Wstęp do numeru 6/2008, Gdzie są moje granice? Tekst traktuje o zanikaniu literatury i przejmowaniu jej roli przez inne dyskursy współczesności oraz o ograniczeniach, jakie nakłada język na piszącego w nim człowieka – zarówno przy wyrażaniu doświadczeń osobistych , jak i przy próbach opisu obcych kultur.

Światopogląd postkolonialny stworzył nową perspektywę badawczą pozwalającą odnowić dotychczasowe spojrzenie na literaturę. Do dziś dokonują się zmiany w podejściu do tekstu literackiego, w którym relacja „środka“ i „peryferii“ okazuje się względna. To osłabienie podziałów kulturowych kryje w sobie jednak niebezpieczeństwo chaosu i zarazem uniformizacji. Stąd dalsze pytania dotyczące tożsamości kulturowej jako gwarancji istnienia podmiotowego. W perspektywie postkolonialnej na pierwszy plan wysuwa się relacja „Ja-Inny“ jako jedyna możliwość samookreślenia. Tekst literacki pełni wtedy rolę nie tylko poszerzania tożsamosci kulturowej, ale przede wszystkim uobecniania granic indywidalnych jaźni w procesach porównawczych. W zastosowaniu do literatury polskiej takie podejście może prowadzić do nowej równowagi między „środkiem“ i „peryferią“ dzięki działaniom interaktywnym.

W tekście omówione zostały wybrane międzywojenne reportaże, wspomnienia, zapisy eseistyczno-wspomnieniowe poświęcone problematyce wschodnich województw II Rzeczpospolitej (Kresów). Ich lektury dokonano z uwzględnieniem perspektywy postcolonial studies, co pozwoliło pokazać, jak funkcjonuje ówczesny polski dyskurs dominujący, tj. ustanawiający naturalizowaną formę reprezentacji i skalę wartości w niefikcjonalnym zapisie na temat tych ziem. Analiza dowodzi, iż międzywojenny dyskurs kresowy, który występuje w przywołanych tekstach, ujawnia jednocześnie cechy dyskursu kolonizatora jak i dyskursu byłego skolonizowanego tzn. dyskursu postzależnościowego (związanego z sytuacją uwolnienia się od zależności zaborowej).

Autor podejmuje próbę przekontruowania problemu wątków, które w trakcie niedawnej dyskusji nad polskim kanonem literackim uznawano za antysemickie. Punktem wyjścia jest konstrucja ekskludowanego Żyda syntetycznego i diabolicznego, która najpełniej wystąpiła w „Worku Judaszów“ Sebastiana Klonowica, by następnie przejść do odwrócenia tej konstrucji w „Panu Tadeuszu“ i wskazania na warunki inkluzji postaci. Z kolei w „Nie-boskiej komedii“ zwracam uwagę z jednej strony na powtórzenie kontrukcji Żyda diabolicznego, a z drugiej – na radykalne zakwestionowanie inkluzji i uznanie Żyda za „wallendrodycznego“ intruza (intruzja). Wreszcie, omawiając „Lalkę“, pokazuję z jednej strony zróżnicowanie inkludowanych postaci Żydow występujących na pierwszym planie powieści i przesunięcie pogardliwie traktowanego Żyda syntetycznego na drugi plan (ekskluzja), a z drugiej – w obliczu klęski utopii solidarystycznej w II tomie powieści – na ekskludowanie w niej postaci reprezentujących wartości, co stawia pod znakiem zapytania społeczny sens inkluzji.

W prozie ostatnich lat daje się zauważyć zwiększona obecność powieści i opowiadań, w których miesza się realistyczny obraz rzeczywistości z elementami fantastyki. Liczne przykłady tego zjawiska świadczą o tym, że pisarze i ich bohaterowie niezbyt dobrze radzą sobie z nadawaniem sensów i wymierzaniem sprawiedliwości światu w obrębie tego, co realne, przenosząc te funkcje w domenę fantastyki. Wyraża się w tym także poczucie bezradności wobec procesów globalnych, nad którymi jednostka przestała panować. Realizm tradycyjny jest nieosiągalny dlatego, że świata nie da się już pojąć i objaśnić bez zasobu legend i mitów przechowywanych i uruchamianych w sferze fantastyki.

