeniem do badań nad hermeneutyką dźwięku w twórczości Haupta, Białoszewskiego i Stasiuka.

Słowa klucze: głos, dźwięk, fonostefa, audiosfera, ślad akustyczny, hermeneutyka, proza polska XX wieku.

Twórczości Krzysztofa Kamila Baczyńskiego (1921­–1944) możemy słuchać na wiele sposobów, ale niełatwo usłyszeć głos samego poety. Uruchomione z okazji setnej rocznicy urodzin poety cyfrowe Radio Baczyński ma w swojej ramówce ponad 120 piosenek inspirowanych jego wierszami. Zarazem Baczyński za życia nie miał zapewne możliwości ani potrzeby, ­by nagrać swój własny głos. Nie pozostawił też po sobie pamiętnika, dziennika czy choćby luźnych zapisków autobiograficznych, które ten głos zapośredniczałyby w tekście. W poszukiwaniach głosu poety pomaga film poetycko-biograficzny Baczyński (2013) w reżyserii Kordiana Piwowarskiego, odczytywany jako repozytorium dotychczasowych sposobów uobecniania tego głosu, a zarazem znaczące świadectwo jego wymownej nieobecności.

Słowa klucze: dźwięk, film biograficzny, film dokumentalny, film poetycki, głos, milczenie, wykonanie głosowe

Artykuł proponuje odczytanie wierszy i występów poetyckich Eugeniusza Tkaczyszyna-Dyckiego jako przykładów artystycznej reprezentacji postpamięci rodzinnej. Poezja Dyckiego nieraz ukazuje wpływ wydarzeń z drugiej wojny światowej i powojnia na życie kolejnych pokoleń rodziny o polsko-ukraińskich korzeniach. Artykuł przypomina, jak ta szczególna perspektywa rodzinna przyjmowana w poezji różni się od polskiej pamięci funkcjonalnej i typowego spojrzenia na wojnę, powojnie i Kresy. W tym świetle analizowane są także słynne występy poetyckie Dyckiego, podobnie odczytywane jako artystyczna reprezentacja postpamięci, która modyfikuje kulturowy obraz pogranicza.

Słowa klucze: Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki, postpamięć, poezja polska, wykonanie głosowe

Abstract:
The article studies Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki’s poems and performances as artistic representations of familial postmemory. Dycki’s poetry frequently concerns his family’s Polish-Ukrainian background and the impact of World War II and its aftermanth on the life of next generations. The article discusses how Dycki’s poetry, based on this particular family story, differs from Polish functional memory and common narratives about the war, postwar, and borderlands. The article argues that these contexts likewise shed light on Dycki’s celebrated poetry readings, which can also be seen an artistic staging of postmemory that modifies Polish cultural image of the borderland region.

Keywords: Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki, postmemory, Polish poetry, poetry performance

Celem mojego tekstu jest przybliżenie roli, jaką fenomen słuchania gra w Les Soirées de Paris (Wieczorach Paryża), czyli zapisach z osobistego dziennika Rolanda Barthes’a opublikowanych pośmiertnie w zbiorze Incidents (Incydenty). Posługując się pojęciem akuzmatyczności (rozumianej według klucza zaproponowanego przez Andrzeja Hejmeja, odwołującego się do ustaleń Pierre’a Schaeffera), badam sposób w jaki Barthes przedstawia różnice pomiędzy pasywnym obcowaniem z kulturą (słuchaniem radia), a pracą kreatywną. Pragnę tym samym dowieść, że literackie opracowanie sytuacji akuzmatycznej może zostać skutecznie wykorzystane w narracjach problematyzujących temat samotności. Kwestię tę analizuję przywołując kategorię „antynowoczesności” (zaproponowaną przez Antoine’a Compagnona) oraz zestawiając tekst Barthes’a z Mémoires d’outre-tombe Chateaubrianda.

Słowa klucze: Roland Barthes, Chateaubriand, Wieczory Paryża, akuzmatyczność, antynowoczesność, literatura francuska XX wieku

The article discusses the latest research on poetry performance in Polish literature. At the outset, the author situates it within the scope of sound studies as well as acoustic philology and audio anthropology. Then, she focuses on Aleksandra Kremer’s book The sound of modern Polish poetry: performance and recording after World War II and the research methods presented there for studying vocal performance. Kremer refers to Charles Bernstein’s concept of close listening, which she enriches with analyses using the computer program Praat, designed for scientific analysis of speech and phonetic phenomena. Kremer analyzes the sound waves of recorded poetic performances. Using this method, she examines recordings of Czesław Miłosz, Julia Hartwig, Miron Białoszewski, Wisława Szymborska, Aleksander Wat, Zbigniew Herbert, Anna Kamieńska, Anna Świrszczyńska, Tadeusz Różewicz, and Krystyna Miłobędzka. The author of the article notes that Kremer’s close listening studies have a hermeneutic character, encompassing biography, history, and culture. This extensive anthropological context, supported by sound visualization, brings us closer to capturing the phenomenon of the recorded poet’s voice.

