Artykuł wstępny do numeru poświęconego materialności nośników tekstu. Autor przygląda się zagadnieniu metadanych towarzyszących wszelkim formom piśmiennictwa elektronicznego, a także zbieranych przez urządzenia, z których korzystamy. Metadane, jako przejaw „cyfrowej materialności”, mówią nam nie tylko o tekstach, których dotyczą, lecz także snują narracje o nas samych.

Redakcyjne opracowania oraz komentarze wawelskiej mowy Józefa Piłsudskiego pozwalają dojrzeć, jak silnie i głęboko jej słowa były zakorzenione w Królu Duchu Słowackiego. Niejako wbrew temu wszystkiemu, co współtworzy wielorakie i przepastne przecież przeciwieństwa między tymi wypowiedziami, które wydają się połączone przede wszystkim czcią Naczelnika dla Wieszcza, mowa Marszałka Piłsudskiego swoim prymarnym statusem, tzn. jako żywe słowo oratora, jest poniekąd współistotna z „dyktowanym” Królem Duchem Słowackiego. Zarazem dnia 28 czerwca 1927 r. Naczelnik staje się Królem Duchem – nad „narodem przymuszonym do hołdu” (formuła Aliny Kowalczykowej) i państwem uratowanym zamachem majowym. Dwie najogólniejsze przesłanki spojrzenia na wawelską mowę Naczelnika jako na prozę poetycką wiążą się z dwiema głównymi postaciami uporządkowania naddanego: instrumentacją dźwiękową (przeważnie uwarunkowaną paralelnymi konstrukcjami zdań) i obrazowaniem (w synchronicznym porządku tekstu mowy pojedyncze obrazy poetyckie symetrycznie współtworzą finalny obraz nadrzędny).

Artykuł dotyczy rzadko komentowanego wiersza Czesława Miłosza Kiedy po długim życiu, zamieszczonego w tomie Hymn o perle. Utwór opublikowany zostaje skonfrontowany ze swoim przed-tekstem (wersją brulionową). Próba hermeneutyki brulionu zmierza do ustalenia hipotetycznej kolejności działań twórczych, uchwycenia właściwości konkretnego procesu pisarskiego oraz wyrażenia specyfiki doświadczenia, jakim jest czytanie wiersza w fazie przed-tekstowej. Analiza wyodrębnionego przypadku staje się podstawą dla sformułowania twierdzeń ogólniejszych o charakterze teoretyczno-metodologicznym (zarysowany zostaje wstępny projekt nowej monografii twórczości Miłosza). Artykuł jest zapowiedzią przygotowywanej książki o poezji autora Ocalenia.

Ustalenie wzajemnych relacji pomiędzy poszczególnymi zapisami autorskiego autografu wymaga przełożenia zależności topograficznych na chronologiczne, odwrócenie procesu nawarstwiania tekstu. Zwrot w kierunku brudnopisu jako autonomicznego obiektu badań, dysponującego własnym, niezależnym od znaczenia tekstu głównego, nawiązuje do francuskiej szkoły genetycznej. Dzięki spiętrzającym się wariantom, kolejnym redakcjom autorskiego zapisu (avantekstu) wyłania się tekst nowy – mniej oczywisty a polifoniczny, konkurencyjny wobec sensu dzieła uporządkowanego przez edytorów i zamkniętego, a nawet uwięzionego w książce. Po wiekach panowania książki, która narzucała linearny odbiór dzieła, rękopis dzięki jego powszechnemu udostępnieniu w formie cyfrowych podobizn może animować powrót do źródeł. Rękopis sprzeciwia się bowiem kreślącej ręce autora, odkrywa to, co miało zostać unieważnione. Jest związany z autorem rzeczowo, nosi ślad jego ręki i zawiera inne możliwe do odczytania ślady historycznego bios persony. Przedstawiony schemat swoistej archeologii tekstu nakierowany jest na zapisy zawikłane, może służyć jako przykładowa procedura badawcza.

Artykuł omawia problemy związane z coraz częściej wykorzystywaną przez pisarzy – w tym przypadku przez Tadeusza Różewicza – niekonwencjonalną formą publikacji tekstów literackich, bliższą konwencjom graficznym niż typograficznym. Wydaje się, że rozwiązania tych problemów mogą dostarczyć narzędzia nowoczesnej krytyki tekstu.