Artykuł poświęcony jest problematyce związanej ze sposobami pojmowania natury i charakteru rzeczywistości w literaturze nowoczesnej. Autor przypomina zasadnicze przeświadczenia i założenia dotyczące relacji między językiem a rzeczywistością, charakterystyczne dla dojrzałej fazy krytycznego nurtu literatury modernistycznej. Autor ujmuje projekt nowofalowy (Zagajewski, Kornhauser) jako istotny, choć często nieuświadomiony, punkt odniesienia dla twórców debiutujących w latach ’80 i ’90 ubiegłego wieku, którzy w sposób ostentacyjny zamanifestowali swoją niewiarę w społeczno-polityczne formy definiowania własnej tożsamości, społeczne powinności literatury i ideę nizideologizowanej, czekającej na swoje adekwatne przedstawienie rzeczywistości społecznej. W ten sposób literatura najnowsza podjęła (w zmienionej formie) kluczowa problematykę modernistyczną, co zaowocowało zasadniczą zmianą w postrzeganiu funkcji i roli literatury w przestrzeni społecznej po roku 1989 roku i koniecznością zmiany języka jej krytycznego opisu.

Recenzja książki: Stosowność i forma. Jak opowiadać o Zagładzie, redakcja M. Głowiński, K. Chmielewska, K. Makaruk, A. Molisak, T. Żukowski, Kraków 2005.

Recenzja książki: Aleksandra Ubertowska Świadectwo – Trauma – Głos. Literackie reprezentacje Holokaustu, „Universitas”, Kraków 2007.

Recenzja książki: Bartłomiej Krupa Wspomnienia obozowe jako specyficzna odmiana pisarstwa historycznego, „Universitas”, Kraków 2006.

Przyjmując za Lakoffem i jego następcami pogląd, że metafory stanowią podstawowe formy języka, autorka analizuje ukrytą w metaforach treść narracyjną, jednocześnie ukazując metaforyczny status pojęć teoretycznych (zarówno w naukach humanistycznych jak przyrodniczych). Rachunek zysków i strat wynikających z niedostrzegalnej często wszechobecności metafor prowadzi do wniosku, by traktować teorię jako pewną praktykę, którą, jako metaforę, rodzinne podobieństwo łączy z ideologią. Teoria zawsze pozostanie praktyką zakorzenioną w empirii, pozbawioną przypisywanego jej obiektywizmu.

Czy kłopoty jakie mają dziś badacze próbujący zmierzyć się z formą monografii historycznoliterackiej nie czynią ich postępowania fascynującą przygodą? Konstruowanie i interpretowania tekstu dzieła jako mniemanej całości oraz biografizowanie staje się działaniem zyskującym autobiograficzną i literacką ekspozyturę. Ten stan rzeczy, który dziś stał się przedmiotem uczonych komentarzy i dociekań, został dawno zauważony i opisany przez samych pisarzy.

Artykuł traktuje o jednej z najważniejszych postaci literatury XX wieku, Monsieur Teste – stworzonej i opisywanej w wielu opowiadaniach Paula Valéry. Postać ta stanowi rezultat swoistego eksperymentu literackiego. Poprzez swojego oryginalnego bohatera Valéry postanowił opisać dzieje świadomości „czystej”. Teste’a charakteryzuje „nieludzka” koncentracja umysłu i analityczne podejście do świata a także pragnienie całkowitej kontroli nad własną prowadzoną w odosobnieniu egzystencją. Egzystencją wystawioną na cierpienie, na fizyczny ból. Taki, który okaże się prawdziwym wyzwaniem dla matematycznych form, w jakie Monsieur Teste pragnie przekuć otaczającą go rzeczywistość.

Tekst jest propozycją odczytania „Dzienników” Zofii Nałkowskiej koncentrując się na momentach, w których autorka sygnalizuje niemożność pisania, związaną z obecnością w jej biografii trudnych, bolesnych doświadczeń. Doświadczeń traumatycznych często zyskujących opracowanie w toku narracji dopiero po pewnym czasie. Owe momenty „niepisania”, stanowią istotne elementy w kształtowaniu autobiograficznej opowieści i dowodzą, że milczenie jest nieodzowną częścią autonarracji podmiotu.

Szkic jest próbą interpretacji Dziennika intymnego Amiela w kategoriach melancholii. Kluczowym pojęciem dla zrozumienia refleksji filozofa szwajcarskiego jest pojęcie pustki: pusty jest świat, w którym żyje podmiot (wszystko jest tylko jego hipostazą), pusty jest sam podmiot, puste wreszcie (bo pozbawione końca i konkluzji) jest samo dzieło – Dziennik intymny. Konsekwencją tej logiki jest nowoczesna teoria straty w ujęciu Amiela – mniej istotne okazują się w tym przypadku pewne, romantyczne jeszcze konotacje; kluczowe są za to te elementy, które Amielowską stratę pozwalają postrzegać w kontekście filozoficznym oraz psychologicznym (na kilkadzięsiąt lat przed ustaleniami Freuda).