Słowa klucze: sound studies, acoustic philology, poetry performance, computer program Praat, modern Polish poetry

Recenzja: Białoszewski temporalny (czerwiec 1975 – czerwiec 1976), [Białoszewski temporal (June 1975 – June 1976)], Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2024.

Słowa klucze: Miron Białoszewski, współdziałanie, podstarzałość, autobiografizm, pisanie

Keywords: Miron Białoszewski, cooperation, old age, autobiographism, writing

Tekst ten stanowi fragment książki Sur écoute : esthétique de l’espionnage, Éditions de Minuit, Paris 2007 [O słuchaniu: estetyka podsłuchiwania]. Peter Szendy analizuje między władzą podsłuchiwania, podsłuchiwania oraz licznych pochodnych praktyk słuchowych, jakie wynikają z umiejscowienia politycznego i społecznego użycia słuchu, protez i aparatów wglądu dźwiękowego. Autor pokazuje równocześnie odmienną od wizualnej genealogię nowoczesności, według której techniki nadzoru (jak u Jeremy’ego Benthama, a następnie Michela Foucaulta) są sukcesywnie zastępowane społecznymi mechanizmami kontroli (jak u Gillesa Deleuze’a).

Słowa klucze: społeczeństwo kontroli – panakustyka – nasłuchiwanie – szpiegostwo – oznaki – zaburzenie komunikacji

Emily Dickinson mówi o frazie, której przynależności do języka angielskiego nie zaprzecza, ale która wkracza w jej życie nie jako wypowiedzenie ludzkie. Ów nie-ludzki ton rozbrzmiewa w samym sercu tego, co najbardziej ludzkie: słyszymy go nie tylko w mowie, ale „w wierszu”. Usłyszawszy ten ton zmienia się nasze usytuowanie w świecie. W momencie wy-słuchania owego tonu coś dzieje się zarówno z pismem („Ortografia” zyskuje głos), jak i ze słuchającym – wstrząs tej de-ton-acji wprowadza go w stan zachwiania. Nie jest już odróżniającym się od świata podmiotem, modulacja fali akustycznej, sprawia, że zmienia się w byt współ-istniejący.

Słowa klucze: głos, dźwięk, ton, słuchanie, język.

Celem artykułu jest próba zrozumienia, jak doświadczenie akuzmatyczne literatury dokonuje rewizji i poszerza pojęcie głosu zdeponowanego w poezji. Autorka analizuje dotychczasowe interpretacje głosu oraz głosu poetyckiego w perspektywie teorii akuzmatycznych, które redefiniują zachodnie ujęcia sprawczości głosu jako metafory posiadania władzy oraz określonej tożsamości (sprowadzającej głos do pełnienia funkcji reprezentacyjnych). W oparciu o podjętą refleksję formułuje ona tezę, że doświadczenie sprawczości głosu zdeponowanego w poezji może przypominać doświadczenie głosu akuzmatycznego, umożliwiające doświadczenie obecności Innego, a nie tylko jego reprezentację. Według autorki tego rodzaju oddziaływanie głosu w wierszu daje się uchwycić dzięki kategorii „nadmiaru”, stanowiącej wyraz przeciwstawiania się strukturalnej logice języka. Odwołując się do przykładów z najnowszej polskiej poezji zaangażowanej, rozpatruje ona kategorię nadmiaru w trzech możliwych konfiguracjach.

Słowa klucze: głos, najnowsza poezja polska, Inny, akuzmatyka, sound studies

Artykuł poświęcony jest analizie paradoksalnej pozycji głosu twórców literatury, który dzięki audiobookom i innym formom obecności w mediach stał się częścią audiosfery. Głos jest paradoksalnym fenomenem, bowiem jednocześnie może być postrzegany jako coś niematerialnego, widmowego i idiomatycznego oraz jako ekonomiczny konkret: towar i własność. Pierwsza perspektywa odsyła do etycznego dyskursu jednostkowości i pozwala mówić o zapośredniczonym przez głos spotkaniu – doświadczeniu autora, druga mówi o przestrzennej i ekonomicznej ekspansji, władzy symbolicznej i utowarowieniu różnicy. Głos jednocześnie może działać jako znak tożsamości i znak towarowy – autor przekonuje, że to nie alternatywa, lecz nieuchronny i kłopotliwy paradoks, a konwergencja na pozór wykluczających się procesów i dyskursów jest paradygmatyczna dla kultury późnego kapitalizmu.