Artykuł ukazuje specyfikę znaku digitalnego (niematerialność, wielowariantywność, jednoczesną przynależność do dyskursu informatycznego i komunikacji społecznej) i wynikającą z niej nową, dwupoziomową budowę znaku.
Znak digitalny ma swoją reprezentację na poziomie programowania i użytkowania. Jego specyfikę na poziomie programowania wyznacza aspekt metaznaku (definiowanie poziomu użytkowania), zaś na poziomie użytkowania aspekt działań (tu mediatory i operatory jako nowe typy znaków). Artykuł opisuje też odmiennie realizujące się na obu poziomach aspekty: semantyczny i przedstawień. Konfrontacja struktury znaku digitalnego z zastanymi teoriami znaku (binarną i triadyczną) wskazuje na niewystarczalność tych teorii do opisu nowej struktury znaku.

Szkic to próba charakterystyki nowej formy publikacji literackiej – książek rzeczywistości rozszerzonej (książek AR). Naukowe projekty i teorie dotyczące możliwych zastosowań tej technologii w literaturze skonfrontowane zostają z dostępnymi na rynku publikacjami rozmaicie wykorzystującymi rzeczywistość rozszerzoną. Analizy książek wydawnictw Carlton, Popar oraz Siglio pokazują, w których z publikacji użycie AR wzbogaca i unowocześnia jedynie edytorski czy ilustracyjny aspekt utworu, a w których przyczynia się do kreacji nowych wymiarów literackości. Praca Between Page and Screen A. Borsuk i B. Bouse’a uznana zostaje za wyróżniającą się na tle innych i wskazującą ewentualną dalszą drogę rozwoju tego, co moglibyśmy określić „literaturą rzeczywistości rozszerzonej”.

Recenzja: Piotr Orlik, Wobec indyferencji. O  możliwości konstytuowania całości poindyferencjalnej. Tom I. Pirron i Hölderlin na ścieżkach indyferencji (aspekt wolności), Wydawnictwo im. Adama Mickiewicza, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii,  Poznań 2013.

Recenzja:
E-polonistyka, red. A. Dziak, S.J. Żurek, Polonistyka Elektroniczna, t. 1, wyd. 2, Wydawnictwo KUL, Lublin 2012.
E-polonistyka 2, red. A. Dziak, S.J. Żurek, Polonistyka Elektroniczna, t. 2, Wydawnictwo KUL, Lublin 2012.
A. Dziak, Edukacja polonistyczna w dobie dygitalizacji, „Polonistyka Elektroniczna” t. 3, Wydawnictwo KUL, Lublin 2012.

Recenzja: M. Dawidek Gryglicka, Historia tekstu wizualnego. Polska po 1967 roku, Korporacja Ha!art – Muzeum Współczesne Wrocław, Kraków – Wrocław 2012.

Celem artykułu jest przedstawienie stanu badań nad literaturą elektroniczną w Polsce. Wprowadzeniem do rozważań jest przedstawienie różnych zjawisk w literaturze na początku XXI wieku, które były efektem splotu literatury i nowych technologii, w tym szczególnie Internetu. W kolejnych partiach ukazane są najważniejsze problemy terminologiczne i metodologiczne, których próba rozwiązania jest zamierzeniem niniejszego tekstu. Poruszone zostały następujące kwestie: rozróżnienie „literatury w sieci” od literatury elektronicznej, literatura cyfrowa a liberatura, konteksty opisywania hipertekstu oraz definiowanie poezji cybernetycznej. Podsumowaniem artykułu jest próba wydzielenia obszarów badawczych oraz wskazanie zagadnień dotąd niepodjętych przez teoretyków literatury elektronicznej.

Tematem artykułu są cyfrowe odpady (zwane też e-odpadami czy cyberśmieciami), stanowiące obiekt zainteresowania medioznawstwa inspirowanego teorią aktora-sieci i nowym materializmem. Przyglądając się analizom e-śmieci, autorka zauważa w studiach nad nowymi mediami oznaki „zwrotu ku rzeczom”, a następnie stara się wskazać, jakim redefinicjom podlega tam sama materialność. Jej relacjonistyczne rozumienie, proponowane przez Jussiego Parikkę i Jennifer Gabrys, zbliżone jest do Latourowskiego pojęcia sprawczości. Inne wątki wyłaniające się z refleksji nad cyberśmieciami podejmowane są przez autorkę na przykładzie fenomenu spamu oraz netartowej pracy Once Upon Olii Lialiny i Dragana Espenschieda.

