Artykuł stanowi wstęp do numeru 4/2023 „Tekstów Drugich”, poświęconego nowym rozumieniom polonistyki. Tekst stanowi wstęp do dyskusji nad nową dyscypliną, jaką ma być polonistyka, i stara się pokazać (a także w pewnym stopniu przewidzieć), jakie jej pojawienie się niesie szanse i zagrożenia dla humanistyki. Artykuł zwraca szczególną uwagę na wątek powinności/służebności społecznych, jakie może spełniać polonistyka.

Słowa kluczowe: polonistyka, filologia, studia obszarowe, reforma, dyscypliny

Artykuł poświęcono  zastanawiająco częstej we współczesnej literackiej fantastyce naukowej – zarówno światowej jak i  polskiej – problematyzacji empatii, z reguły nazywanej wprost i poddawanej literackiej interpretacji, niekoniecznie afirmatywnej. Empatia  postać bądź konkretnego „urządzenia”, bądź podstawowego wyróżnika człowieczeństwa, staje się sygnałem absolutu,  stygmatem bohaterstwa lub  nadrzędną zasadą społeczności,  ujawniając niekiedy  zasady współodczuwającej  symbiozy przekraczającej wymiar antropocentryczny.  Analizie poddano  powieści i opowiadania  – między innymi – Octavii Butler,  Ursuli le Guin i Phillipa Dicka i przede wszystkim twórczość Stanisława Lema i Jacka Dukaja.

Słowa kluczowe: Empatia, proza wspołczesna, literatura sf, Jacek Dukaj

Przedmiotem uwagi autora są mechanizmy psychologii twórczości i kwestie literackiego warsztatu, które skłaniają pisarzy do popełnienia plagiatu i które czynią plagiat literacki zjawiskiem zadomowionym w kulturze a nawet, zdaniem wielu,  nieuchronnym. Drugą istotną sprawą jest to, co różnicuje plagiat literacki od plagiatu w tekście naukowym w instytucjonalnym usytuowaniu twórczości literackiej i akademickiej.

Słowa kluczowe: plagiat, wpływ, allegatio, intertekstualność

—-

The focus of the author’s attention is on the mechanisms of psychology of creativity and the issues of literary agency that lead writers to commit plagiarism and that make literary plagiarism a phenomenon well established in culture and even, according to many, inevitable. The second important issue is what distinguishes literary plagiarism from plagiarism in an academic text in the institutional positioning of literary and academic creativity

Autor kwestionuje queerowe interpretacje opowiadania Gombrowicza „Zdarzenia na brygu Banbury”, dowodząc, że wszystkie one są nadinterpretacjami, nie uwzględniają podstawowego autokomentarza pisarza i pomijają najważniejsze problemy tego utworu (a zarazem całej twórczości Gombrowicza). Bolecki całkowicie zmienia sposób odczytania opowiadania Gombrowicza wskazując, że było ono polemiką z Listami z podróży do Ameryki Henryka Sienkiewicza.

Słowa kluczowe: Gombrowicz, queer, Sienkiewicz, podróż, opowiadanie.

Przedmiotem zaprezentowanej w artykule analizy jest metaforyczny język, którym posługiwał się Antoni Kępiński opisując depresyjny obraz świata. W naukowym piśmiennictwie rzadko dotąd poświęcano uwagę językowemu kształtowi tekstów krakowskiego psychiatry, którego Melancholia uznawana jest za dzieło o wysokiej randze poznawczej i literackiej. Autor artykułu pokazuje, jak poprzez serię rozbudowanych analogii Kępiński dochodzi do swojego obrazu świata depresji, konstytuowanego przez dwie podstawowe metafory smutku. Analiza tych konstrukcji z perspektywy kognitywnej teorii metafory ujawnia, jak wykorzystując struktury metaforyczne Kępiński otwiera przed czytelnikami intertekstualną przestrzeń tekstów uniwersalizujących doznania i doświadczenia plasowane przez psychiatrię w domenie patologii, a także w jaki sposób metafory wiążą różne płaszczyzny oglądu rzeczywistości, nadając dyskursowi spójność.

