Artykuł stanowi próbę odczytania twórczości poetyckiej Stanisława Barańczaka w perspektywie postsekularnej, wyznaczanej przede wszystkim przez obecność dwóch elementów: namysłu nad funkcjonowaniem motywów teologiczno-religijnych w społeczeństwach poddanych intensywnym procesom sekularyzacyjnym (vide: Barańczakowa koncentracja na tematyce etyczno-społecznej) oraz stałego odniesienia do zagadnień metajęzykowych, stanowiących spuściznę tzw. zwrotu lingwistycznego (u autora Atlantydy –ciągłość poetyki lingwistycznej). Wychodząc od polemiki z odczytaniem A. van Neukerkena, które traktuje dzieło Barańczaka jako przykład poezji metafizycznej w swej „klasycznej” odmianie, i koncentrując się głównie na utworze Ustawienie głosu z tomu Widokówka z tego świata, autor reinterpretuje występującą u Barańczaka relację Bóg – człowiek w odniesieniu do figury „rozmowy jąkały z jąkałą”, natomiast jego poezję proponuje ujmować jako „teolingwizm” niesprowadzalny do tradycyjnych modeli poezji religijnej.

Artykuł stanowi prezentację podjętej pod koniec XX wieku w Stanach Zjednoczonych refleksji nad metodologią edytorstwa naukowego, a także – w szerszej perspektywie – nad tożsamością tekstu, który badacze obierają za przedmiot krytycznej analizy. Zakres materiału obejmuje wypracowaną w latach 1983-2000 przez Jerome’a McGanna tzw. społeczną teorię tekstu (a zatem również literatury) przedstawioną na tle obowiązującego wówczas w angloamerykańskim środowisku naukowym edytorskiego paradygmatu, który został przez McGanna poddany systematycznej rewizji oraz krytyce, dzięki czemu możliwe stało się tworzenie nowych modeli edycji (w tym edycji cyfrowych), jak również zintegrowanie narzędzi służących krytyce tekstu oraz szeroko rozumianemu literaturoznawstwu.

Artykuł omawia kilka kluczowych kwestii związanych z zastosowaniem metod ścisłych w badaniach literackich, przede wszystkim problem niestabilnych (niewiarygodnych) wyników. Na przykładowym korpusie 28 powieści polskich pokazano ograniczenia tzw. analizy skupień. W dalszej części przedstawiona została metoda obliczania podobieństw tekstowych, która jest pozbawiona tych ograniczeń. Do wizualizacji wyników wykorzystano narzędzia analizy sieci. Najbardziej nawet zaawansowane techniki grupowania tekstów nie są jednak w stanie zapewnić całkowitego obiektywizmu eksperymentu.

Artykuł przestawia rozważania M. L. Gasparowa na temat filologii rozpatrywanej z perspektywy moralności (moralności i zwykłego czytelnika, i badacza). Problemy etyczne, związane z uprawianiem filologii postrzega Gasparow na kilku płaszczyznach, m.in.: płaszczyźnie historycznej (niepokojąca świadomość tego, że dawne utwory literackie zostały napisane „nie dla nas”, a więc niemal każda późniejsza interpretacja staje się wykrzywionym obrazem intepretowanego dzieła); płaszczyźnie profesjonalnej (podkreślana przez badacza nieufność, z jaką filolog powinien traktować każe „nie swoje” słowo); czy też płaszczyźnie aksjologicznej (wartościowanie dzieł literackich charakterystyczne dla postawy literaturoznawców oraz brak tego rodzaju wartościowania, widoczny w pracach językoznawców). W podsumowaniu artykułu pojawia się teza o tym, że filologia – dzięki rozległości historyczno-kulturowej – stopniowo prowadzi swoich adeptów do wyzbycia się egocentryzmu duchowego, przekonania o niezbywalnej wartości ich własnej kultury.

