Wstęp do numeru 4/2013.

Artykuł omawia potencjał wczesnego języka fotograficznego oraz jego konsekwencje dla rozumienia i charakterystyki fotografii w pierwszych latach po jej wynalezieniu. Wskazuje znaczenia ukryte w języku opisu i przekazów dotyczących zarówno techniki i zjawiska, plasujące się pomiędzy romantyczną wiarą w siły natury i kosmosu, metafizycznym przeświadczeniem o boskości fotografii a dyskursem naukowym odwołującym się do jej technicznego i mechanicznego aspektu. „Magiczność” przeniknęła również do języka polskiego i stała się głównym narzędziem zrozumienia tajemnicy wynalazku. Ostatni paragraf artykułu tłumaczy literackie metafory, w których dagerotyp staje się figurą wiernego zapisu, ale też obrazem łączącym wszystkie wcześniej zaprezentowane interpretacje.

Celem artykułu jest przedstawienie dominujących koncepcji mapy jako metafory, praktyki i pojęcia w interdyscyplinarnym polu współczesnych teorii. Głównym przedmiotem zainteresowania jest relacja pomiędzy mapą a terytorium. W pierwszej części autor charakteryzuje trzy możliwości: mapę jako eksperyment z terytorium, mapę-symulację pozbawioną terytorium i mapę jako aktywne wytwarzanie terytorium, przestrzeni, narodu i wiedzy ( z punktu widzenia kartografii krytycznej). W drugiej części koncentruje się na roli mapy i literackich kartografii w literaturze i literaturoznawstwie.

Artykuł przedstawia interpretację cyklu Moim przyjaciołom Żydom, w którym reprezentacje, użyte przez artystę mogą być rozumiane jako naznaczone przemocą fragmenty zaginionego archiwum zrujnowanego świata, ale również jako akt rujnowania modernizmu. Praca Strzemińskiego nie tylko reprezentuje, ale przede wszystkim, w wielorakich związkach pomiędzy fotografią, rysunkiem i tekstem, operuje różnymi stopniami i typami przemocy przeszywając za ich pomocą etyczne i estetyczne osądy widza. Autorka skupia się na analizie wybranych materialnych, a zarazem historycznych aspektów prac cyklu i traktuje je jako akt politycznego zaangażowania, a zarazem rodzaj dobroczynnej przemocy dokonującej afektywnych, performatywnych operacji zarówno na materii dzieła, jak i na “wzrokowej świadomości” odbiorcy.

Artykuł analizuje specyficzny moment historycznego powiązania literatury z fotografią, jaką były lata wielkiego kryzysu w Stanach Zjednoczonych. Działalność państwowej agencji FSA, której celem było dokumentowanie i prezentowanie całemu społeczeństwu problemów warstw najbardziej upośledzonych ekonomicznie i kulturowo, była wykorzystywana do projektów o znacznie bardziej złożonym i artystycznie zaawansowanym celu. W ten sposób narodziło się wiele frapujących duetów fotograficzno-pisarskich, których dokonania pozostają odrębnym świadectwem nie tylko pewnego momentu z historii społecznej, ale także stanowią ważny epizod w historii relacji pomiędzy różnymi mediami. Autor stara się wskazać w swym tekście również teoretyczne, polityczne i etyczne konteksty tych wspólnych dokonań.

Recenzja: M. Borowski, M. Sugiera, W pułapce przeciwieństw. Ideologie tożsamości, Instytut
Teatralny—Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2012.

Recenzja: P. Czapliński, Resztki nowoczesności. Dwa studia o literaturze i życiu, Wydawnictwo
Literackie, Kraków 2011.

Recenzja: K. Wolański Sędzia Schreber. Bóg, nerwy i psychoanaliza, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2012, seria „Nowa Humanistyka”.

Elementarz wojenny sam Brecht określał mianem „foto-epigramów”. Każdy z nich składa się ze zdjęcia – zwykle wyciętego z jakiegoś czasopisma – umieszczonego na czarnym tle i opatrzonego czterolinijkowym wierszem autora. Tematem książki jest druga wojna światowa. Krytycy postrzegali zwykle Elementarz wojenny jako dziełko dydaktyczne, które proponuje marksistowską korektę „zachodnich” ujęć dziejów wojny. Niniejszy artykuł przeciwstawia się jednak tej interpretacji. Umieszczając tę książkę w kontekście Brechtowskich i Benjaminowskich pism z lat 20-tych i 30-tych poświęconych fotografii i czyniąc przedmiotem analizy nie tylko związek między fotografią a czterowierszem, lecz wszystkie, nader liczne parateksty (pierwotne, gazetowe podpisy pod zdjęciami, tytuły, noty wyjaśniające, przedmowę, tekst na obwolucie, stronę tytułową oraz podpis autora), stara się dowieść, że konstruowane przez tekst rozmaite tryby zwracania się do czytelnika uniemożliwiają komunikację jednolitego przekazu ideologicznego.

