Artykuł omawia edycję zbioru listów Stefanii Kossowskiej (1909-2003), krytyka literackiego, prozaika i felietonistki, od II wojny światowej przebywającej na emigracji w Londynie, ostatniego redaktora tygodnika „Wiadomości”, do mieszkającej od 1970 w Nowym Jorku poetki Anny Frajlich (ur. 1942). Różnorodna tematyka listów pozawala poznać udział Kossowskiej w polskim życiu kulturalnym diaspory polskiej w Londynie, jej poglądy Kossowskiej na współczesną literaturę polską, tak w kraju, jak i na emigracji, a po 1989 także głos w dyskursie o spójności (czy odrębności) tych dwóch nurtów literackich, jak również uwagi o ważnych dla polskiego społeczeństwa problemach i wydarzeniach (m.in. emigracja 1968, antysemityzm, wybuch stanu wojennego). Bardzo ważnym wątkiem są osobiste relacje redaktorki z poetką, nad której rozwojem artystycznym czuwała i patronowała jej karierze literackiej; pośrednio jest to więc znakomite źródło wiedzy o życiu i twórczości Anny Frajlich. Edycja zawiera też w przypisach istotne wiadomości o działalności wielu innych polskich emigrantów w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, a także o panoramie polskich emigracyjnych czasopism kulturalno-literackich oraz o instytucjach polskiego życia naukowego i artystycznego na emigracji

W artykule zestawione są dwie narracje – jedna pochodzi z dzieła szesnastowiecznego chirurga, druga to współczesna filmowa opowieść z gatunku infotainment. Obie opowiadają historie o płodzie, który obumarł w łonie matki i z czasem skamieniał. Powstały w różnych kontekstach społeczno-kulturowych, różnią się pod względem retoryki – czy opowiadają podobne historie, czy też zbieżności są jedynie zewnętrzne? To pytanie skrywa inne: jak w różnych epokach przejawia się pytanie o wiedzę i jej granicę? Czy dążenie do epistemologicznego opanowania świata nie istnieje w dialektycznym związku z pragnieniem wynajdywania tego, co poza ów porządek w wykracza? Jeśli tak jest, to jak zyskać wgląd w dynamikę owej dialektyki? Odpowiedzi na te pytania służy zestawienie wspomnianych przekazów kultury.

Tekst prezentuje główne wątki myślowe monografii Piotra Matywieckiego Twarz Tuwima. Rekonstruując wyłaniający z książki obraz poety, recenzentka koncentruje się na problemie „nieobecnej obecności” Tuwima w jego twórczości. Przypisywany poecie przez Matywieckiego status „czyśćcowego widma” uważa za szczególnie wyrazisty przypadek zjawiska bardziej ogólnego – widmowej obecności autora w dziele.

Jest to omówienie najnowszej książki Andrzeja Hejmeja Muzyka w literaturze. Perspektywy komparatystyki interdyscyplinarne (Universitas, Kraków 2008). Publikacja ta jest kolejną po Muzyczności dzieła literackiego prac badacza z zakresu problematyki związków pomiędzy muzyką i literaturą. Tym razem najwięcej uwagi poświęca jednak Hejmej zagadnieniu partytury literackiej, rozumianej jako mocna relacja intertekstualna pomiędzy tekstem literackim a muzycznym. Książka Hejmeja składa się z części teoretycznej poświęconej oprócz partytury literackiej także stereotypom w badaniach muzyczno-literackich, komparatystyce interdyscyplinarnej czy zagadnieniu intermedialnośc oraz części praktycznej, w której analizie poddaje twórczość Bernarda Heidsiecka, Mirona Białoszewskiego, Bogustała Schaeffera, Kornela Ujejskiego, Stanisława Barańczaka i Michela Butora.

Artykuł jest polemiką z postkolonialną interpretacją utworu J. Conrada Jądro ciemności. Chodzi o obrazy czarnych mieszkańców Afryki, krytykowane przez pisarza nigeryjskiego Ch. Achebe. Uważna analiza tekstu wykazuje, że Marlow nie wypierając się poczucia obcości wobec dzikich, usiłuje zrozumieć ich odmienność, jak również – i przede wszystkim – własną reakcję na zachowania Innego. Tematem sarkastycznej opowieści nie są więc autochtoni, ale biali najeźdźcy terytoriów Konga i ich stosunek do czarnych. Fascynacja Marlowa najwybitniejszym z demonów tego kraju – Kurtzem prowadzi kapitana do zatajenia jego okrucieństw wobec kolonialnych protektorów i wobec jego narzeczonej. Kłamstwo to dręczy Marlowa, a jego opowieść, skierowana do towarzyszy innej podróży, stanowi dla niego rodzaj katharsis. Szlachetny Marlow stawia się w roli kolonizatora, a jego ironia staje się autoironią. Co oczywiście nie znaczy, że ideę kolonializmu głosi twórca osoby Marlowa – narratora i bohatera utworu – Joseph Conrad.