Literatura w XX i XXI wieku, w dobie kolejnych „rewolucji informacyjnych” (rozpowszechnienie mediów, nowe media), nie tylko przynosi nowe realizacje, ale też w całości zmienia swój status. Autor rozpatruje fenomen literatury we współczesnym świecie, akcentując rolę mediów w społeczeństwie medialnym (wzrost znaczenia szeroko rozumianych mediów w obrębie tzw. kultury konwergencji) oraz wpływ tego rodzaju społeczeństwa na sztukę i rozmaite jej ujęcia. Formułuje tezę, iż zmiany zachodzące w erze mediów cyfrowych, w społeczeństwie medialnym, ujawniają zasadniczy problem – (inter)medialności literatury. Mając na uwadze specyfikę społeczeństwa medialnego, wskazuje w konsekwencji na jedno ze źródeł kryzysu tradycyjnego dyskursu literaturoznawczego – trwanie przy literaturoznawstwie monomedialnym – i sygnalizuje potrzebę nowego literaturoznawstwa, które podejmie kwestie oralności, piśmienności, hipertekstualności oraz (inter)medialności (m.in. nowych praktyk lekturowych, rekonfiguracji aisthesis, procesu „poszerzenia” pola percepcji). Hejmej argumentuje tym samym, że problematyka społeczeństwa medialnego nie jest dzisiaj tylko domeną medioznawstwa, studiów nad komunikacją, socjologią, że wyznacza również nowe horyzonty literaturoznawstwa, zwłaszcza komparatystyki kulturowej.

Szkic rekonstruuje zawartą w eseistyce Stanisława Barańczaka z połowy lat 70. XX w. paraboliczną lekcję dzieł Dietricha Bonhoeffera i Ericha Fromma – świadectw obserwatorów niemieckiego nazizmu lat 30. i 40., która służy ukazaniu autorytarnej realności PRL-u i dylematów polskich środowisk opozycyjnych lat 60. i 70. Drugi wątek artykułu stanowi refleksja o przenikaniu figur myśli obu autorów do nowofalowej poezji Barańczaka, zwłaszcza elementów retoryki kaznodziejskiej Bonhoeffera do cyklu Sztuczne oddychanie (1974).

Praca proponuje pewną interpretację Kronosa Witolda Gombrowicza i funkcji, jaką dzieło to (prawdopodobnie) ma pełnić wobec całej pozostałej twórczości pisarza.

Obrazy Wojciecha Gersona i Leona Wyczółkowskiego inspirowane Balladyną Słowackiego zostały poddane lekturze (jako teksty kultury) w celu ustalenia poziomu ich korelacji z dramatem. Okazały się nie jego ilustracjami, lecz interpretacjami. Przedstawiają sceny, których nie ma w tekście literackim, ale odsyłają do jego fragmentów i zmuszają do rewizji ich rozumienia. Sposób ukazania postaci przez malarzy i organizacja przestrzeni wewnątrzobrazowej każe inaczej rozłożyć akcenty w ocenie bohaterów Słowackiego, którzy ujawniają jeszcze większą złożoność niż w dotychczasowych ustaleniach literaturoznawców (Alina demonstruje swój infantylizm, Balladyna – cierpienie, Wdowa – niekonsekwencję, a Filon – aktorstwo i możliwości kreacyjne). Sensowność takiego odczytania dramatu poprzez medium obrazów została potwierdzona w ich intertekstualnych relacjach z innymi dziełami sztuki.

Recenzja: J. Culler, Literatura w teorii, przeł. M. Maryl, Universitas, Kraków 2013.

Artykuł wstępny do numeru poświęconego „nowej filologii”, skupiający się na wykorzystaniu metod cyfrowych w badaniach literackich. Autor stwierdza, iż humanistyka cyfrowa  dotyczy cyfrowości tylko w ograniczonym stopniu. To nie dyscyplina, ani kierunek, tylko raczej ruch czy zespół wspólnych wartości, który przyświeca badaczom z różnych dyscyplin humanistycznych.