Słowa kluczowe: Antoni Kępiński, język melancholii, depresyjny obraz świata, metafory depresji, kognitywna teoria metafory.

Artykuł konfrontuje dwie narracje związane z terytorium, na którym usytuowane zostały wielkie zakłady produkcyjne – Trzeciej Rzeszy i Ziem Odzyskanych. Bada, jak historia lokalna modyfikuje pamięć o terytorium skażonym. Wychodzą od pojęcia kłącza, analizuje sąsiedztwa i podobieństw, a także linie odcięć stosowane przez narratorów.

Słowa kluczowe: krajobraz, przemysł, powieść produkcyjna, wspomnienia, produkcja, praca niewolnicza

Przedmiotem zainteresowania artykułu są przemiany, jakim po drugiej wojnie światowej podlegała narracja o Dianie Budisavljević (1891-1978). Budisavljević była pomysłodawczynią i koordynatorką akcji ratowania serbskich dzieci z ustaszowskich obozów w czasie drugiej wojny światowej. Interesuje nas, jak kształtowała się pamięć o jej działalności, zarówno w okresie istnienia socjalistycznej Jugosławii, jak i po jej rozpadzie – w Serbii. Obecnie mamy do czynienia ze wzmożonym zainteresowaniem Budisavljević w serbskiej i chorwackiej kulturze narodowej. Przeprowadzona analiza publikacji książkowej (Boška Lomovicia, Knjiga o Dijani Budisavljević [‘Książka o Dianie Budisavljević’], 2013) oraz narracji muzealnej (wystawa Najveća akcija spašavanja dece u Drugom svetskom ratu – Dijanina deca [’Największa akcja ratowania dzieci w czasie drugiej wojny światowej – dzieci Diany’], Belgrad, 2018) prowadzi do wniosku, że we współczesnej serbskiej kulturze pamięci postać ta jest wykorzystywana instrumentalnie i używana do doraźnych celów politycznych.

Słowa kluczowe: Diana Budisavljević, druga wojna światowa, Jugosławia, Serbia, pamięć kulturowa

—-

The article focuses on how the narrative about Diana Budisavljević (1891-1978) changed after World War II. Budisavljević was the originator and coordinator of the rescue of Serbian children from Ustashe camps during the war. We are interested in how the memory of her actions was shaped first in the socialist Yugoslavia and later, after its collapse, in Serbia. Nowadays, she is the subject of an increased interest in both Serbian and Croatian national culture. Our analysis of a book (Boško Lomović, Knjiga o Dijani Budisavljević [A Book about Diana Budisavljević], 2013) and a museum narrative devoted to Budisavljević (the exhibition Najveća akcija spašavanja dece u Drugom svetskom ratu – Dijanina deca [The Largest Operation to Save Children During the Second World War – Diana’s Children], Belgrade, 2018) has lead us to conclude that, as a figure, she is used instrumentally and for short-term political purposes in the contemporary Serbian culture of remembrance.

Keywords: Diana Budisavljević, World War II, Yugoslavia, Serbia, cultural memory

Artykuł podejmuje problem genezy państwa oraz relacji państwa i jego zewnętrza. Pierwsza część tekstu ukazuje wpływ tzw. odkrycia Ameryki na powstanie nowożytnego pojęcia państwa w filozofii Thomasa Hobbesa. Analiza XVI- i XVII-wiecznej ikonografii, literatury podróżniczej oraz Hobbesowskiej koncepcji stanu natury pozwala postawić tezę, że teoria umowy społecznej sposób życia Amerindian, a więc to, co radykalnie obce i przestrzennie odległe ujmuje w teleologicznych kategoriach czasowych, by uzasadnić europejski porządek polityczny. W drugiej części tekstu problem genezy państwa ukazuje się z perspektywy antropologii politycznej. Zaprezentowana zostaje zapoczątkowana przez Pierre’a Clastresa, i kontynuowana w pracach m.in. Davida Greabera, Jamesa C. Scotta, Marshalla Sahlinsa, a także Gillesa Deleuze’a i Felixa Guattariego interdyscyplinarna dyskusja nad problemem narodzin państwa w łonie społeczeństwa pierwotnego.

