Szkic umieszcza zjawisko międzywojennego pamiętnikarstwa w perspektywie zmian kultury i emancypacji. Autorka okazuje unikalny rzypadek kariery literackiej przestępcy. Osadzony za dokonywanie rozbojów i kradzieży Urke Nachalnik w więzieniu nauczył się pisać w języku polskim i po odbyciu kary zajął się opisywaniem swoich doświadczeń i środowiska przestępców oraz życia w więzieniu Uzyskiwał dochody z pracy literackiej, publikował po polsku i w jidisz w Stanach.

Słowa klucze: Urke Nachalnik, literatura jidisz, emancypacja kulturowa, konkursy pamiętników w dwudziestoleciu międzywojennym,  autobiografizm w literaturze,  reedukacja przez literaturę

Artykuł przypomina wyjątkowo bogatą i ważną polską tradycję organizowania konkursów pamiętnikarskich i publikowania materiałów z tych konkursów (w XX wieku było to ponad 1500 konkursów!). Od początku wzbudzały one żywe dyskusje i pytanie o miejsce pamiętników konkursowych w polskim piśmiennictwie nowoczesnym (np. po publikacji Życiorysu własnego robotnika Jakuba Wojciechowskiego w 1930 roku czy Pamiętników chłopów w latach 1935-1936). W artykule dyskusje te są omawiane w szerszym kontekście relacji między dokumentem i literaturą oraz pytania o to, czym jest „literatura ludowa”. Puntem dojścia i główną tezą artykułu jest, polemiczna wobec tezy Andrzeja Ledera o „nienapisanej epopei”, konstatacja, że tysiące pamiętników i dzienników z organizowanych konkursów pamiętnikarskich stanowi bardzo istotny, choć w większości zapomniany, składnik epopei mówiącej o zmianach cywilizacyjnych i społecznych w Polsce w XX wieku.

Słowa klucze: pamiętniki, konkursy pamiętnikarskie, metoda biograficzna, dokument, literatura, literatura ludowa, ludowa historia Polski.

Punktem wyjścia artykułu jest inwentaryzacja praktyk czytania i pisania w pamiętnikach chłopskich nadesłanych na konkursy Instytutu Gospodarstwa Społecznego. W tekście prześledzone zostaje znaczenie tych praktyk oraz – w przypadku części pamiętnikarzy – zrekonstruowane ich faktyczne biografie oraz społeczne zaangażowania.

Słowa klucze: chłopi, historia chłopów, historia ludowa, piśmienność, pamiętnikarstwo, pamiętnikarze, pamiętniki, dwudziestolecie międzywojenne

Przekazane w 1932, 1934 i 1939 roku Żydowskiemu Instytutowi Naukowemu w Wilnie pamiętniki młodzieży żydowskiej z jednej strony są przykładami kontynuacji idei konkursowej zapoczątkowanych przez Polski Instytut Socjologiczny w 1921 roku, z drugiej natomiast zachowują swoją charakterystyczną specyfikę związaną przede wszystkim z: wielojęzycznością dokumentów, płynnością autoidentyfikacji narodowej autorów czy wreszcie spójnością pokoleniową piszących. Korzystając z kolekcji dokumentów zdeponowanych w YIVO Institute for Jewish Research w Nowym Jorku, w artykule przedstawiam pojęcie migracji jako jedno z najważniejszych tematów podejmowanych w tych zapisach. Celem analiz jest pokazanie najważniejszych czynników (społecznych, politycznych, osobistych), które wpływały na  kształtowanie się myśli o wyjeździe. Zarysowanie podobieństw oraz różnic pomiędzy wybranymi pamiętnikami pozwoliło na syntetyczne omówienie problematyki migracji w zapisach młodzieży.

