Tekst ten jest pośrednio wprowadzeniem do problemów związanych z „polskim boomem muzealnym” i próbą nakreślenia jego głównych kierunków. Podstawę zaproponowanych rozważań stanowi studium przypadku poświęcone wystawie „Tu Muranów” w Muzeum Polin w Warszawie. Omawiając wybrane fragmenty wystawy Grochowski rekonstruuje ogólne założenia, którymi kierowali się jej kuratorzy i komentuje sposób wystawienia eksponatów. To pozwala mu wskazać możliwe implikacje poznawcze i ideologiczne przyjętej formuły.

Słowa kluczowe: muzea historyczne, getto, pamięć zbiorowa, rzeczy, doświadczenie

Najpowszechniej używanym terminem dla klasyfikacji powstających w Polsce w ostatnim piętnastoleciu nowych muzeów historycznych określeniem jest „muzeum narracyjne”. W artykule autorka poddaje krytycznej analizie konkretne wystąpienia tej nazwy w dyskursie badań nad muzeami, porządkuje intuicje, jakie się w nich przejawiają, i opisuje genealogię terminu, co prowadzi do wniosku o jego niewielkiej operacyjności przy jednoczesnej potrzebie ugruntowanych analiz konkretnych narracji muzealnych. Rozważenie alternatywnych możliwości podejścia do tego problemu prowadzi do zaproponowania kategorii (intensywnego) doświadczenia jako dominanty sposobu konstrukcji współczesnych muzeów historycznych, które można by wobec tego skrótowo określić jako muzea doświadczeniowe.

Słowa kluczowe: muzeum narracyjne; muzeum doświadczeniowe; polski boom muzealny; narracja; doświadczenie muzeum

Autorka podejmuje kwestię doświadczenia ekspozycji historycznych muzeów narracyjnych (pierwszym z nich w Polsce było Muzeum Powstania Warszawskiego, otwarte w 2004 roku). Z jednej strony wskazuje na założenia podobnych wystaw, ich intencjonalną konstrukcję, sugerowany przekaz i oczekiwane reakcje widzów. Z drugiej próbuje odsłonić mechanizmy zewnętrzne wobec wypowiedzi muzealnej, związane przede wszystkim z działaniem mediów oraz logiką kapitalistyczną, które wpływają na działanie muzeów i wystaw.

Słowa kluczowe: muzeum narracyjne; pamięć zbiorowa; Muzeum Powstania Warszawskiego; umuzealnienie; kultura narcyzmu

Artykuł jest interpretacją wybranych prac i tekstów Hito Steyerl, współczesnej artystki niemieckiej. Autor odwołuje się do pojęcia realizmu w wersji zaproponowanej przez Nicolasa Bourriauda i koncepcji wzbogacania rzeczy autorstwa Luca Boltanskiego i Arnauda Esquerre’a, by pokazać, że praktykę Steyerl charakteryzuje wyjątkowa relewantność: zdolność do tematyzacji problemów współczesności. Jej dzieła nie tylko wyjątkowo trafnie odnoszą się do problemów związanych z funkcjonowaniem wizualności w epoce cyfrowej, ale także do działania instytucji muzealnych i galeryjnych jako procesu wzbogacania rzeczy kluczowego dla logiki kapitalizmu w epoce poprzemysłowej.

Słowa kluczowe: cyfrowy realizm, muzeum, sztuka współczesna

W artykule autorka proponuje rekonceptualizację w kategoriach nekroprzemocy praktyk wokół ludzkich szczątków w polskich miejscach pamięci i muzeach, ustanowionych na terenach byłych obozów zagłady. Muzeum-cmentarz zostaje tu zdefiniowany jako politycznie produktywna infrastruktura, będąca materialną artykulacją hierarchii i norm społecznych oraz przemocy strukturalnej, w której szczątki stają się przedmiotem upodmiotawiania/odpodmiotawiania, dehumanizacji i wykluczenia. Analizując powojenną historię polskich miejsc pamięci poświęconych Zagładzie i rozwijające się wokół nich praktyki i infrastrukturalne transformacje, obejmujące okradanie grobów, badania archeologiczne czy prace nad upamiętnianiem, artykuł dyskutuje różne formy nekroprzemocy, dotykające martwe ciała jako podatne na przemoc formy podmiotowości, od bezpośredniej fizycznej przemocy do przemocy przez zaniechanie/porzucenie.

