Artykuły: Edward Balcerzan

Religijny horyzont piśmiennictwa uobecnia się na poziomie prymarnym: deskrypcyjnym (paradygmatycznym) i sekundarnym: interpretacyjnym (syntagmatycznym). Pierwszy zawiera elementy językowe związane z praktykami wyznaniowymi. Drugi dotyczy wtórnych systemów modelujących obraz rzeczywistości empirycznej. Są to systemy: religijny, antyreligijny i areligijny. Podstawową figurą poetyki systemu antyreligijnego jest metafora substytucyjna, kwestionująca dosłowność religijnej narracji. W wierszach areligijnych dominuje metafora porównaniowa. Ważną rolę odgrywają tu styl odbioru i wartości wyznawane przez czytelnika. W metafizycznym horyzoncie poezji mechanizmy syntagmatyczne wyznaczają poziom prymarny, szeregi paradygmatyczne – poziom sekundarny. W poezji metafizyczny model świata może być tylko jednostkową hipotezą sensownej całości, która pozostaje tajemnicą. Cechami jednoczącymi różnorodność indywidualnych inicjatyw pisarskich są napięcia między dosłownością (bytów i reguł faktycznych) a metaforycznością (bytów i reguł umownych), zgodnością a niezgodnością danego obrazu świata z wcześniejszymi, oswojonymi sposobami postrzegania fenomenu istnienia, horyzontem metafizycznym a innymi horyzontami sztuki poetyckiej.

Jeżeli dzieło literackie traktujemy jako model świata (Łotman), to w grę wchodzą światy rozmaite, jedno- dwu- albo wielojęzyczne. Jednojęzyczność bywa motywowana patriotycznie, mitologicznie, realistycznie lub paratranslatorsko. Iluzje świata dwu- lub wielojęzycznego literatura może stwarzać w granicach wypowiedzi jednojęzycznej, korzystając z takich chwytów, jak refleksje metajęzykowe, nakierowane na obcość mowy, tłumaczenie tekstów obcojęzycznych oraz składniowe lub fonetyczne imitacje cudzoziemskich form wysłowienia. Z kolei faktyczne przełamanie monopolu jednego języka w jakimś dziele polega na ujawnieniu napięcia między swojskością a obcością, gdy obydwa (lub więcej) systemy komunikacji werbalnej zostają tekstowo uobecnione za pomocą chwytów, które mają charakter stopniowalny i odwoływalny, co opisującą je dziedzinę pozwala nazwać poetyką alternatywną lub probabilistyczną.

Opozycja między motorycznym a wzrokowym sposobem czytania tekstu wyzwala napięcie miedzy widzialnym a niewidzialnym, aktywne zarówno w autorskich projektach struktur literackich, jak i w indywidualnych przebiegach lektury. Wizualizacji, czyli przemianie niewidzialnego w widzialne, przeciwstawia się dewizualizacja (przemiana widzialnego w niewidzialne) oraz rewizualizacja, która polega na odzyskiwaniu utraconego wcześniej obrazu. Są to procesy stopniowalne, nieobligatoryjne, nieprecyzyjne, ważne dla estetycznej strony dzieła, neutralne w interpretacji, która z reguły jest nastawiona na kombinacje znaczeń. W leksykalnych zasobach języka doświadczenie wizualizacyjne staje się źródłem wyróżnienia grupy wizualizmów: jednostek niezależnych od norm gramatyki. Zmienia to klasyczny, jakobsonowski model aktu komunikacji, bowiem tekst nasycony wizaulizmami odsyła czytelnika jednocześnie do kodu i kontekstu, uniemożliwiając oddzielenie funkcji metajęzykowej od poznawczej.

Pożegnanie Andrzeja Litworni

Typologia metaforyki translatologicznej

O regułach odróżniania i odgraniczania literatury od innych dziedzin piśmiennictwa w związku z tożsamością i historyczną zmiennością sztuki literackiej

Odpowiedź na ankietę Tekstów Drugich: Najwybitniejsze osiągnięcia polskiego literaturoznawstwa XX wieku

Recenzja. B. Sienkiewicz, Między rewelacją a repetycją. Od Przybosia do Herberta, Poznań 1999

Propozycja modelu integrującego analogie pomiędzy odrębnymi systemami komunikacyjnymi

Strategia poetycka a sposób rozumienia antynomii wyrażalnego i niewyrażalnego

Recenzja. Bogusław Żyłko, Michaił Bachtin. W kręgu filozofii języka i literatury, Gdańsk 1994

Metodologiczna refleksja na temat: w jakim języku napisany powinien zostać raport ze stanu badań nad polską poezją dwudziestowieczną?

Prolegomena do portretu Janusza Sławińskiego

Recenzja. Ryszard Nycz: Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o litera turze, Warszawa 1993

Rozważania na temat procesu dezaktualizacji tekstów literaturoznawczych

Autor podkreśla obecność w poezji Juliana Przybosia metafizyczności, przy okazji precyzując to pojęcie

Szkic wspomnieniowy

O fundamentalnym znaczeniu poetyki eksplikatywnej w twórczości Wisławy Szymborskiej

Artykuł wstępny odpowiadający na pytanie o rolę i kondycję tytułowego polonisty

Artykuł wstępny zawierający pytania o nowy kształt teorii literatury po przełomie politycznym

O wspólności tematów i poetyckiego tonu u twórców Nowej Fali