Słowa klucze: pamiętniki, młodzież, Żydzi, YIVO, dwudziestolecie międzywojenne, life writing, zapisy życia, konkursy pamiętnikarskie

Artykuł proponuje krytyczną refleksję nad źródłami metody biograficznej i jej związkiem z szybkim rozwojem psychologii w ostatnich dekadach XIX wieku. Autorka dowodzi, że konkursy pamiętnikarskie okresu międzywojennego były praktyką kulturową ściśle powiązaną z szybkim rozwojem nauk psycho-medycznych. Wskazuje też do jakiego stopnia fakt przypisania przez psychologię oraz psychiatrię przełomu XIX i XX wieku pierwszorzędnej roli codziennym praktykom piśmiennym odegrał rolę w uformowaniu się nowych sposobów myślenia o metodologii badań w naukach społecznych na wczesnym etapie ich rozwoju. Celem artykułu jest pokazanie, że to właśnie gatunki intymne umożliwiły wypracowanie określonej strategii badania i rozumienia psychiki jednostki w psychologii i socjologii pierwszej połowy XX wieku.

Słowa klucze: dokumenty osobiste; nauki psycho-medyczne; autoanaliza; psychoanaliza; konkursy pamiętnikarskie

Jednym z kluczowych elementów konkursów pamiętnikarskich organizowanych w dwudziestoleciu międzywojennym były odezwy konkursowe. Tekst jest analizą odezwy Konkursu na pamiętnik chłopa zorganizowanego przez Instytut Gospodarstwa Społecznego w 1933 r. Ponieważ konkurs pamiętnikarski rozumiany jest w artykule jako sytuacja komunikacyjna, ogłoszenie konkursowe poddawane jest analizie przede wszystkim jako główne narzędzie jej kształtowania, jakim dysponował organizator konkursu, przy czym tekst skupia się jedynie na stronie inicjującej omawianą interakcję. W związku z tym analizowane są takie zagadnienia jak konstrukcja nadawcy i adresata, charakter i ograniczenia projektowanej sytuacji komunikacyjnej, sposób rozumienia ram komunikacji czy przewidywane nieporozumienia.

Słowa klucze: konkursy pamiętnikarskie, dwudziestolecie międzywojenne, Konkurs na pamiętnik chłopa, odezwa, sytuacja komunikacyjna

Recenzja książki Bożeny Wojnowskiej, Inna twarz Korczaka. Szkice o dwoistej tożsamości (i nie tylko), Kraków-Budapeszt-Syrakuzy 2023, ss. 396

Słowa klucze: Janusz Korczak, tożsamość, dialog, wielokulturowość

Artykuł stanowi recenzję książki Mateusza Chmurskiego pt. Ślady egzystencji. Dzienniki – sploty życia i twórczości w literaturze Europy Środkowej (1890–1920): Csáth, Irzykowski, Klíma (Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2023). W pierwszej części autorka przygląda się najważniejszym założeniom i tezom publikacji, które zostają umieszczone w szerszym kontekście badań nad modernizmem w Europie Środkowej oraz antropologią codziennych praktyk piśmiennych. W drugiej części recenzji stawia ona pytanie o komparatystykę środkowoeuropejską oraz metodologię badań nad specyfiką przełomu modernistycznego w kontekście środkowoeuropejskim.

Słowa klucze: dokumenty osobiste; komparatystyka środkowoeuropejska; autoanaliza; autoterapia; praktyki dziennikowe

Recenzja książki: M. Rakoczy, Władza liter. Polskie procesy modernizacyjne a awangarda, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2022.

Słowa klucze: awangarda, futuryzm, procesy modernizacyjne, piśmienność, new literacy studies

Celem artykułu jest przywrócenie odpowiedniego miejsca badaniom społecznym w Polsce miedzywojennej. Autorka przedstawia w artykule cztery różne badania, które łączy przede wszystkim dynamika transformacji w obliczu niestabilności politycznej. Tekst stara się ukazać miejsce metod pamiętnikarskich wśród innych badań jakościowych.

Słowa klucze: badania społeczne, międzywojnie, metody ankietowe, badania pamiętnikarskie

Narracje wyprodukowane przed i po II wojnie światowej na potrzeby polskich konkursów pamiętnikarskich umożliwiają badanie tego, co Jay nazwał „niejawnymi regułami kulturowymi różnorodnych reżimów wizualnych”. W obu okresach pamiętniki stanowiły część szerszych projektów politycznych, które potwierdzały nowe sposoby „widzenia”. Międzywojenne ruchy chłopskie i robotnicze, podważające kulturowe założenia o „ciemnych” czy też „zacofanych” klasach niższych, utrzymywały, że punkt widzenia świata ich reprezentantów jest równie istotny, co ten klas rządzących. Powojenny komunizm podkreślał wizjonerską zdolność politycznie uświadomionych jednostek do spojrzenia wykraczającego poza bieżącą rzeczywistość, w stronę przyszłych, rewolucyjnych możliwości. W praktyce, pamiętniki zarówno czerpią z tych skryptów, jak i od nich odstępują, wskazując na ograniczenia obu wizjonerskich projektów.