Słowa klucze: autor, głos, sława, ekonomia, tożsamość, audiobook, utowarowienie, jednostkowość

Celem artykułu FILO-logia i ikono-FILIA. Jak ustanowić społeczne uznanie dla filologii? jest przemyślenie aktualnego znaczenia badań filologicznych i próba opracowania takiej koncepcji literaturoznawstwa, które będzie brało pod uwagę w stopniu większym niż do tej pory wizualno-materialne formy obserwowanych i badanych obiektów. By pokazać możliwości stojące przed filologią, odwołuję się do historii sztuki i jej przygód z tzw. zwrotem obrazowym. Stawiam tezę, że filologia wiele zyskałaby, stając się także ikonofilią, to znaczy dostrzegając wewnętrzne splątania językowości/tekstowości i wizualności, wynikające z technologiczno-społecznych przemian.

Słowa klucze: filologia, spektakl, media, historia sztuki, wizualność

Autor artykułu przedstawia Wybór listów do Ireny Lewulis Leo Lipskiego jako heterologiczny dokument o procesie twórczym, w którym obok tradycyjnej intymistycznej tkanki znaczeniowej, właściwej miłosnej epistolografii, uobecnia się istotny autorefleksyjny i autotematyzujący dyskurs o pisaniu jako formie i racji życia. Za pomocą podekonstrukcyjnych praktyk mikrologicznych lektur i re-lektur, autor konceptualizuje teksty Lipskiego jako plastyczne formy pisania, angażujące splątane wymiary tego, co osobiste, światowe, organiczne, dyskursywne (m.in. Morin, Malabou). W świetle argumentacji autora brudnopisy listów (tytułowy wybór składa się bowiem z brudnopisów) okazują się tekstowymi poligonami, gdzie faktyczny pisarski mozół kompleksowo intensyfikuje to, co obecnościowe, cielesne, językowe i graficzne. Ostatecznie, przedstawione w artykule ujęcie specyficznej autografii Lipskiego, stanowi jeden z wielu kluczy do jego twórczości, a także stanowi podstawę bardziej ogólnych diagnoz nowych ontologii podmiotowości i dzieł oraz relacji tekst–życie.

Słowa klucze: Leo Lipski, forma pisania, forma życia, plastyczność, myśl splątana

Do pierwszych utworów literackich Leopolda Tyrmanda należą opowiadania, w których zawarł niezwykle interesujący obraz Norwegów i Norwegii podczas drugiej wojny światowej. Fabuła tych utworów opiera się na osobistych doświadczeniach autora, który w 1944 r. po nieudanej ucieczce do Szwecji znalazł się w mało znanej mu Norwegii. Kraj ten doświadczył o wiele mniej brutalnej okupacji od tej, którą Tyrmand znał w Polsce. Celem artykułu jest ukazanie Norwegii i Norwegów podczas niemieckiej okupacji widzianymi oczami polskiego literata. Zastosowana metoda to analiza historyczna tekstu literackiego. W artykule uwzględniłem reakcje Norwegów wobec okupanta oraz ich postawę w skrajnych sytuacjach.

Słowa klucze: Leopold Tyrmand, obraz Norwegów w literaturze, postawa Norwegów podczas drugiej wojny światowej

Artykuł poświęcono zagadnieniu prawdo–mówności (parezji) w polityce. Autorka korzysta z późnych wykładów Michela Foucault na ten temat, jednocześnie kwestionując sposób, w jaki filozof odczytuje antyczny pierwowzór parezji, obecny w dramacie Eurypidesa „Ion”. Analiza uwypukla „męską arogancję” Foucault, który konsekwentne pomija, przesłania lub trywializuje fakt, że pierwszym przykładem parezji była skarga kobiety skierowana przeciwko gwałcicielowi. Alternatywne,  bardziej uważne odczytanie „Iona” umożliwia otwarcie pytania o status przemocy seksualnej w polityce oraz dostrzeżenie wagi głosów nie-obywatelek w polu politycznym.

Słowa klucze: parezja, gwałt, polityka, Foucault, Kreuza

Artykuł przedstawia zainteresowanie Jana Śniadeckiego różnymi obszarami nauki i kultury, ze szczególnym uwzględnieniem wkładu w badanie i normatywizowaniem języka. Rozważania te wyjaśniają ostre, niewyważone wystąpienia uczonego skierowane przeciw Mickiewiczowi i Szekspirowi. Romantyzowanie wyobraźni, pobudzanie namiętności, sięganie po legendy, baśnie gusła miały – w jego opinii – szkodzić społeczności, która dopiero zaczynała się uczyć.

Słowa klucze: Oświecenie, romantyzm, nauka, literatura, edukacja