Słowa kluczowe: początek państwa; stan natury; Nowy Świat; Pierre Clastres; David Greaber; antropologia polityczna

—-

The paper focuses on the problem of the origin of the State and on the relation between the State and its outside. The first part of the paper presents the impact of the discovery of America on Thomas Hobbes’ modern concept of a State. The analysis of the 16th and 17th-century iconography, travel accounts, and Hobbesian idea of the State of Nature shows that social contract theory is based on the relegation of remote contemporary “primitive societies” into the realm of the (pre)historical past to justify European political order. The second part of the paper presents the problem of the genesis of the State by taking a perspective of political anthropology. In particular, it reconstructs the debate concerning the relationship between the State and “primitive societies” initiated by Pierre Clastres and continued in the works of such scholars as scholars including David Graeber, James C. Scott, Marshall Sahlins as well as Gilles Deleuze, and Felix Guattari.

Key words: origin of the State; state of nature; New World; Pierre Clastres; David Greaber; political anthropology

Jest to polemiczna recenzja książki napisanej przez Piotra Kędziorka, zatytułowanej Filozofia wobec Zagłady. Autor artykułu skupia się głównie nad interpretacją dorobku Szkoły Frankfurckiej a także wątkiem biopolitycznym. Autor wzywa do przemyślenia „wyjątkowości Zagłady” na tle tego, co nazywa materialistyczną historią społeczną, w opozycji do historii intelektualnej. Ważnym wątkiem tekstu jest też splot filozofii i  wydarzenia jakim była Zagłada, a także odzyskiwania przez filozofię zdolności do mówienia, tj. wydobywała się z impasu i paraliżu związanego z Shoah.

Słowa kluczowe: faszyzm, intelektualna historia, nowoczesność, oświecenie, Shoah.

Recenzja: B. Czarnecka: Słabe ciała wojny. Biologie i biografie kobiet w obozach koncentracyjnych [Weak Bodies of War. Biologies and Biographies of Women in Concentration Camps], Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2022.

Słowa kluczowe: Kobiece ciała, samostanowienie, obozy koncentracyjne, opór, biografia

Keywords: female bodies, self-determination, concentration camps, resistance, biography

Wizualizacja mediów jest metodą badań jakościowych, które pozwalają nam pracować z dużymi zbiorami danych bez uprzedniego ich liczenia i przekładu obrazów na liczby. Artykuł omawia techniki wizualizacji mediów w zakresie montażu obrazu, próbkowania czasowego i przestrzennego oraz remapowania. Montaż obrazu pozwala uporządkować dane wizualne według metadanych lub funkcji wizualnej wyodrębnionej ze wszystkich obrazów za pomocą przetwarzania obrazu. Próbkowanie czasowe oznacza wybranie podzbioru obrazów z większej ich sekwencji, która jest określona przez metadane. Próbkowanie przestrzenne polega na wybraniu fragmentów obrazów zgodnie z określoną procedurą. Remapowanie jest funkcją takich działań jak techniki projekcji geometrycznej, izometrycznej i perspektywicznej, które są używane do tworzenia dwuwymiarowych obrazów trójwymiarowych scen.

Słowa kluczowe: metody wizualizacji mediów, montaż obrazu, próbkowanie czasowe, próbkowanie przestrzenne, remapowanie.

