Tekst poświęcony jest zjawisku popularnych powieści zagładowych, których fabuła zwykle lokowana jest w dekoracjach Auschwitz. Autorka interpretuje ich znaczenie w szerszym kontekście działania współczesnej wspólnoty emocjonalnej, w której ścierają się nietożsame perspektywy ofiar i ich bliskich, świadków, postronnych, beneficjentów Holokaustu, polityków pamięci, strażników pamięci, tych, którzy badają Zagładę, edukują o niej i tych, którzy traktują ją jako obiekt praktyk eksperymentalnych. Autorka przekonuje, że wszyscy ci aktorzy społeczni funkcjonują w nierozerwalnym splocie, są od siebie zależni i wbrew pozorom – czy tego chcą czy nie – wspólnymi siłami napędzają efekt „cytowalności” i „komercyjności” Auschwitz jako marki. Autorka wyróżnia kilka dominujących strategii działania w polu kultury zagładowej, których nie sposób rozpatrywać rozdzielnie: symboliczno-pamięciową, badawczą, (auto)terapeutyczną, tożsamościową (i autokreacyjną), komercyjną, pasożytniczą i tę opartą na zasadzie komensalizmu.

Słowa klucze: Zagłada, Auschwitz, powieści popularne, bestsellery, wspólnota emocjonalna, dark tourism

Artykuł unaocznia rolę opowieści we współczesnej literaturze o Zagładzie i odróżnia ją od dominującego do niedawna opowiadania. Analizuje także najbardziej rozpowszechnione ujęcia opowieści – powieść parafaktograficzną i powieści parareporterskie. Analizując rynek wydawniczy i silną rolę autorskiej marki, autorzy starają się pokazać, że oba typy powieści znajdują zastosowanie w nowej sytuacji antropologicznej, w jakiej znalazła się literatura o ludobójstwie sprzedawana w sieciach handlowych. W odróżnieniu od „ariport fiction” czy tradycyjnej literatury popularnej jest to literatura silnie związana z konsumenckimi przyzwyczajeniami i podlegająca tym samym, co wiele innych produktów, rynkowym rytuałom. W artykule analizowane są w sposób szczególny powieści dwojga popularnych polskich autorów: Niny Majewskiej-Brown i Maxa Czornyja.

Słowa klucze: Auschwitz, powieść dyskontowa, marka, branding, literatura gatunkowa, świadectwo

Artykuł poświęcony jest analizie jednych z najbardziej poczytnych polskich bestsellerów „z Auschwitz” autorstwa Niny Majewskiej-Brown. Pisarka, wykorzystując formułę melodramatu oraz mechanizm narracyjnego fetyszyzmu, petryfikuje wyobrażenia, które przez dziesięciolecia wbudowały się w polskie imaginarium, a teraz stanowią fundament polityki historycznej państwa. Autorka konsekwentnie eksponuje cierpienie i bohaterstwo narodu polskiego, usuwa w cień Zagładę, a jeśli o niej napomyka, to wprowadzając wątek „pomocowy”. Polska w jej powieściach to – w wersji rustykalnej – kraina swojskości, zamieszkała przez ludzi pracowitych, skromnych, łagodnych i religijnych, natomiast w miejskiej odsłonie – przez ludzi o silnej świadomości ideowej, zaangażowanych w konspirację i w imię wartości narodowo-katolickich podążających zmitologizowanym polskim szlakiem – od alei Szucha przez Pawiak do obozu koncentracyjnego.

Słowa klucze: polskie bestsellery „z Auschwitz”, beletrystyka obozowa, powieść popularna, melodramat, narracyjny fetyszyzm, Zagłada

Artykuł jest poświęcony opisowi polskich powieści popularnych o Auschwitz, w których dominuje naseksualizowana przemoc nazistowskich oprawców wobec ofiar. Szczegółowej analizie zostały poddane książki Dominika W. Rettingera (Sekret Elizy) oraz Maxa Czornyja (Bestia z Buchenwaldu, Kat z Płaszowa, Mengele). Perspektywa badawcza zorientowana na wywierane przez powieści „z Auschwitz” afekty czytelnicze – ekscytację, grozę, fascynację – pozwala na wyjście poza zwykle podejmowany przy opisie kultury popularnej wątek eksploatacji cierpienia ofiar, kiczu oraz komercjalizacji reprezentacji traumy. Postawiona jest teza, że ekscytująca forma powieści, która ma stanowić o marketingowym sukcesie, służy ostatecznie uspokojeniu i stworzeniu dystansu wobec przeszłości.