Michael W. Jennings omawia esej fotograficzny Michaela Schmidta z 1996 roku jako rodzaj wizualnej archeologii dwudziestowiecznej historii Niemiec; pracę Schmidta zestawia ze słynną książką fotograficzną Augusta Sandera z roku 1929, Antlitz der Zeit, panoramy niemieckiego społeczeństwa w dobie Republiki Weimarskiej, jako jej swoiste pendant. Jennings wykazuje przy tym, że Schmidt w swojej pracy – w której, co istotne, tekst występuje wyłącznie na samych fotografiach – usiłuje odczytać ślady historii z twarzy ludzi oraz z przestrzeni architektonicznej Berlina, zwykłych przedmiotów, a także różnego rodzaju dokumentów, które fotografuje na tych samych prawach, co samą „rzeczywistość”.

Autor oferuje dogłębną analizę powikłanych i fascynujących związków między nauką i medycyną, które od XIX wieku ściśle powiązane są z technicznymi możliwościami medium fotograficznego. Przedstawia rozbudowaną i szczegółową analizę kolekcji fotograficznej Jean-Martina Charcota Iconographie photographique de la Salpêtrière, by wskazać nie tylko na relację między mechanizmem aparatu fotograficznego a naukową wiarą w możliwość ustanowienia niekwestionowanej wiedzy (w tym wiedzy o psychice człowieka), ale także na fakt, że te fotografie dowodzą istnienia strukturalnego podobieństwa między histerią traumatyczną a fotografią, jako że to właśnie flesz łączy patologię i technologię, a także uczy nas wiele o początkach fotografii i psychoanalizy.

Autorka rozpatruje krytyczną myśl Jean’a-Luka Nancy’ego, dotyczącą pojęcia wspólnoty w odniesieniu do współczesnej sztuki polskiej, zajmującej się spuścizną Holokaustu. Wskazuje na nierozłączność pomiędzy rozważaniami Nancy na temat wspólnoty a pracami filozofa na temat sztuki i reprezentacji. W tym kontekście, Głowacka przygląda się kilku polskim pracom artystycznym, w szczególności eksponowanym w nich motywom powietrza, wody i popiołów. Prace te stawiają istotne pytania na temat zjawisk pamięci i niepamięci, co z kolei każe nam się zastanowić nad brakiem podobnej refleksji w pracach Nancy. Głowacka proponuje, by pojęcie wspólnoty, zaproponowane przez francuskiego filozofa wzbogacić o koncepcję współpamięci, czyli pamięci ucieleśnionej, osadzonej w konkretnym miejscu, i wyłaniającej się w przestrzeni społecznej, którą (nie) dzielimy się z innymi.

Artykuł porusza zagadnienia żałoby i pracy pamięci na podstawie lektury Zagłady Piotra Szewca. Znaczącym kontekstem jest tu powtórzenie rozumiane zarówno jako Wiederholung i Wiederkehr. Szewc konstruując opartą na metaforze przeglądania albumu fotograficznego opowieść o przedwojennym Zamościu próbuje wyprzeć kryjący się za obrazem świata brak – traumatyczne realne. Figurą ocalającą, a także maskującą pustkę repetycji staje się fotografia. Autorka tekstu rozumie zdjęcie jako Lacanowski objet petit a.

Niniejszy tekst jest próbą krytycznego przekroczenia diagnozy konstatującej kobiecą „nieobecność” czy „niewidoczność” pośród modernistycznych obszarów publicznych. Rozważenia dotyczą m.in. statusu konsumentki oraz potencjału emancypacyjnego kobiecego konsumpcjonizmu, szczególnie jego wczesnej fazy, przypadającej na okres powstawania pierwszych domów towarowych. W kulturoznawczej analizie funkcjonowania tych nowoczesnych instytucji handlowych, postrzeganych zwłaszcza przez pryzmat strategii psychologicznego, percepcyjnego i afektywnego oddziaływania, przydatne okazują się refleksje krytyczne m.in. A. Friedberg, S. Buck-Morss, J. Wolff, J. Baudrillarda, Z. Baumana i in. Z tej perspektywy interesujące są też omówienia wybranych tekstów kultury, między innymi powieści Wszystko dla pań Emila Zoli oraz montaży tekstowych i wierszy Debory Vogel.