Artykuł ma na celu zaprezentowanie psychoanalitycznego symptomu jako kategorii opisowej w charakterystyce nowoczesnego i późnonowoczesnego podmiotu. Autorka wychodzi od porównania koncepcji Freuda i Lacana, wskazując jednocześnie możliwość ich przełożenia na grunt literaturoznawstwa. Zaproponowane przykłady literaturoznawczych interpretacji dzieł literackich — ściślej dzieła Gombrowicza w interpretacji M. P. Markowskiego i L. Neugera — nie tylko odwzorowują psychoanalityczny dwupodział w rozumieniu funkcji symptomu, ale dają się wpisać w szerszą perspektywę refleksji nad podmiotem. Tym samym artykuł stanowi próbę wykorzystania psychoanalizy jako narzędzia do budowania wypowiedzi metaliteraturoznawczych.

Słowa kluczowe: Lacan, literatura jako symptom, Neuger, podmiot nowoczesny, podmiot późnonowoczesny, metaliteraturoznawstwo.

Artykuł stanowi próbę odczytania znaczeń obozów koncentracyjnych na podstawie tytułów, które więźniowie nadawali swoim pamiętnikom, relacjom i wspomnieniom.

Słowa kluczowe: Obozy koncentracyjne, literatura dokumentu krematoryjnego

Celem artykułu jest analiza polskiego dyskursu eugenicznego dwudziestolecia międzywojennego, prowadzona z perspektywy krytycznych studiów o niepełnosprawności. Główny materiał badawczy stanowią artykuły eugenistów publikowane na łamach czasopisma „Zagadnienia Rasy” (później: „Eugenika Polska”) oraz projekty ustaw eugenicznych. W artykule stematyzowane są następujące zagadnienia: konceptualizowania jakości i wartości życia,   postrzegania osób z niepełnosprawnościami jako ciężaru społecznego, ekonomicznego i dewiacji sytuowanej poza (wytwarzaną w porządku etycznym i estetycznym) normą. Analiza dyskursu oraz filologiczne badania sposobów mówienia o niepełnosprawnościach uznane zostają za niezwykle istotne przy namyśle nad językami artystycznymi, podejmującymi tematykę niepełnosprawności i tworzonymi przez osoby jej doświadczające.

Słowa kluczowe: niepełnosprawność, eugenika, sterylizacja, dyskurs, dwudziestolecie międzywojenne

Rzecz o Czarnej róży jest szkicową rekonstrukcją jej genezy (na podstawie brulionów i publikacji prasowych) oraz próbą aspektowej interpretacji tej nieco zapomnianej i niedocenionej – a ważnej w dorobku Stryjkowskiego – książki. Analizie poddane zostały retoryczne chwyty zastosowane przez pisarza: zabiegi, służące szyfrowaniu treści antykomunistycznych (w zakresie narracji i obrazowania) oraz – treści intymnych: homoerotycznych i rodzinnych, sekretnych. W perspektywie przeprowadzonej analizy powieść stanowi nie tylko rozrachunek z ideologiczną przeszłością autora, ale ujawnia też potencjał autokomunikacyjny. Czarna róża to więc nie tylko rodzaj gry z państwową cenzurą polityczną i obyczajową, ale również z uwewnętrznioną cenzurą indywidualną.

Słowa kluczowe: Julian Stryjkowski, Czarna róża, komunizm, homoerotyzm, autokomunikacja, kryptografia

Artykuł analizuje społeczny aspekt autobiograficznej twórczości Thomasa Bernharda. Interpretacji poddanych zostało pięć tekstów, które składają się na zbiór „Autobiografie”. Środki za pomocą których austriacki pisarz opisuje jednostkę oraz strukturę społeczną skonfrontowane zostały z tezami z zakresu nauk społecznych. Osią pracy jest rekonstrukcja poszczególnych etapów socjalizacji. Zgodnie z koncepcjami mikrosocjologicznymi wskazane zostają najważniejsze momenty tego procesu. Pod względem społecznym proza austriackiego pisarza wykracza poza próbę rozliczenia narodu austriackiego po wojennej traumie. Bernhard kreśli bowiem granicę pomiędzy tym, co indywidualne a tym, co zbiorowe. Okazuje się, że w wymiarze politycznym jest to nie tylko wiwisekcja, ale także opis dominacji systemu nad jednostką.

