Artykuły: Przemysław Czapliński

Artykuł przedstawia zmienną rolę wstydu w literaturze polskiej od schyłku lat 80. do dziś. Ewolucję tę wyznaczają trzy etapy: 1) w pierwszej dekadzie literatura eksponuje przemoc wobec mniejszości i czyni z tego wstyd założycielski dla społeczeństwa pluralistycznego; 2) w dekadzie następnej literatura i dramat dekonstruują rolę wstydu w zainstalowaniu neoliberalizmu; 3) w dekadzie trzeciej literatura ukazuje podmioty zbiorowe, które konstytuują się poprzez samodzielne określanie wstydu i dumy.

Słowa kluczowe: wstyd prawomocny, uznanie, duma

Przemysław Czapliński
Uniwersytet Adama Mickiewicza
Państwo bez wstrętu
Artykuł jest propozycją odczytania Przedwiośnia Żeromskiego jako – dość okrutnego – projektu nowoczesnego państwa. W państwie tym kluczowymi podmiotami są zbiorowości (bioklasy i klasy społeczne), których racją istnienia jest rozrodczość i produktywność. Państwo biopolityczne powinno się z nimi liczyć, jako że transcendują one własną wstrętność dzięki pożytkowi. Państwo nie musi natomiast troszczyć się o klasy bezpłodne (ziemiaństwo) czy bezproduktywne (część Żydów), ponieważ jako niezdolne do sprostania nowemu kryterium naznaczone są one nieusuwalną ohydą.
Słowa kluczowe: bohater zbiorowy, bioklasa, biomasa, biopolityka, nowoczesność, państwo, wstręt.

Artykuł przedstawia powojenne wersje sarmatyzmu. Podstawą wyróżnienia poszczególnych wariantów jest zdolność do sformułowania wyrazistego żądania politycznego pod adresem władzy. Polityczności tak rozumianej nie ma w wariancie pierwszym (plebejskim, lata 60. i 70.), który obejmuje etap zawłaszczania znaków kultury szlacheckiej przez socjalistyczne społeczeństwo masowe. Polityczność pojawia się w sarmatyzmie populistycznym („Solidarność”, przełom lat 70. i 80.), który łączy wymóg opieki ze strony państwa z żądaniem prawa do społecznego buntu. Wariant trzeci – posthistoryczny („Fronda”, lata 90.) – cofa sarmatyzm do wersji plebejskiej, walcząc o uznanie dla tradycyjnej obyczajowości polskiej. Wariant ostatni, sarmatyzm ciemny (eseje Rymkiewicza, przełom pierwszej i drugiej dekady XXI wieku), odzyskuje polityczność, utożsamiając sarmatyzm ze zdolnością do wypowiedzenia posłuszeństwa władzy.

Artykuł jest prezentacją przemian w refleksji nad literaturą światową – od XIX-wiecznych propozycji Goethego i Marksa/Engelsa, przez najważniejsze ujęcia XX-wieczne: Pascale Casanovy, Franco Morettiego, Davida Damroscha aż po krytyczne stanowiska Emily Apter i Gayatri Ch. Spivak. Stanowiska te zostały uporządkowane chronologicznie, lecz także ze względu na trzy zróżnicowane podejścia do literatury światowej, którą można ujmować jako: zbiór dzieł (Goethe), poetykę (Marks, Casanova, Moretti) aż po strategie lekturowe (Damrosch, Apter).

Artykuł prezentuje zasadnicze, powstałe w ciągu ostatnich czterdziestu lat, stanowiska w sprawie kampu: od pionierskiego studium Esther Newton, poprzez Notatki Susan Sontag, refleksję Andrew Rossa ujmującego kamp w kontekście kultury masowej i ekonomii kulturowej późnego kapitalizmu, aż do metodologicznego boomu z lat 90. – okresu intensywnej debaty nad kampem. Wielość ówczesnych koncepcji zredukować można do dwóch mocnych teorii, wyposażonych w uzasadnienia socjologiczne i antropologiczne – kampu mniejszościowego i odmiennościowego. Kamp mniejszościowy parodystycznie rozmiękcza relacje wewnątrz systemu heteroseksualnego, ale binaryzm płciowy i odpowiadający temu system reprezentacji uznaje za nieprzekraczalny punkt dojścia; kamp odmiennościowy chce wykroczyć poza system tożsamości płciowych, uznając matrycę heteroseksualną za punkt wyjścia.