Sprawozdanie z XXXVI ogólnopolskiej Konferencji Teoretycznoliterackiej Kulturowe wizualizacje doświadczenia, zorganizowanej przez UŚ i IBL PAN, Złoty Potok 18-21 września 2008.

Analiza ekfrazy w kontekście genologicznym.

Tom Ikoniczność znaku. Słowo – przedmiot – obraz – gest (wydany pod red. E. Tabakowskiej) zawiera analizy zjawisk językowych, gestów, gatunków ikonicznych i słowno-ikonicznych (news, komiks, szyld). Analizy pokazują różne wymiary ikoniczności: ikoniczność niewerbalnej komunikacji, ikoniczność przedmiotów użytkowych, ikoniczność książki, relacje między znakiem ikonicznym a słowem. Ten ostatni aspekt w tomie przeważa i decyduje o semiotycznym charakterze całości.

Wychodząc od historycznego przykładu zmagań Ludwika Pasteura z wąglikiem atakującym francuskie gospodarstwa rolne, Autor podejmuje kwestie relacji pomiędzy wnętrzem i zewnętrzem nauki (laboratorium), poziomem mikro- i makro-społecznym oraz roli urządzeń zapisujących. Wszystkie one odniesione zostają do zmian relacji władzy przebiegających we wnętrzach laboratoriów. Latour postuluje rozszerzenie metodologii wypracowanej przez etnografię laboratorium do badania relacji nauka – jej kontekst. W rezultacie okazuje się, że laboratoria naukowe są specyficznym konstruktem służącym do nieustannego przechodzenia z wnętrza na zewnątrz i z powrotem, dokonując przy tym translacji (przeniesienia, przemieszczenia) kluczowych czynników. Tym samym dochodzi do odrzucenia modelu rdzenia nauki i jej kontekstu. Chcąc uchwycić cały ten konglomerat procesów, Latour proponuje posłużyć się Archimedesowską metaforą dźwigni, która pozwala poruszyć świat. (tłum. K. Arbiszewski; Ł. Afeltowicz)

Mój tekst proponuje odmienne od tradycyjnych odczytanie Sofijówki Stanisława Trembeckiego. Horyzontem rozważań nie jest – jak dotąd bywało – ani referencjalność tego poematu opisowego, ani sfera jego intertekstualności, lecz kwestia podmiotowości. Jej komplikacje – analizowane w stylu, który można byłoby nazwać dekonstrukcjonistycznym – prowadzą do paradoksów bardzo rzadko dotąd obserwowanych i opisywanych w literaturze polskiego oświecenia.

Obrazowanie jako pocieszenie na przykładzie literatury klasycznej.

Wspomnenie o Zbigniewie Golińskim (1925-2008)

Uwagi o fascynacji narodami południowo-słowiańskimi w Polsce lat 1930.

Artykuł jest wstępną propozycją redefiniowania podstawowych pojęć narratologicznych w nawiązaniu do problematyki i metod analitycznych narratologii kognitywnej. W jej świetle narracja literacka stanowi eksperyment w przyjmowaniu i reprezentowaniu cudzej perspektywy (poznawczej, emocjonalnej, perceptualnej). Fakt ten wiąże się z własnościami jednej z podstawowych form ludzkiej świadomości – z funkcjonowaniem intersubiektywności jako stałego ukierunkowania świadomości na obecność innych ludzi, postrzeganych jako podmioty intencjonalne i mentalne. Możliwość uwzględnienia cudzej perspektywy jest jedną z najważniejszych cech ludzkiej kognicji, o wielkim znaczeniu dla kooperacji i komunikacji. Autorską kreację bohatera i jego czytelniczą reprezentację mentalną można uznać za akt imaginacyjnego symulowania cudzej perspektywy. Wykorzystanie kognitywnego modelu intersubiektywności w teorii narracji pozwala na nową interpretację zagadnień związanych z komunikacją literacką, postacią literacką, odbiorem literatury. Umożliwia też rozszerzenie problematyki świadomości w literaturze poza konwencje przedstawiania mowy wewnętrznej bohatera.

Podjęta w artykule analiza kategorii nowoczesności w perspektywie ponowoczesnej krytycznej historii sztuki, ma na celu pokazanie, jak zmieniają się relacje z obrazem w sytuacji, gdy problem obrazu jako kulturowej wizualizacji doświadczenia, czyli jako języka, którym można mówić, zostanie odwrócony ku pytaniu o doświadczanie obrazu. Polem obserwacji jest analiza doświaczenia pewnego obrazu (konkretnego) miasta jako takiego protokołu społecznego wspólnictwa, w którym oglądana jest pamięć, tzn. pamięć staje się widoczna jako kategoria performatywna.