Słowa kluczowe: socjalizacja, literatura, Austria, Thomas Bernhard, społeczeństwo

Artykuł jest analizą trzech wierszy autorstwa współczesnego pisarza Andrzeja Lenartowskiego: trakl pisze list ze szpitala wojskowego, nerval i jesienin żył jeszcze tamtego wieczora. Prezentuje relacje pomiędzy wymienionymi utworami a biografiami i dorobkiem artystycznym Georga Trakla, Gérarda de Nervala i Siergieja Jesienina. Odwołuje się również do koncepcji poetyckiej Lenartowskiego opartej na triadzie: Miłość, Choroba, Śmierć. Na początku tekstu zostaje krótko zaprezentowana sylwetka mało znanego twórcy.

Słowa kluczowe: poezja, biografia, Andrzej Lenartowski, Georg Trakl, Gérard de Nerval, Siergiej Jesienin

Artykuł proponuje nowy termin badawczy: sobąprzepisywanie, utworzony w nawiązaniu do pojęcia Michela Foucaulta, ujawniający narcystyczny i transgresywny aspekt kultury siebie. Staje się on narzędziem do analizy osobowościowej pracy autora nad sobą oraz stylotwórczej pracy nad tekstem. W rozprawie przeanalizowano przemiany stylu pisarskiego Ewy Kuryluk w latach 1970-2005. Badania obejmują porównanie dwóch wydań dwóch książek naukowych tj. Wiedeńskiej apokalipsy (1974; 1999) oraz Podróży do granic sztuki (1982; 2005), które zostały poddane przez autorkę poważnej autokorekcie obejmującej wykreślenie nadmiaru treści. Sobąprzepisywanie Kuryluk uwidacznia, jakie piętno na jej stylu odcisnęło doświadczenie emigracji, adaptacje językowe i kulturowe, zdobycie wiedzy na temat żydowskiej tożsamości matki oraz przejście z maszyny do pisania na komputer. Rozprawa proponuje także nowe podejście do badań nad idiostylem akademików oparte na analizie wariantów tekstów naukowych.

Słowa kluczowe: Ewa Kuryluk; sobąpisanie; pisarstwo akademickie; styl literacki; genetyka druków

—-

The article proposes a new research term: ‘self-rewriting’, created with reference to Michel Foucault’s concept, which reveals the narcissistic and transgressive aspect of the culture of the self. It becomes a tool for analyzing the author’s shaping-style processes and his/her work on the self. The article analyses the transformation of Ewa Kuryluk’s writing style in the period 1970-2005. The research is based on a comparison of two editions of two essayistic books i.e. Viennese Apocalypse (1974; 1999) and The Journey to the Limits of Art (1982; 2005). The first editions of the essays underwent a major self-correction (erasure of excess content). ‘Self-rewriting’ reveals the mark left on Kuryluk’s style by the experience of emigration, the need to adapt to foreign languages, the knowledge of her mother’s Jewish identity and the technological revolution (the replacement of the typewriter with the computer).

Keywords: Ewa Kuryluk; self-writing; academic writing; writing style; genetic criticism

Niewielka książka zatytułowana Na skrzydłach szału jest unikalnym dokumentem związanym z dziejami ezoteryzmu w międzywojennej Polsce. Oryginalna kompozycja i specyficzna strategia narracyjna zastosowana przez Jerzego Znamierowskiego, ukrywającego się pod pseudonimem Jaksa-Mnich, wskazuje na inicjacyjny charakter tej publikacji. Kierunki analizy i interpretacji utworu zostały wyznaczone przez metodologię Western Esotericism Studies oraz historię idei.

Słowa kluczowe: międzywojenne piśmiennictwo ezoteryczne, polski mesjanizm ezoteryczny, Jerzy Znamierowski, Ludwik Chomiński, Lucifer-Agni