Artykuł omawia dwa tomy Szkiców pióra zapomnianego prozaika drugiej połowy XIX wieku, piszącego pod pseudonimem Klin. Stawia tezę o możliwości powiązania tych tekstów z nowoczesnym dyskursem eseistycznym, uzasadniając ją poprzez analizę ich poetyki, a w szczególności kształtowania autorskiego „ja”. Opis jego pokrewieństwa, ale nie tożsamości, z figurami dekadenta i dandysa pozwala na rekonstrukcję zawartego w tekście sceptyczno-krytycznego projektu poznawczego, specyficznej antropologii oraz – ostatecznie – oryginalnej kreacji podmiotu.

Autor analizuje krytycznoliteracką reakcję na tomik Kapuścińskiego Prawa natury. Kapuściński debiutował wierszami, niemniej pierwszy tomik wydał dopiero w roku 1986, a jego poezja zawsze spotykała się ze specyficznym przyjęciem. Przedmiotem analizy są teksty napisane i opublikowane po ukazaniu się tomiku, ale przed śmiercią jego Kapuścińskiego. Autor wykorzystuje w swych analizach problem Innego czy Obcego, który zajmował w ciągu paru minionych lat sporo miejsca zarówno w wypowiedziach Kapuścińskiego, jak i w poświęcanych mu komentarzach.

Autor zwraca uwagę na wzrost zainteresowania problemem sarmatyzmu w badaniach dziejów kultury polskiej. W ramach tak wyznaczonej tematyki interesuje pewnych badaczy nie tyle sama „materia historyczna” powstających naówczas powieści, ile raczej specyficzność punktów widzenia, jakimi dysponują pisarze tego kręgu, inaczej mówiąc, struktury podmiotowości i ich dzieł. Autor analizuje tę problematykę na przykładzie twórczości Henryka Rzewuskiego, przyglądając się jej w kontekście najnowszego stanu badań.

Artykuł opowiada dzieje literackiego falsyfikatu o wędrówce żydowskiej dziewczynki przez okupowaną przez Niemców Europę. Książka Przeżyć z wilkami, napisana w formie autobiografii, odniosła wielki sukces w USA, a w 2007 roku wyprodukowano wedug niej film. Ta ostatnia okoliczność sprowokowała historyków belgijskich do poszukiwań żródłowych – okazało się, że wzruszająca historyjka została wymyślona do celów propagandowo – komercjalnych.

W swojej laudacji autorka przygląda się, w jaki sposób manifestuje się wizerunek Marii Janion, wywołujący rozliczne refleksje i emocje. Pragnie się zastanowić nad przejawami Janion w wyobraźni kulturowej i społecznej.

W Niesamowitej Słowiańszczyźnie Marii Janion odnajduje recenzent egzemplifikację postulowanej przez Profesor metody uprawiania humanistyki jako poznania i terapii. Diagnozie rozdartej tożsamości polskiej, powodowanej wyparciem słowiańskości i traumą postkolonialną, towarzyszą sugestie terapeutyczne: zrozumienie własnej kondycji i uznanie samego siebie w swoim transgranicznym jestestwie. Oznacza to szansę wyzwolenia z kompleksu wyższości-niższości, natomiast dla kultury polskiej, asymilującej różne cywilizacje, możliwość przekroczenia dotychczasowych ograniczeń.

Odbiór „Księgi pytań”, siedmiotomowego poematu Edmonda Jabèsa, wyznaczają przede wszystkim interpretacje Jacquesa Derridy i Maurice’a Blanchota. Czy zawsze słusznie? Szczególnie w odczytaniu autora „Różni” kilka kwestii wydaje się wartych uściślenia lub dopowiedzenia. Rodzą się pytania o nieoczywisty autobiografizm „Księgi Pytań” i o to, co Jabès mówi na temat Holokaustu i jego miejsca w żydowskiej historii, o opozycję, w jakiej język dzieła stoi do jego konstrukcji, wreszcie – o surrealizm jako ważny punkt odniesienia w artystycznej drodze poety.

O recepcji twórczości Schulza zagranicą.