Artykuł omawia związki między technologią przekazu a formą tekstu literackiego, wykorzystując koncepcje m.in. Viléma Flussera, Friedricha A. Kittlera i Siegfrieda Zielinskiego. Przedmiotem zainteresowania jest zarówno sam tekst, jak i problematyka czytania i jego przyszłości w multimedialnym świecie. Autor postuluje badania z zakresu archeologii literatury, nastawione na ukazanie związków tekstualności i praktyk interpretacyjnych z technologiami zapisu

Przedmiotem rozważań w niniejszym tekście są przemiany w warstwie kreatywności tekstu pisarskiego, które zachodzą w momencie pojawienia się nowych, niepapierowych form zapisu. W kulturze, rozumianej jako zbiór narzędzi do produkcji i opracowania informacji, kreatywność pisarska, która do tej pory związana była z materialną podstawą (papier), ulega przeobrażeniu za sprawą możliwości tworzenia w – jak to określa autor – polu elektromagnetycznym. Ramy i ograniczenia papieru narzucały jednocześnie ramy związane z wprowadzaniem twórczych szumów do procesu tworzenia informacji, ograniczając ich działanie jedynie do poziomów myśli i języka. Tekst wpisany w pole elektromagnetyczne jest poza tymi ograniczeniami, staje się plastyczny, procesualny, podatny na twórcze manipulacje także ze strony czytelnika.

Tekst jest próbą podważenia – obecnej w nowoczesnych teoriach mediów i komunikacji –opozycji tekstu drukowanego i obrazu poprzez wskazanie na ich ścisłe historyczne związki i wzajemne uwarunkowania. Autor stawia tezę, że książka od samego początku była splotem wielu mediów. Przywołuje w tym celu historię i losy wynalazku druku, jego związki z malarstwem, wpływ myślenia matematycznego i geometrycznego na rozwój książki, wskazuje na ścisłe związki perspektywy malarskiej z potrzebą reprodukcji rysunku technicznego. Wskazuje także na doniosłość wynalazku druku i perspektywy linearnej dla rozwoju cywilizacji zachodniej, jego nowoczesne, komputerowe inkarnacje oraz nieaktualność opozycji kultury i techniki.

Poniższy tekst jest przyczynkiem do debaty pomiędzy literaturoznawcami i lingwistami z jednej strony, a historykami i teoretykami z drugiej. Bada poziom współczesnej oraz bezpośrednio przewidywalnej produkcji i recepcji tekstur z punktu widzenia głównych wyzwań dla metody interpretacji hermeneutycznej jak również dla ich pragmatycznej konstrukcji. Rozważania te skupiają się wokół wątpliwości, na ile ma sens dalsze używanie pojęcia tekstu jako zamkniętej jednostki w procesie komunikacyjnym. Przyjęte tu pojęcie tekstu jest szerokie. W szczególności koncentrując się na audiowizualnych wytworach, „tekst” denotuje estetyczne uprzedmiotowienie nowoczesnej i ponowoczesnej produkcji kulturalnej.

Rozmowa z Siegfriedem Zielinskim, niemieckim badaczem mediów, dotyczy przede wszystkim jego własnego rozumienia mediów w kontekście dyskusji w Niemczech i na świecie. Zielinski opowiada o związkach technicznego aspektu medium z potencjałem artystycznym i wpływie na zmiany społeczne. Jakie znaczenie ma materialny wymiar nośnika wiadomości dla komunikacji i dla twórczości artystycznej? Jak przejawia się estetyka informacji? Zajmując krytyczne stanowisko wobec utopii emancypacyjnego wpływu technologii, zwraca uwaga na pozytywny charakter współpracy przedstawicieli nauk ścisłych z humanistami i artystami, nierzadko łączącymi wiedzę z obu obszarów w nowej wrażliwości.

Artykuł dotyczy związków między poezją a futbolem jako performansami, które polegają na sprawczym działaniu, łączą zabawę z agonem, są wielokodowe i popkulturowe, angażują odbiorców oraz wywierają wpływ na rzeczywistość. W pierwszej części wskazano główne nurty kulturowej teorii piłki nożnej (semiotykę, narratywizm, studia genderowe, postkolonializm), akcentując ich performatywny charakter. Druga część stanowi przegląd polskiej twórczości poetyckiej dotyczącej futbolu, obejmującej epickie mityzacje, teksty obrazujące wydarzenia piłkarskie w autotelicznym języku i krytyczne performanse kulturowe. Osobne miejsce poświęcono kibicowskim kontrafakturom, a także wierszom o futbolu pisanym przez kobiety.