Autor opisuje współczesną sytuację studiów polskich zagranicą, które przeżywają poważne kłopoty związane nie tylko z finansowaniem, liczbą studentów, ale też z określeniem swojej tożsamości programowej czy ze znalezieniem miejsca w zmieniającym się pejzażu kierunków uniwersyteckich. Autor podkreśla, iż każdy model uprawiania polonistyki zagranicznej powinien być odpowiedzią na lokalną specyfikę i proponuje wpisanie kursów polskich (także w języku ojczystym studentów) w ramy innych (niż slawistyczno-filologiczna) całości programowych. Wbrew pozorom nie oznacza to jej rozproszenia rozpuszczenia się, czy wyzbycia się swej przedmiotowej tożsamości, lecz ekspansję na nowe tereny, na których będzie mogła zapuścić korzenie, a w ten sposób zaistnieć trwale w wielu nowych miejscach.

Krytyczne spojrzenie na polonistyczną dydaktykę uniwersytecką prowadzi do przekonania, że zachowanie tych studiów w obecnej postaci jest drogą wiodącą polonistów na margines współczesnej humanistyki. Główne hasło „rewolucji” w polonistycznej dydaktyce uniwersyteckiej brzmi: „dwojakie” studia polonistyczne rozdzielić na dwa samoistne studia, tzn. językoznawcze i literaturoznawcze. Z powodu coraz wyraźniejszej anachroniczności literaturoznawstwa tekstocentrycznego program nowych studiów literaturoznawczych powinien zmierzać w trzech kierunkach: antropologii literackiej, kulturoznawstwa i medioznawstwa.

Autor proponuje opis dzisiejszego polskiego ruchu wydawniczego, posługując się przede wszystkim kluczem dystrybucyjnym. Wyróżnia obieg „główny” o charakterze popularno-komercyjnym oraz trzy „obiegi sprofilowane o mniejszym zasięgu”. Pierwszy za Przemysławem Czaplińskim nazywa „książkostradą” i utożsamia z dominującymi sieciami, takimi jak „EMPiK”. „Obiegi sprofilowane” (naukowy, religijny i literacki) porównuje do dróg lokalnych, z których jednakże istnieje również możliwość wjazdu na wydawniczą „autostradę”. Autor zauważa, że im bliżej dystrybucyjnego centrum, tym większa heterogeniczność i rozproszenie tego, co się w nim znajduje. I na odwrót: im bliżej peryferii, tym większa jednorodność i specjalizacja oferty. Proponuje także, by dawne „wertykalne” metafory, służące do opisu socjoliterackich zjawisk, zastąpić „horyzontalnymi”. Obieg „wysokoartystyczny” i „popularny” nie układa się dziś bowiem w wyrazistą opozycję, podobnie jak układ „obieg główny” – „obiegi sprofilowane”. Autor uważa ponadto, że problematyczne staje się w ogóle pojęcie „obiegów literackich”, które należałoby zastąpić „obiegami wydawniczymi” i dopiero w ich kontekście badać udział literatury w całokształcie rynku książki.

O obrazach poetyckich w perspektywie psychologii kognitywnej.

Tekst analizuje kaprys jako kategorię estetyczną w perspektywie alinearnej ciągłości zjawisk kulturowych (przywołuje koncepcje Warburga, Panofskiego i Didi -Hubermana). Autorka wskazuje kierunki wizualizacji kaprysu, wśród których dominują wyobrażenia figuratywne oraz pejzażowe. Historia capriccio jako gatunku malarskiego ilustruje intrygującą złożoność świadomości estetycznej obejmującej krańcowo odmienne przedstawienia, tonacje stylistyczne i sensy. Ikoniczne jak i literackie narracje kaprysowe towarzysząc nowoczesnej „estetyce lekkości” od renesansu po surrealistów, od Vasariego po Simmla eksponują ruch metamorfozy, wolę transgresji, szaleństwo wolności i magię przypadku.

Związki antropologii z literaturą są zazwyczaj ujmowane w dwóch aspektach: jako antropologia literacka lub antropologia literatury. Niniejszy tekst przybliża trzecią płaszczyznę spotkań tych dyscyplin, jaką może być antropologia odbioru literatury, koncentrująca się na czytelnikach empirycznych. W kolejnych częściach artykułu poddaję analizie metodologicznej psychologiczne, socjologiczne i antropologiczne badania odbioru, prezentując możliwości, jakie daje antropologia literatury na polu analizy odbioru dzięki włączeniu do horyzontu badawczego zagadnień związanych z kontekstem lektury i jej rolą w życiu codziennym odbiorców.