Słowa klucze: pamięć o Zagładzie, powieść popularna, fetyszyzm narracyjny, pornografia

Popularność beletrystyki holokaustowej rodzi zainteresowanie badaczy Zagłady i współczesnej pamięci o niej. Emocjonalne oddziaływanie na czytelnika jest najważniejszym kluczem analizy tego zjawiska, a najczęściej powracającym pojęciem opisującym je jest kicz. Artykuł podejmuje kwestię emocjonalności objawiającej się w krytyce tego rodzaju beletrystyki. Zarysowuje się w nim pole afektywne, w którym funkcjonują i ścierają się naukowe i literackie dyskursy o Zagładzie. Różnie wyznaczane są tam granice między emocjami pożądanymi i niepożądanymi, różne też kryteria i narzędzia są przykładane do dyscyplinowania i uwiarygodniania czy akceptowania reakcji emocjonalnych, jakie wywołuje konfrontacja z historią Zagłady. W tym polu niebagatelną rolę porządkującą odgrywa prawda historyczna – odwołanie do faktów stanowi podstawę nie tylko oceny historiograficznej, ale i afektywnej: uchybienia merytoryczne łączą się z osądem z porządku emocji i etyki.

Słowa klucze: beletrystyka holokaustowa, kicz, afekt, Zagłada

Artykuł na przykładzie filmów Mistrz (2020), Kłamstwo (2017) oraz serialu Hunters (2021) podejmuje kwestię przedstawiania Zagłady we współczesnej kulturze popularnej w odniesieniu do polityk pamięci: funkcjonalnej, związanej z polską tożsamością narodową, i globalnej, oraz roli Muzeum KL Auschwitz-Birkenau jako strażniczej instytucji pamięci.

Słowa klucze: Zagłada w kulturze popularnej – Zagłada w kinie – Mistrz – Denial – Hunters – pamięć globalna – pamięć funkcjonalna

Zachowania nienormatywne w Muzeum Auschwitz-Birkenau często spotykają się z oburzeniem i potępieniem, także na łamach mediów ogólnopolskich. W opisanych tu badaniach chcieliśmy sprawdzić, czy reakcje takie jak śmianie się czy używanie telefonu (m.in. do fotografowania), zamiast świadczyć o braku szacunku dla ofiar Holokaustu, mogą pełnić funkcje regulacyjne dla odwiedzających Auschwitz-Birkenau. Przeprowadziliśmy wywiady pogłębione z przewodnikami tego muzeum oraz obserwacje odwiedzających muzeum. Okazało się, że wśród odwiedzających pojawia się dość powszechnie szereg reakcji na świadectwo Zagłady, które są niezgodne z normami. Mimo że są one piętnowane przez przewodników, wydają się adaptacyjne, ponieważ dystansują odwiedzających od potencjalnie traumatyzującego świadectwa Zagłady.

Słowa klucze: Holocaust, Auschwitz-Birkenau, humor, dystraktory, regulacja emocji

„Powieści z Auschwitz” jako fenomen wydawniczy ostatniej dekady łączy nie tylko tytuł i treść fabularna, ale także kompozycja wizualna okładek. W artykule poddano analizie okładki czterdziestu ośmiu takich powieści pod kątem występujących na nich wizualnych motywów i postaci związanych z imaginarium obozów koncentracyjnych i zagłady, zbadano również poetykę tytułów, podtytułów i blurbów. Powyższe parateksty zostały zaprezentowane w kontekście współczesnego funkcjonowania okładek książek na rynku wydawniczym oraz w ramach teorii krytycznych odnoszących się do pojęcia kiczu, słabych obrazów, uniwersum oraz narracji zbawczych.

Słowa klucze: Powieści z Auschwitz, okładki, kicz, słabe obrazy, afekt, Zagłada, obóz koncentracyjny

Recenzja publikacji Reprezentacje Zagłady w kulturze polskiej (1939–2019), t. I: Problematyka Zagłady w filmie i teatrze, t. II: Problematyka Zagłady w sztukach wizualnych i popkulturze, red. Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska, Jacek Leociak, Warszawa 2021.

Słowa klucze: Holocaust, Żydzi, kultura polska, reprezentacja

Recenzja książek: Dobrosław Kot, Tratwa Odysa. Esej o uchodźcach, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2020; Mikołaj Grynberg, Jezus umarł w Polsce, Wydawnictwo Agora, Warszawa 2023.