Artykuł jest propozycją opisu relacji uporządkowań brzmieniowych i różnorako rozumianego ruchu w europejskiej awangardowej poezji dźwiękowej. Techniki akumulacji brzmień mogą tworzyć wrażenie ruchu w wierszu – i w ciele percypującego tekst odbiorcy. To zagadnienia jedynie częściowo rozpoznane na gruncie dotychczasowych badań wersyfikacyjnych i fonostylistycznych. Autorka wstępnie identyfikuje kilka awangardowych strategii „poruszania” wierszy. Opis uwzględnia skorelowane płaszczyzny analizy tkanki dźwiękowej poezji (instrumentacja głoskowa, rytm, symbolizm dźwiękowy), kinestezji artykulacyjnej oraz różnorako skorelowanych z brzmieniem (i ruchem) układów typograficznych.

Autor używa słowników teoretycznych z zakresu materialności literatury, zwłaszcza technotekstów N. Katherine Hayles, liberatury Zenona Fajfera czy remediacji druku Jaya Davida Boltera. Terminologia teoretyczna zaangażowana zostaje do opisu dzieł polskiego pisarza i artysty wizualnego Roberta Szczerbowskiego, którego utwory zrealizowane w latach 70. i 80. i wydane na początku lat 90. XX wieku, rozpatrywane są w kategorii remediacji druku, ale także jako przykład świadomego wykorzystania nośników pisma i eksplorowania granic medium książki.

Przedmiotem analizy jest demotywator – nowy hybrydalny gatunek, który zyskuje coraz większą popularność w rosyjskiej i polskiej przestrzeni Web 2.0. Jak wynika z przedstawionego szkicu, w grupie analizowanych tekstów słowo buduje z obrazem skomplikowaną siatkę relacji i kreuje określone typy gry werbalno-wizualnej, które toczą się według stałych reguł i strategii tekstotwórczych. Dzięki procedurom retorycznym obejmującym szeroko rozumiane operacje na formie, znaczeniu i użyciu różnokodowych elementów tekstu, demotywator tworzy szczególną, zintegrowaną, werbalno-ikoniczną jednostkę ekspresji. Analiza pokazała, że złożone współzależności tekstu i obrazu w demotywatorach polegają przede wszystkim na kondensacji i kompresji procesów informacyjnych, których celem jest wzmocnienie funkcji pragmatycznej komunikatu.

Treścią artykułu są wybrane aspekty stosunku pisma do mowy oraz znaczenie pisma jako fundamentu kultury. Autor zajmuje się też pojęciem kultury humanistycznej. Nauki nie można, jego zdaniem, oddzielać od kultury, a kultury uznawać za sferę jedynie widowisk, sztuk pięknych i fikcji literackiej. Skądinąd imaginacja tworząca fikcję jest integralną częścią ludzkiej natury. Nie można się tej właściwości naszej psychiki pozbyć, ani nie należy jej deprecjonować. Autor przedstawia różne zagadnienia z dziejów pisma, wskazując m.in. na niedoskonałość pisma alfabetycznego oraz na ułomność prób reformowania zapisu, a zwłaszcza na niekonsekwencje rozmaitych reguł ortograficznych.

Jest to prezentacja notatników Aleksandra Wata, znajdujących się w zbiorze materiałów archiwalnych autora Ciemnego świecidła w Beinecke Rare Book and Manuscript Library w Yale University (New Haven, USA) i stanowiących część Aleksander Wat Papers. Podajemy do druku kilka odczytanych z rękopisów krótkich fragmentów z połowy lat pięćdziesiątych poświęconych czterem pisarzom: Konstantemu Ildefonsowi Gałczyńskiemu, Jarosławowi Iwaszkiewiczowi, Adolfowi Rudnickiemu i Janowi Parandowskiemu. Teksty o polskich pisarzach miały najprawdopodobniej wejść do tomu Kartki z notatnika, na który Wat podpisał umowę z Wydawnictwem Literackim 22 II 58. W jednym z notatników znajdują się pisane w tym samym czasie Fraszki.