Słowa klucze: doświadczenie wizulane, konkursy pamiętnikowe, kontrwizualność

Celem artykułu jest wyjaśnienie, w jaki sposób Florian Znaniecki i jego uczniowie rozumieli autobiograficzność i subiektywność pamiętników konkursowych. Określa także, jakie tym cechom przypisywali znaczenie w rozstrzyganiu o naukowej użyteczności pamiętników, a w szczególności we wnioskowaniu na ich podstawie o rzeczywistości ponadjednostkowej. W artykule przedstawione zostały wyniki analizy pism współpracowników Polskiego Instytutu Socjologicznego, odniesionych do czterech typów sytuacji, którymi opisać można wypowiedzi konkursowe pod kątem autobiograficzności i subiektywności. Tekst argumentuje, że choć doskonałe badawczo pamiętniki powinny być jednocześnie autobiograficzne i subiektywne, to jednak sama subiektywność wystarcza, aby posługiwać się nimi jako wiarygodnymi źródłami wiedzy o rzeczywistości kulturowej.

Słowa klucze: autobiograficzność, subiektywność, pamiętniki konkursowe, autobiografie, Florian Znaniecki

Tekst poświęcony jest interpretacji pamiętnika napisanego w ramach konkursu JIWO przez młodą dziewczynę żydowską – Zofię Rosenberg. Używając narzędziami critical childhood studies, zwłaszcza koncepcji Spyrosa Spyrou (2018), analizuję zaproponowaną przez Rosenberg i inspirowaną pismami Janusza Korczaka/Henryka Goldszmita praktykę młodzieńczego pisania. Wykorzystując ramy problemowe konkursu Rosenberg polemizuje z jego inicjatorami. Jej autobiografia skierowana jest przeciwko modernizacyjnym narracjom na temat dzieciństwa oraz przeciwko kulturowej figurze młodości jako narzędzia nowoczesnej emancypacji. Jej opowieść o byciu dzieckiem dobrze pokazuje nie tylko międzywojenne polityki reprezentacji głosu młodzieży, ale także to, że badanie autobiografii konkursowych jako reprezentacji doświadczenia zbiorowego może być metodologiczną pułapką.

Słowa klucze: praktyki piśmienne, praktyki autobiograficzne, pamiętniki konkursowe, międzywojenna Polska, młodzież żydowska, narracje modernizacyjne, critical childhood studies

The text is devoted to the interpretation of a diary written as part of a YIWO competition by a young Jewish girl, Sophia Rosenberg. Using the tools of critical childhood studies, especially the concept of Spyros Spyrou (2018), I analyze the practice of youthful writing proposed by Rosenberg and inspired by the writings of Janusz Korczak/Henryk Goldszmit. Using the contest’s problematic framework, Rosenberg polemicizes with its initiators. Her autobiography is directed against modernizing narratives about childhood and against the cultural figure of youth as a tool of modern emancipation. Her story of being a child demonstrates well not only the interwar politics of representing the voice of youth, but also how the study of contest autobiographies as representations of collective experience can be a methodological trap.

Keywords: literacy practices, autobiographical practices, competition diaries, interwar Poland, jewish youth, modernization narratives, critical childhood studies

W artykule przenalizowano sposoby opisywania dzieciństwa w pamiętnikach przesłanych na konkurs organizowany przez Instytut Gospodarstwa Społecznego w 1936 roku i zamieszczonych w tomach pokonkursowych, zawierających pamiętniki emigrantów do Francji i Ameryki Południowej. Zwrócono uwagę na ograniczenia związane z opisywaniem dzieciństwa i przedstawiono kierunki poszukiwania alternatywnych modeli opisu. Na przykładach przeanalizowano sposoby opisu dzieciństwa w pamiętnikach konkursowych. Skoncentrowano się na kwestiach szczęścia, granic dzieciństwa, rodziny, modeli rodzicielstwa wobec dzieci, szkoły oraz przemocy. Pamiętniki konkursowe emigrantów pokazują, że postrzeganie dzieciństwa ulega przemianom w ciągu życia i z pokolenia na pokolenie, ale jako narzędzia pozwalające na zapis pamięci są przekaźnikiem emocji i trudnych doświadczeń, które odtwarzane są podczas pisania pamiętnika.