Słowa kluczowe: przemoc (infra)strukturalna, nekroprzemoc, szczątki ludzkie, muzeum-cmentarz, Zagłada

W artykule są poddane dyskusji zjawiska dokonujące się wewnątrz historiografii, jak i te które widoczne są w jej otoczeniu. Można do nich zaliczyć komercjalizację, „gadżetyzację” i techno-entuzjazm. W tym pierwszym przypadku historia staje się towarem, konkurującym na rynku z innymi dobrami. W drugim, traktuje się historię jak swoistą zabawę, co prowadzi do uprzedmiotowienia i banalizacji historycznego doświadczenia. Wreszcie techno-entuzjazm to wynik cyfrowych preferencji agend finansujących kulturę, wierzących w to, że immersyjna wizja przeszłości przyciągnie więcej zwiedzających do powstających nowych instytucji. Wspomniane zjawiska w wyjątkowo spektakularny sposób kumulują się w dominującym we współczesnej Polsce modelu muzeum narracyjnego, który zostaje w tym tekście poddany krytycznej refleksji.

Słowa kluczowe: muzeum historyczne, muzeum narracyjne, techno-entuzjazm, komercjalizacja, gadżetyzacja, wystawa multimedialna

Autorka omawia monografię Anny Ziębińskiej-Witek Muzealizacja komumizmu w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej (Wydawnictwo UMCS, Lublin 2018).

Słowa kluczowe: recenzja, muzeum historyczne, komunizm, polityka pamięci

Recenzja: Monika Heinemann, Krieg und Kriegserinnerung im Museum. Der Zweite Weltkrieg in polnischen Ausstelungen seit den 1980-er Jahren, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2017.

Monika Heinemann w książce Krieg und Kriegserinnerung im Museum… (2017) proponuje nowatorską metodę analizy wystaw w muzeach historycznych. Stanowi ona z jednej strony adaptację opisu gęstego Clifforda Geertza, z drugiej zaś – opiera się na połączeniu analizy synchronicznej i diachronicznej. Autorka recenzowanej publikacji analizuje przemiany podstawowych wzorców interpretacyjnych obecnych na wystawach stałych w polskich muzeach historycznych. Wyniki prowadzonych przez nią analiz pozwalają na scharakteryzowanie przemian polskiej kultury pamięci w długiej perspektywie – od lat 80. do pierwszej dekady XXI wieku.

Słowa kluczowe: muzeum historyczne, wystawa stała, boom muzealny, polska kultura pamięci, opis gęsty

PiS and Fidesz are mnemonic warriors who tried to enforce their memory politics already during their first government terms – as the analysis of their flagship museums, the Warsaw Rising Museum and the House of Terror in Budapest shows. The current illiberal governments treat museums they ‘inherited’ from their predecessors differently: While PiS changes content at the Museum of the Second World War in Gdańsk, the Museum of the History of Polish Jews and the Holocaust Memorial Center in Budapest ‘only’ lost their directors. Even mnemonic warriors must take international developments like the ‘universalization of the Holocaust’ into consideration. Kaczyński and Orbán favored opening new museums rather than changing museums identified as ‘Jewish’, even those that explicitly deal with Polish and Hungarian complicity. New museums, like the Ulma Family Museum, the House of Fates in Budapest and the Warsaw Ghetto Museum, focus on rescuers of Jews and heroic uplifting messages.

Keywords: Mnemonic warriors – Memorial Museums – PiS – Fidesz – World War II

Looking beyond Poland’s internationally lauded new Jewish museums, this article asks how Jews are represented in longer-standing folk and ethnographic museums whose mandates have been to represent the historical culture of the Polish nation. How have such museums navigated growing internal pressures to incorporate Jews and reconsider the boundaries of “Polishness” alongside external pressures to re¬think the function and approach of ethnographic museology? Based on three museums that have taken three different approaches to Jewishness—what we call cabinet of Jewish curiosities, two solitudes, and ambivalent externalization—we assess the roles played by inherited discourses and structures as well as human agents within and beyond the museum. We illuminate how social debate about the character of the nation (and Jews’ place in it) plays out in museums at a moment in their transition from nineteenth- to twenty-first-century paradigms and how a distinctively Polish path toward a “new museology” is emerging in conversation with and resistance to its Western counterparts.