Słowa klucze: uchodźcy, kryzys uchodźczy, granica polsko-białoruska, pomoc humanitarna, Puszcza Białowieska

Artykuł to przekład epilogu nieprzetłumaczonej dotąd na język polski książki Anne Rothe Popular Trauma Culture. Selling the Pain of Others in the Mass Media (Rutgers University Press, New Brunswick, New Jersey, London 2011). Autorka analizuje, w jaki sposób Zagłada w amerykańskiej kulturze popularnej stała się paradygmatycznym wyobrażeniem zła. Sukces, jaki wśród szerokiej publiczności odniosły relacje ocalałych oraz  holokaustowe dzienniki i pamiętniki, stał się inspiracją dla twórców filmów, autorów powieści, a także podróbek literatury dokumentu osobistego. Atrakcyjność tych narracji zasadza się na pochłonięciu czytelnika indywidualną tragedią rozgrywającą się w prostym, czarno-białym świecie. Wczuwając się w cudzy ból i oddając fantazji o własnym świadkowaniu Zagładzie, odbiorca odrywa się od współczesnych uwarunkowań politycznych, ekonomicznych i społecznych, w których czuje się bezradny i pogubiony. Dodatkowym atutem holokaustowych narracji jest pieczęć autentyzmu, która potęguje siłę ich oddziaływania w rzeczywiści na co dzień doświadczanej jako nieautentyczna i pozbawiona głębszego sensu. Ten mechanizm pozwala zrozumieć, dlaczego spośród wielu celów tak zwanej czarnej turystyki największą popularnością cieszą się muzea-miejsca pamięci utworzone na terenie dawnych obozów zagłady.

Słowa klucze: pamięć o Zagładzie, kultura popularna, świadectwa, świadek, trauma

Muzeum w fabryce „Emalia” Oskara Schindlera (oddział Muzeum Historycznego Miasta Krakowa) zostało otwarte w 2010 roku. Jego ekspozycja stała skupia się na dziejach miasta i jego mieszkańców w latach 1939-1945. W artykule proponuję close reading części ekspozycji dotyczącej getta krakowskiego. Zwracam uwagę na trzy główne elementy tej przestrzeni i analizuję je w odniesieniu do przedstawień Zagłady w innych muzeach historycznych.

Słowa klucze: Muzeum w fabryce Oskara Schindlera, muzeum historyczne, afekty, Zagłada

Celem tekstu jest przyjrzenie się wysokonakładowym, popularnym publikacjom powstałym w oparciu o wątki obozowe, a także próba odpowiedzi na generalne pytanie dotyczące sposobu przedstawiania dziecięcych bohaterów. Wśród omówionych tematów znajdują się kwestie powszechnie znane, takie jak chociażby pseudonaukowa działalność Josefa Mengele związana z badaniami nad bliźniętami czy praca położnej Stanisławy Leszczyńskiej, która opiekowała się ciężarnymi i położnicami, ale również te mniej obecne, związane chociażby z dziećmi romskimi czy żydowskimi. Punkt ciężkości stanowią jednak nie tyle mniej lub bardziej dokładnie przedstawione fakty historyczne, ile sposób obrazowania obozowej rzeczywistości i łączący się z nim zamysł wywołania konkretnych emocji u typowych, jakoś przez autorów wyobrażonych, czytelników.

Słowa klucze: dziecko, obóz, Auschwitz, Josef Mengele, Stanisława Leszczyńska

Artykuł zawiera rozważania dotyczące reprezentacji Hołodomoru w narracjach popularnych. Interpretacji poddano teksty kultury wizualizujące i tematyzujące wielki głód w Ukrainie w latach 1932-1933 jako celową politykę stalinowskiego reżimu. Analizie poddano gatunkowo odmienne narracje, m.in. powieści Ułasa Samczuka Maria, Wasyla Barki Żółty książę i Joanny Jax Saga wołyńska. Głód oraz filmy Głód-33 Olesa Yanchuka, Obywatel Jones Agnieszki Holland czy Gorzkie żniwa George’a Mendeluka, by przyjrzeć się zależności między estetyką i etyką opowieści o traumatycznej pamięci narodu ukraińskiego. Podjęto również zagadnienie znaczenia cerkwi w tożsamości narodowej Ukrainy oraz wpływu ukraińskiej diaspory w Kanadzie i USA na współczesny obraz Hołodomoru.