Jest to pierwszy rozdział książki Jerome’a J. McGanna A New Republic of Letters. Memory and Scholarship in the Age of Digital Reproduction, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England 2014.

Tekst poświęcony jest jednej z barokowych ekfraz – opisom kielichów, szklanek, pucharów. Autor wiąże charakterystyczne dla epoki wiersze na przedmioty z martwymi naturami, których rozwój przypada właśnie na XVI i XVII stulecie. Szczegółowej analizie zostają poddane trzy utwory (Miaskowskiego, Zbigniewa Morsztyna i Naborowskiego – tekst do tej pory niepublikowany), na których podstawie można, zdaniem autora, zrekonstruować światopogląd całej epoki.

W artykule zostały podjęte filologiczne dociekania związane z Klechdami polskimi Bolesława Leśmiana. Ten aspekt badań nie był dotąd podejmowany z powodu niedostatku materiałów źródłowych. Odkryte niedawno archiwalia pozwalają przeprowadzić rewizję aktualnego stanu wiedzy na temat wspomnianego utworu. Na ich podstawie można wysnuć wniosek, iż Klechdy polskie znamy z nieautentycznego przekazu, którym był maszynopis sporządzony przez Jana Brzechwę na prośbę Zofii Leśmianowej. W artykule podjęto także próby zrekonstruowania losów zaginionych manuskryptów poety pochodzących z pakietu, który w 1944 roku został wywieziony z Polski przez żonę i córkę Leśmiana. Wiele wskazuje na to, iż istnieje szansa na ich odnalezienie.

Artykuł jest krótkim przeglądem rosyjskich i anglosaskich tekstów będących próbą zaproponowania nowego rozumienia filologii jako dyscypliny humanistyki po tym, jak w ciągu dziewiętnastego wieku podzieliła się na szereg szczegółowych dyscyplin i w połowie wieku dwudziestego przez część środowisk literaturoznawczych została uznana jako dziedzina należąca do przeszłości. W drugiej połowie wieku dwudziestego i na początku dwudziestego pierwszego coraz częstsze są głosy wzywające do „powrotu do filologii” jako postawy badawczej umożliwiającej scalenie różnych postaw metodologicznych w docieraniu do sensów tekstu.

Artykuł dotyczy związków zachodniej edukacji szkolnej oraz piśmienności badanych w perspektywie antropologicznej, uwzględniającej kulturowe zaplecze mediów oraz instytucji odpowiedzialnych za ich społeczną dystrybucję. Pierwsza jego część przedstawia pożytki z badań nad pismem dla antropologii edukacji oraz znaczenie tej ostatniej dla antropologii kultury. Druga odpowiada na pytania: co badania szkoły wnoszą do analizy praktyk piśmiennych oraz w jaki sposób należy badać te ostatnie. Wychodząc od rozpoznań New Literacy Studies i antropologii edukacji, autorka opowiada się za tezą redefiniującą dotychczasowe ujęcia piśmienności. Teza ta mówi, że pismo jest technologią ciała, a nie jedynie technologią intelektu, zaś zbadanie cielesnego wymiaru pisma wymaga nie tylko uwzględnienia technik ciała wymuszanych przez określoną materialność zapisu (to na czym i czym się pisze), ale przede wszystkim technik narzucanych przez określony kontekst instytucjonalny, związany w przypadku szkoły – z dyscyplinującym, zbiorowym, symultanicznym, podporządkowanym strukturom autorytetu czytaniem i pisaniem.