Artykuł jest propozycją takiej analizy opowiadania Iwana Turgieniewa, w której motywem centralnym jest zdjęcie (problematyka statusu podmiotu sfotografowanego), a interpretacyjnym filtrem – refleksja o tożsamości i różnicy, rozwijana w teorii, filozofii i estetyce fotografii. Fotograficzny motyw „tej samej szarej lalki patrzącej w bok”, z jednej strony konstruuje opozycje podobne-inne, żywe-martwe, obecne-nieobecne (w podwójnym odniesieniu: do „Klary Milicz” oraz do refleksji Barthes’a, Beltinga i Freedberga), z drugiej zaś – w sposób swoisty dla fotografii, dekonstruuje ich ostrą binarność.

Tekst stanowi próbę określenia funkcji, jaką w liryce Paula Celana pełnią figury językowe tematyzujące milczenie, sytuujące się na granicy języka i ciążące ku sferze radykalnego wygaśnięcia mowy. Zgodnie z przyjętym założeniem mają one wyznaczać ramy prozopopeicznej przestrzeni, w której uobecnia się pamięć o ofiarach Zagłady, tworząc niemy ślad ich nieobecności. Wywód skupia się wokół analizy wybranych wierszy z tomu Sprachgitter (zwłaszcza utworu tytułowego i wiersza Niedrigwasser) w korespondencji z innymi tekstami Celana (Południk, wiersze z tomu Die Niemandsrose) oraz wierszem Pantera Reinera Marii Rilkego.

Artykuł jest próbą dokonania wielostronnej analizy książki Marianne Hirsch i Leo Spitzera „ Ghosts of Home. The Afterlife of Czernowitz in Jewish Memory”, z uwzględnieniem złożonej problematyki tej rozprawy, sytuującej się w obszarze badań nad pamięcią i postpamięcią, studiów miejskich, problematyki wizualności i audywności w relacji wobec tekstu, historii Holocaustu. Autorka artykułu stawia tezę, iż w „Ghosts of Home” mamy do czynienia z próbą sprawdzania teorii w doświadczeniu podróży do rodzinnego miasta rodziców Hirsch, czyli z „praktykowaniem postpamięci”, kluczowej kategorii badawczej amerykańskiej badaczki.

Na esej złożyły się rozważania wokół książki Hansa-Georga Gadamera Aktualność piękna. Autor stara się w nich wskazać na oryginalny sposób w jaki jej autor wykazuje głębokie pokrewieństwa między sztuką klasyczną i nowoczesnymi nurtami awangardowymi, traktując dzieje sztuki europejskiej jako kontinuum. Szczególnie interesujące wydaje mi się podkreślenie roli doświadczenia sacrum w genealogii sztuki i wskazanie na to, że w zmienionej, zlaicyzowanej postaci w sztuce współczesnej zostało zachowane coś z istoty tego doświadczenia. Widać to szczególnie wyraźnie w Gadamerowskich analizach czasu dzieła sztuki jako określonego nadal przez strukturę czasu święta.

Wychodząc od wydanego właśnie tłumaczenia „krótkiego przewodnika” Mieke Bal Wędrujące pojęcia w naukach humanistycznych tekst ten przedstawia koncepcję „czytania” obrazów holenderskiej autorki, zarysowując elementy dyskusyjne oraz podejmując próbę krytycznego omówienia modelu analizy proponowanego przez Bal. Autor stawia tezę, że teoretyczne deklaracje Bal – wyrastające z narratologii i semiotyki – zbyt wyraźnie podkreślają dominację badaczki nad obiektem badania, sugerując radykalne oderwanie widza od interpretowanego obiektu. Tymczasem w praktyce analitycznej Bal zarówno obiekt jak i pojęcia zyskują status aktywnych elementów procesu „rozsiewania znaczenia”.

Autor analizuje główne założenia metody czytania obrazów postulowanej przez Mieke Bal: przeświadczenie o tożsamości sztuk wizualnych i językowych, traktowanie dzieła sztuki jako przedmiotu teoretycznego, wykorzystanie narzędzi literaturoznawczych oraz przeświadczenie o społecznym uwarunkowaniu interpretacji, co w konsekwencji prowadzi do ostatniego (chyba wręcz głównego) założenia, iż semiotyka jest swoistą metametodologią, którą można wykorzystać w różnych dyscyplinach. Zestawienie tez teoretycznych badaczki z jej praktyką interpretacyjną pozwala ukazać pewne kłopoty z tą metodą, która może prowadzić do wyczytywania z tekstów uprzednio przyjętych założeń teoretycznych.