Słowa klucze: Hołodomor, ludobójstwo narodu ukraińskiego, tematyzowanie głodu, narracje popularne, strategie odbiorcze, polityka pamięci

Celem niniejszego artykuły jest analiza najnowszej powieści ukraińskiej pisarki Tani Pjankowej Wiek czerwonych mrówek, skupionej na opisie doświadczenia ofiar Wielkiego głodu w Ukrainie lat 1932-1933. W pierwszej części tekstu autorka zwraca uwagę, że powieści hołodomorowe są medium pamięci oraz remedium postpamięci, gdyż aktualizując problematykę nieuświadomionej traumy, ułatwiają jej przepracowanie. Stanowią również fundament anty-historii, bowiem ukazują ludobójczy charakter Hołodomoru, o którym przez kilka dekad milczał cały świat. W kolejnych fragmentach podejmuje refleksje na temat antropologii ciała głodującego oraz dokonuje analizy tych fragmentów powieści Pjankowej, które eksponują korporalno-afektywny wymiar egzystencji ofiar głodu.

Słowa klucze: Tania Pjankowa, Hołodomor, trauma, postpamięć, somatyczność

Celem artykułu jest refleksja na temat możliwych powodów milczenia o żydowskim pochodzeniu Stanisława Lema. Nie była to sytuacja odosobniona w Polsce. Zostaje więc ono potraktowane jako szerszy problem kłopotów z tożsamością polskich Żydów po II wojnie światowej w Polsce. Najpierw jest pokazana sytuacja pisarza żydowskiego wobec antysemityzmu katolickiego społeczeństwa, następnie jest analizowane pojęcie allosemityzmu wprowadzone przez Artura Sandauera, a wreszcie przywołane są wypowiedzi Stanisława Lema o sobie samym. Artykuł kończy pytanie czy Lema można nazwać prorokiem pozareligijnych źródeł etyki i wolności.

Słowa klucze: Stanisław Lem, tożsamość żydowska, Holocaust, antysemityzm, etyka

W artkule podejmuję dyskusję z opinią Pierre’a-Marca de Biasiego na temat ograniczenia badań genetycznych „do dwóch czy trzech ostatnich stuleci”. W pierwszej kolejności zmierzę się z próbą wytypowania głównych uwarunkowań procesu twórczego we wczesnej nowożytności; poświęcę także nieco uwagi specyfice obiegu tekstów literackich w XVII w., poddając rewizji niektóre wynikające stąd postulaty dotyczące badania spuścizny wieku rękopisów. Przegląd powyższych zagadnień posłuży w dalszej części wywodu do sformułowania szeregu pytań i udzielenia kilku odpowiedzi na temat uchwytnych granic procesu powstawania tekstów oraz do zaproponowania klasyfikacji dokumentów genezy tekstów dawnych.

Słowa klucze: wiek rękopisów, brulion, proces twórczy, krytyka genetyczna, wieloautorstwo

Autor wychodzi od tezy Richarda Rorty’ego głoszącej, że literatura to sposób poszerzania wrażliwości i poczucia lojalności wobec innych ludzi. Są to kompetencje, które zdaniem amerykańskiego filozofa pomagają w budowanie demokratycznej wspólnoty. Czy da się tę tezę rozciągnąć także na nieludzi? Autor dowodzi, że literatura dysponuje narzędziami narracyjnymi, które pozwalają budować poczucie lojalności nie tylko wobec zwierząt, ale też – jeszcze bardziej skomplikowany przypadek – roślin. Omawia te narzędzia na przykładzie powieści Richarda Powersa Listowieść. Zdaniem autora tekstu podstawą do zrozumienia, jak działają te narzędzia, jest pojęcie aktora – rozumiane zgodnie z założeniami teorii aktora-sieci: to, co sprawia różnicę w świecie, zmieniając innych aktorów.

Słowa klucze: Rorty, Latour, literatura, demokracja, nieludzie

Wspomnienie poświęcone Andrzejowi Zieniewiczowi (1949-2023), zmarłemu historykowi literatury XX i XXI wieku, wieloletniemu pracownikowi Wydziału Polonistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Autor skupia uwagę na twórczości autobiograficznej i eseistycznej Zieniewicza, osobnej analizie poddając warstwę formalną utworu autobiograficznego Polak mały w Azji Mniejszej. Zawartość tej książki zestawia następnie, z jednej strony, z zarysem biografii zmarłego, zrekonstruowanym na podstawie kwerendy archiwalnej oraz wspomnień żony, z drugiej zaś – z Zieniewicza koncepcją „sceny biografii”, wprowadzoną w jego ostatniej książce pod tym samym tytułem.

Słowa klucze: autobiografia, autopikareska, majsterkowanie, scena biografii, bios i stilus