Niepodważalnym rysem najnowszych zjawisk kultury jest przekraczanie ich horyzontu zamkniętego w granicach wybranej sztuki ku innym formom wyrażanym przez różne przekazy i urządzenia medialne. Wyrazem tego zjawiska są właściwości nowych mediów tj. modularność, wariacyjność, transkodowanie i inne, które wymagają od współczesnego użytkownika kultury umiejętności śledzenia toczących się na różnych płaszczyznach i w różnych typach mediów dyskursów kulturowych jako głosów w polifonicznym przekazie kulturowym, a zarazem znajomości wielu kodów kulturowych pozwalających na denotację zawartych tam treści symbolicznych. Kultura nowych mediów stawia współczesnego odbiorcę w sytuacji, w której musi on dysponować wiedzą z zakresu różnych dyscyplin i obszarów, a od współczesnego badacza tychże zjawisk domaga się nowych kompetencji, które pozwalałaby na podjęcie tak szerokiego wachlarza zagadnień. Odpowiedzią na powyższą sytuację wydaje się komparatystyka, definiowana jako „metadyscyplina” lub „dyscyplina poza dyscypliną”, w której idea transdyscylinarności wyznacza kierunek rozwoju współczesnej humanistyki.

Przedstawiono metodę analizy ok. 500 polskich tekstów literackich, opartą na analizie skupień częstości występowania najczęstszych wyrazów i wizualizacji wyników z wykorzystaniem analizy sieciowej. Omówiono wynikową wizualizację w formie „mapy” powiązań stylometrycznych między poszczególnymi tekstami. Stwierdzono współistnienie dwóch głównych „sygnałów”: autorskiego i chronologicznego. Omówiono najciekawsze odstępstwa od tej reguły.

Wywiad prezentuje drogę naukową Samuela Sandlera do roku 1969 oraz początki Instytutu Badań Literackich PAN, którego Sandler był jednym z pierwszych pracowników. Historyk literatury stawia w rozmowie tezę, że cechą charakterystyczną Instytutu do końca lat 50. była płynność i pewna chaotyczność – w sensie organizacyjnym i w sensie spontaniczności podejmowanych w badaniach tematów. Wywiad jest polemiczny w stosunku do tzw. czarnej legendy IBL-u jako ośrodka programowo marksistowskiego.

Tematem artykułu jest eseistyka Stanisława Barańczaka. Analizowana jest ona przede wszystkim w kontekście filozoficznym i teoretycznym, ale również w odniesieniu do przemian poezji Barańczaka. Główna teza brzmi: Barańczak jest spadkobiercą oświecenia, poetą wysokiego modernizmu, obrońcą autonomii podmiotu, autorem zawdzięczającym najwięcej Kartezjuszowi i Marksowi.

Recenzja: Adam Mickiewicz, Prose artistique: contes, essais, fragments. Proza artystyczna: opowiadania, szkice, fragmenty. Opracowała Joanna Pietrzak-Thebault przy współudziale Marii Prussak, Krzysztofa Rutkowskiego, Jacka Wójcickiego, Wydawnictwo IBL, Warszawa 2013.

Artykuł podejmuje zagadnienie korzyści płynących z wprowadzenia działań edytorskich na grunt humanistyki cyfrowej. Autorka definiuje zjawiska związane z reorientacją myśli edytorskiej (charakterystyczną dla badaczy anglosaskich) i określa zmiany związane
z wprowadzeniem edycji naukowych do sieci. Wskazuje na nowy typ odbiorcy, zmianę funkcji edytora oraz akcentuje nową ścieżkę badań literaturoznawczych otwierającą się przed uczestnikami kultury cyfryzacji. Problemy, przed jakimi staje wydawca edycji tradycyjnej, omawia na przykładzie twórczości Wacława Berenta. Metodologiczne zaplecze tekstu stanowi spojrzenie przez pryzmat ujęć takich teoretyków jak: J. McGann, D. F. McKenzie, H. W. Gabler. Pośród przywołanych polskich badaczy pojawiają się: M. Prussak, A. Karpiński i W. Bolecki.

Recenzja: J. Bruner, Kultura edukacji, przeł. T. Brzostowska-Tereszkiewicz, Universitas, Kraków 2010.