Słowa kluczowe: kuratorstwo krytyczne, wystawy etnograficzne, dziedzictwo, Żydzi, wielokultuowość, Polska

W ostatniej dekadzie powstały w Polsce aż trzy nowe ekspozycje historyczne poświęcone osobom, które ratowały Żydów podczas II wojny światowej: Apteka Tadeusza Pankiewicza w Krakowie (2013), Willa Żabińskich w Warszawie (2015) oraz Muzeum Polaków Ratujących Żydów im. Rodziny Ulmów w Markowej (2016). Choć wymienione muzea podejmują podobną problematykę, różnią się zarówno w sposobie prowadzenia narracji, jak i pod względem wystawienniczym. Jaka jest ich recepcja? Co jest według zwiedzających celem oglądanych ekspozycji? Jaka jest ich wymowa? Kogo i co mają one upamiętniać? Analiza i porównanie wpisów w muzealnych księgach gości pokazują, że mimo tematycznego pokrewieństwa odbiór tych muzeów jest bardzo różny.

Słowa kluczowe: Sprawiedliwi wśród Narodów Świata, polskie muzea „Sprawiedliwych”, księgi gości, badania nad recepcją muzeów, polska pamięć Zagłady

Autorka krytycznie analizuje i dekonstruuje narracje muzealne dwóch gdańskich muzeów historycznych. Materiałem badawczym są wystawy muzealne Europejskiego Centrum Solidarności i Muzeum II Wojny Światowej interpretowane zgodnie z metodologią badań wizualnych (analiza kompozycyjna, analiza treści, analiza obiektów materialnych, analiza znaczeń). Na tej podstawie autorka wyodrębnia dwa podstawowe modele kreowania wizji przeszłości na wystawach muzealnych: romantyczny i krytyczny. Mimo że obie instytucje reprezentują nowoczesny nurt w muzeologii, kreując „doświadczenie” i angażując publiczność emocjonalnie, różnią się od siebie zasadniczo zarówno w sposobie opisu rzeczywistości jak i postrzegania funkcji muzeum jako placówki kulturotwórczej.

Słowa kluczowe: muzeum historyczne, reprezentacja, modele wystawiennicze, Europejskie Centrum Solidarności, Muzeum II Wojny Światowej, muzeologia

Autorzy rekonstruują założenia i odbiór nowej wystawy głównej Muzeum Warszawy „Rzeczy warszawskie” (otwartej dla publiczności w latach 2017-2018), której przygotowanie stanowiło część gruntownej transformacji tej placówki, a jednocześnie było próbą zakwestionowania reguł działalności współczesnych muzeów narracyjnych. Na tym przykładzie analizują, w jakim stopniu nowa odsłona muzeum miejskiego, które wykorzystało specyfikę własnej kolekcji i ogłosiło powrót do materialności, niesie potencjał do zmiany formuły muzeum historycznego, ukształtowanej w ciągu ostatnich piętnastu lat w Polsce. Wnioski formułowane są na podstawie analizy wystawy, sprawozdań i publikacji wydanych przez muzeum, a także wywiadów przeprowadzonych w latach 2018-2019 z muzealnikami oraz przewodnikami miejskimi i studentami zwiedzającymi wystawę.

Słowa kluczowe: eksponat, ekspozycja, kolekcja, museum boom, muzeum, muzeum miejskie, muzeum narracyjne, narracja muzealna, obiekt muzealny, rzecz, Warszawa, wystawa, zbiory muzealne

Organizowana we współpracy z Muzeum Powstania Warszawskiego kampania „BohaterON” polega na wysyłaniu kartek pocztowych do powstańców warszawskich. W artykule autorka analizuje założenia akcji, jej promocję i sposób realizacji, a także zbiór 187 pocztówek wysłanych w ramach kampanii. Interpretuje je w kontekście działalności Muzeum Powstania Warszawskiego, korzystając z kategorii nikiformy i scriptive thing.

Słowa kluczowe: Muzeum Powstania Warszawskiego, BohaterON, pocztówki, muzeum historyczne, nikiforma

Po wejściu w życie ustawy o zakazie propagowania komunizmu (Dz. U z 2016 r. poz. 744, z 2017 r. poz. 1389, 2495) wróciły spory o pomniki Armii Czerwonej zbudowane na ziemiach polskich. Co należy, a co nie do naszego dziedzictwa kulturowego? Co nie przystaje do wyobrażeń o nim? Problem „kłopotliwego dziedzictwa” autorka pokazała na przykładzie cmentarzy Armii Czerwonej. Analizuje ich rolę w propagandzie komunistycznej i przedstawia podłoże kontrowersji, jakie po 1989 roku powstały wokół miejsc pamięci dedykowanych żołnierzom radzieckim. Całość rozważań zamyka omówienie zdjęć z serii Architektura symetryczna Wojciecha Wilczyka, przedstawiających nekropolie Armii Czerwonej. Przedmiotem uwagi stają się wyeksponowane na fotografiach elementy artykulacji architektonicznej i rzeźbiarskiej służące ideologicznej perswazji.