Słowa klucze: emigranci, dzieciństwo, pamiętnik, konkurs, przeżycia

Artykuł stanowi próbę analizy opisów doświadczania wstydu klasowego nadesłanych na konkursy pamiętnikarskie dla mieszkanek wsi w roku 1936 oraz 1961 z perspektywy auto/biograficznych strategii kreacyjnych. Zapiski pamiętnikarskie, w ślad za propozycjami interpretacyjnymi autobiografii kobiecych czynionych przez Kaye Mitchell, przedstawione zostają jako przykład tekstów life-writing’owych umacniających podmiotowość autorek oraz stanowiących wyzwanie dla kultury klasowego i/lub genderowego zawstydzania czy upokarzania. Archiwalne kolekcje pamiętnikarstwa konkursowego ukazywane są zaś jako  niedoceniany zasób spisywanych z środka doświadczenia klasowego świadectw przemian społeczno-politycznych XX wieku.

Słowa klucze: pamiętnikarstwo konkursowe – piśmiennictwo kobiet – life writing – wstyd klasowy – ludowa historia kobiet

Z powodu wystawy Tadeusza Kulisiewicza w warszawskiej Zachęcie próbuję określić  jedyność jego twórczości w sztuce współczesnej polskiej i światowej. Już od swego debiutu, którym była teka drzeworytów „Szlembark” (1931) znajdował się on na antypodach dominujących nurtów (styl zakopiański, art-deco), co następnie, przez wybór rysunku i jego ograniczenie do czarno-białego, odosobnienie to wzmacniało. Kulisiewicz przez całe dekady, kreskę swoją doskonalił, aby dojść do perfekcji, zwłaszcza w portretach kobiecych i dziewczęcych, często tylko profilowych. Wobec narastającej w zeszłym stuleciu inwazji kolorystycznej w malarstwie, a potem różnych wersji performansu i pop artu, jego postawa artystyczna była ekskluzywna, ale swą czystą kreską osiągał arcydzieła.

Słowa klucze: Tadeusz Kulisiewicz na antypodach, drzeworyty i rysunki, teki szlembarskie i styl zakopiański, linearyzm i malarskość wg Wölfflina, malarska inwazja kolorystyczna i czarno-biały rysunek, performans i pop-art, piękno i prawda, ekskluzywna pozycja Kulisiewicza

Artykuł poświęcony jest jednostronności i uproszczeniu obrazu migracji i rodziców migrujących z Polski po 2004 w polskiej literaturze dla dzieci i młodzieży. Autorka analizuje strategie narracyjne wspólne kilku najważniejszym powieściom o tej tematyce. Artykuł łączy perswazyjną moc tych rozwiązań z obrazem rodziny i podziałem ról opiekuńczych obecnym w polskiej kulturze oraz wskazuje nieadekwatność tego obrazu do zachodzących zmian globalnych, w których migracja odgrywa ważną rolę. Artykuł wskazuje na brak schematów narracyjnych związanych z kategorią rezyliencji jako na cechę tego nurtu literatury dla dzieci, co może wiązać się ze statusem dziecka w kulturze polskiej.