Autor opisuje ogólne zasad kompozycji fresków Giotta di Bondone (1267-1337) w Kaplicy Scrovegnich w Padwie oraz nowatorstwo zastosowanych tam technik narracyjnych. Analizuje «Pocałunek Judasza», zestawia go z opisem sceny ‘wydania’ w Ewangeliach, a także z kategoriami ‘wierności’ i ‘ufności’ tak, jak były one pojmowane we wczesnym chrześcijaństwie. Kolejny temat – to wymiar antropologiczny ofiary Jezusa. Ostatnia część charakteryzuje Renesans florencki jako jedną z ‘osiowych epok’ (Karl Jaspers) w historii ludzkości.

„Skaz“ to strzęp świadectwa, określenie zapożyczone z folkloru rosyjskiego przez H. Grynberga, opisującego wynalazek Wojdowskiego. Na poszukiwaniu podobnych świadectw – skamielin, aktywnych miejsc w języku, którym w Polsce do dziś mówi o Żydach, Autorka opiera koncepcję etnograficznych badań nad pamięcią o Zagładzie, utrwaloną w mowie polskiej prowincji. Teza wyjściowa brzmi: w odróżnieniu od dyskursów różnych polityk historycznych język potoczny nie kłamie, jest mimowolnie prawdomówny. Język ten sprawozdaje, jak ludzie widzą świat, daje świadectwo wyobrażeniom zbiorowym – obawom, marzeniom, snom, fantazmatom, stereotypom reagowania, normom przeciwstawianym wartościom, wartościom realnym przeciwstawianym deklarowanym – w których złożu dopiero rodzi się to, co socjologowie nazywają „postawami“ antysemickimi. Dopóki nie zostanie rozpoznany sposób, w jaki ludzie w Polsce mówią między sobą o Żydach, dopóty Polacy nie będą mogli zobiektywizować swojej historii.

Opozycja między motorycznym a wzrokowym sposobem czytania tekstu wyzwala napięcie miedzy widzialnym a niewidzialnym, aktywne zarówno w autorskich projektach struktur literackich, jak i w indywidualnych przebiegach lektury. Wizualizacji, czyli przemianie niewidzialnego w widzialne, przeciwstawia się dewizualizacja (przemiana widzialnego w niewidzialne) oraz rewizualizacja, która polega na odzyskiwaniu utraconego wcześniej obrazu. Są to procesy stopniowalne, nieobligatoryjne, nieprecyzyjne, ważne dla estetycznej strony dzieła, neutralne w interpretacji, która z reguły jest nastawiona na kombinacje znaczeń. W leksykalnych zasobach języka doświadczenie wizualizacyjne staje się źródłem wyróżnienia grupy wizualizmów: jednostek niezależnych od norm gramatyki. Zmienia to klasyczny, jakobsonowski model aktu komunikacji, bowiem tekst nasycony wizaulizmami odsyła czytelnika jednocześnie do kodu i kontekstu, uniemożliwiając oddzielenie funkcji metajęzykowej od poznawczej.

„Wizualizacja” jest dziś jednym z najbardziej ekspansywnych terminów w badaniach kulturowych (semiotycznych) – także literackich. Wprowadzając do tematyki numeru, Autor omawia różne znaczenia i zastosowania tego terminu – od „praktyczno-usługowych” z zakresu grafiki komputerowej, przez psychoterapeutyczne, rozmaite odmiany visual arts, antropologię sensualności i jej kulturowe formy, po koncepty z zakresu sztuk plastycznych i ich związków z literaturą, aż po refleksję teoretyczną nad statusem tekstu literackiego.

Tematem artykułu jest historia drzew rosnących na terenie obozu Zagłady w Bełżcu od momentu jego powstania w 1941 roku po otwarcie w 2004 roku Muzeum-Miejsca Pamięci. Posługując się pojęciem krajobrazu, rozumianego za Simonem Schamą jako kulturowe przedstawienie przyrody, autor podejmuje próbę odtworzenie obozowego i poobozowego krajobrazu. W dalszej części pracy omówiono projekt nowego upamiętnienia na potrzeby którego większość drzew wycięto, a jedynie kilku starszym dębom przypisano rolę świadków. Nawiązując do typologii świadka Giorgio Agambena, autor pokazuje, iż drzewa stanowią przykład innego typu świadka. Pojęcia, którymi posługuje się włoski filozof wykluczają natomiast nie-ludzkie formy świadectwa i nie pozwalają na zrozumienie tego, czym są drzewa rosnąca w miejscach Zagłady.