Słowa kluczowe: cmentarze wojskowe II wojny światowej, historia, propaganda komunistyczna, miejsca pamięci (lieux de mémoire), nekropolie

Prezentowany tekst jest filozoficznym esejem proponującym ramę pojęciową do opisu kondycji współczesności diagnozowanej w tekście jako kryzys. Celem eseju jest opisanie tego kryzysu od strony „subiektywnej” jako kryzysu doświadczenia (za Walterem Benjaminem) i autorytetu (za Hannah Arendt). Stawką jest wskazanie strukturalnego powiązania między doświadczeniem i autorytetem oraz przeanalizowaniu, na czym polega ich wspólny kryzys. Ostatecznie esej przechodzi na pole filozofii języka, starając się wyłożyć kryzys doświadczenia i autorytetu jako określoną postać indywiduacji w języku.

Słowa kluczowe: Kryzys, doświadczenie, autorytet, język, cynizm

Artykuł poświęcony jest krytyce artystycznej Stanisława Pieńkowskiego publikowanej w okresie międzywojennym na łamach „Myśli Narodowej”, jednego z wiodących organów prasowych endecji. Autorka przygląda się w nim przede wszystkim specyfice antysemickiego dyskursu krytycznego. Analizuje konstruowaną w tych tekstach figurę wrogiego Żyda (Żyda-artysty i Żyda-krytyka), a także omawia strategie i narzędzia retoryczne, jakimi posługiwał się krytyk, chcąc zdemaskować i zdyskredytować swych oponentów. Badaniu poddana zostaje stylistyczna warstwa tekstów, stosowane przez Pieńkowskiego schematy perswazyjne i gry komunikacyjne, jak również sposoby konstruowania krytycznego podmiotu.

Słowa kluczowe: dyskurs antysemicki, mowa nienawiści, Pieńkowski, krytyka artystyczna, dwudziestolecie międzywojenne

Autorka przedstawia próbę analizy czasu fizycznego w Czarodziejskiej górze Tomasza Manna. Celem jest wykazanie, że czasoprzestrzeń sanatorium stanowi epistemologiczny model będący częścią eksperymentu myślowego dotyczącego czasu, jakim jest powieść Manna. Wyróżnione zostały trzy istotne aspekty związane z budową czasu fizycznego: lokalność czasu, mierzenie czasu oraz czas przyrody. Składają się one na niejednoznaczny model czasu upływającego w specyficzny, niejednostajny sposób. Świat sanatorium, to rzeczywistość, w której zmiana (wywołana przez ruch) jest tak subtelna, że prowadzi do powstania zjawiska rozciągania czasu fizycznego i jednocześnie stanowi źródło niepewności poznawczej Hansa Castorpa.

Słowa kluczowe: czas fizyczny, modernizm europejski, Tomasz Mann

Esej traktuje o meksykańskim pisarzu Sergio Pitolu (1933-2018), jego twórczości i związkach z Polską. Tekst składa się z czterech części i glossy. Pierwsza część przedstawia biografię pisarza i jego najważniejsze dzieła. Druga opowiada o jego pobytach w Warszawie w latach 60. i 70. Trzecia skupia się na jego kontaktach z polskimi pisarzami – z Jerzym Andrzejewskim i Witoldem Gombrowiczem, których powieści Pitol tłumaczył na hiszpański. Tekst relacjonuje korespondencję między Gombrowiczem a Pitolem, która znajduje się w archiwum literatury Beinecke Rare Book & Manuscript Library. Część czwarta to próba rekonstrukcji Pitolowskiej koncepcji pisarstwa. Glossa nakreśla aktualny stan badań nad twórczością Pitola.

Słowa kluczowe: Sergio Pitol, współczesna literatura meksykańska (contemporary Mexican literature), literatura polska w XX wieku (Polish literature in 20th century), tłumaczenia na język hiszpański (Spanish translations)