Słowa klucze: literatura dziecięca i młodzieżowa, migracja, rezyliencja, rodzina transnarodowa, rodzice nierezydencjalni

Artykuł poświęcony jest rekonstrukcji, uhistorycznieniu i analizie spóźnionej recepcji zjawiska sławy literackiej przez polską krytykę. Autor przekonuje, że figura pisarza-celebryty pozostaje w bliskiej relacji z modernistyczną koncepcją artysty i stanowi konieczny element kultury literackiej w demokratycznym kapitalizmie. W krajach zachodnich sława pisarzy ma długą historię i towarzyszą jej zaawansowane studia, a w Polsce mogła rozwinąć się dopiero po roku 1989. Autor pokazuje, jak bardzo dynamiczny był to rozwój i śledzi kolejne kroki zdezorientowanej, pozbawionej odpowiednich narzędzi i zawsze spóźnionej krytyki, której dużo czasu zajęło odkrycie, że pisarz-celebryta jest złożonym fenomenem decydującym o kształcie pola literatury, a nie prostym symptomem utowarowienia.

Słowa klucze: pisarz-celebryta, polska krytyka literacka, literatura i media, literatura i rynek, sława

Artykuł stanowi przegląd digitalnych, historycznoliterackich map porządkujących przestrzennie wiedzę o literaturze i jej przeszłości, problematyzujących topograficznie to, co narracyjne. Autorka przygląda się hybrydycznym, interaktywnym geowizualizacjom literackim. Analizuje akademickie portale łączące cechy encyklopedii i mapy, próby zastosowania narzędzi literackiej kartografii do edukacji, projekty tworzone przez amatorów dzięki dostępowi do geomedialnych narzędzi; bada literackie aplikacje pozwalające śledzić minione podróże literatów i literatek; omawia formy, dzięki którym można spacerować wyznaczonymi przez ślady literackie trasami. Szkic dotyka kognitywnych oraz ideologicznych aspektów narzędzi cyfrowej humanistyki – interaktywnych lub grywalnych map.

Słowa klucze: literackie mapy, kartografia literacka, geowizualizacja, historie literatury, geomedia

Artykuł jest propozycją włączenia w dyskurs humanistyczny afirmatywnej teorii dotyku. Wyrasta ona z analizy ustaleń Arystotelesa dotyczących zmysłu dotyku oraz koncepcji ekonomii generalnej Bataille’a. Według Arystotelesa istota posiadająca dotyk jest jednocześnie nośnikiem pożądania, a zbyt silne dążenie do jego spełnienia może prowadzić do zatraty i śmierci. Bataille natomiast wskazuje, że przepływ energii jest nieskończony i wszelkie akty pozbawione utylitarystycznej wartości umożliwiają przywrócenie człowiekowi jego suwerenności. Afirmatywna teoria dotyku skupia się głównie na haptycznych działaniach, które podważają zdroworozsądkowe użytkowanie materii ciała i prowadzą do metamorfozy korporealnego podmiotu.

Słowa klucze: afirmatywna teoria dotyku, przeżycie, energia, przyjemność, porowate o/twory

Tekst jest wspomnieniem o Jerzym Jarzębskim, moim serdecznym przyjacielu, wybitnym uczonym, profesorze Uniwersytetu Jagiellońskiego, krytyku literackim. Próba charakterystyki społecznego usytuowania uczonego staje się kluczem do zrozumienia jego wyborów naukowych.  Położenie rodziny Jarzębskiego „pomiędzy” przedwojenną warstwą inteligencką a warstwą ziemiańską zbliżyło go do Witolda Gombrowicza, wielokulturowe korzenie – do Brunona Schulza, postawa etyczna i zainteresowanie nowoczesnością – do Stanisława Lema, zaciekawienie zmieniającymi się współczesnymi zjawiskami kulturowymi i społecznymi – do odkrywczego odczytywania najnowszej literatury.

Słowa klucze: Jerzy Jarzębski – wspomnienie – kategoria „pomiędzy” – Jan Błoński – Kazimierz Wyka – Witold Gombrowicz – Krzysztof Kamil Baczyński

Artykuł wspomnieniowy poświęcony Jerzemu Jarzębskiego

Słowa klucze: Jerzy Jarzębski, wspomnienie, polonistyka

Artykuł jest poświęcony pamięci prof. dr hab. Jerzego Jarzębskiego (1947-2024), literaturoznawcy i krytyka literackiego, badacza twórczości Stanisława Lema, Witolda Gombrowicza i Brunona Schulza i innych polskich pisarzy. Tekst skupia się na jego roli jako nauczyciela akademickiego na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, z perspektywy jego doktorantów.

Słowa klucze: Jerzy Jarzębski