Artykuł omawia podejście Mariana Pankowskiego do kanonu (rozumianego nie jako zbiór dzieł, lecz jako zbiór reguł dyscyplinujących jednostkę). Teza główna mówi, że w swoje prozie pisarz równocześnie podważał i podtrzymywał istnienie kanonu, dążąc do wypracowania własnej jego wersji – zachowującej siłę normatywną, lecz opartej na indywidualnej grze pragnień i ograniczeń. Taktyka stabilizującego podważania norm byłaby w kontekście świadomości modernistycznej niemożliwa, a taką właśnie świadomość prezentował Pankowski, gdy w latach 60. i 70. tworzył teksty eseistyczne, w których – niemal równocześnie, choć sprzecznie – atakował Borowskiego za obrazoburstwo i kulturę oficjalną za tłumienie spontanicznej ekspresji. Dlatego pisarz musiał przeformułować modernistyczne pojmowanie funkcji literatury: rezygnuje z pojmowania swoich zadań w kategoriach rewindykacji i przechodzi do traktowania prozy jako gry fantazmatami erotycznymi podporządkowanej uwodzeniu.

Literatura jako nieobliczalna przetwórnia śmieci: wchłania wszelkie dyskursy publiczne, slogany reklamowe, słowniki politycznych partii, światopoglądy i ideologie, i pokazuje, jaką jednostkową egzystencję da się przy ich użyciu wyrazić.

Artykuł jest omówieniem książek i artykułów, podejmujących zagadnienie kobiecego doświadczenia w literaturze Holokaustu. Autorka charakteryzuje najważniejsze kontrowersje, jakie wyłoniły sie wokół projektu badań feministycznych w literaturze holokaustowej, a także nowe perspektywy badawcze, jakie wnoszą inspiracje ze strony teorii feministycznej. Ukazują one umowność kanonu literatury wojennej, jej zorganizowanie wokół tzw. normatywnej narracji holokaustowej. Ostatni podrozdział artykułu został poświecony specyficznie kobiecym formom narracji wojennej (cooking memoires, metafory, oddające zjawisko traumy poobozowej, rola piśmiennictwa autobiograficznego w artykułowaniu kobiecej tożsamości).

Autor próbuje odpowiedzieć na pytanie: co zawiera kontrabanda przewożona przez Trans-Atlantyk czytany dzisiaj

Zagłada, jako wyzwanie dla literaturoznawstwa, nakazuje rozstać się z marzeniami o syntezie i z samym myśleniem syntetyzującym, a jednocześnie nakłania do przemyślenia rzeczy podstawowych

O genezie pesymizmu wyłaniającego się z ostatnich książek Stanisława Lema

O tragicznych antynomiach, wzniosłości i mityzacji przeszłości we współczesnej literaturze nostalgicznej

Recenzja. Erazm Kuźma, Między konstrukcją a dekonstrukcją. Szkic z teorii i historii literatury, Szczecin 1994

Wzmożona literackość oraz mimetyczność zapośredniczona jako wyzwanie rzucone konwencjonalnym stylom lektury utworów prozatorskich

Autor stawia tezę o realności utopii w społeczeństwie posthistorycznym

Modelowe ujęcie polskiej literatury niezależnej lat 70. i 80. jako próby jednoczesnego zanegowania poetyki socrealistycznej i socparnasizmu

Koncepcje sztuki w dwudziestoleciu międzywojennym

Anatomia manifestu jako swoistego gatunku mowy oraz wskazanie jego miejsca i roli w historii literatury