W artykule scharakteryzowano cechy narracji założycielskich w kontekście literatury tzw. Ziem Odzyskanych, która stała się jednym z narzędzi legitymizowania nowego, powojennego kształtu terytorialnego Polski. Zgodnie z postulatami PRL-owskiej polityki kulturalnej autorzy podejmujący problematykę osadniczą na Ziemiach Zachodnich i Północnych mieli stworzyć nową epopeję narodową, która pokazywałaby procesy asymilacji inkorporowanych terytoriów z resztą kraju i ich heroiczną „repolonizację”, a także pełniłaby funkcję opowieści założycielskiej ziem wcielonych do Polski w wyniku postanowień konferencji w Jałcie. Artykuł jest również próbą odpowiedzi na pytanie, jakie były przyczyny tego, że projekt przesiedleńczej epopei zakończył się niepowodzeniem.

Szkic przedstawia w skrótowej formie doświadczenie zetknięcia się ze wschodem w literaturze polskiej końca XIX wieku i początków XX u pisarzy takich jak Wacław Sieroszewski i Antoni Ferdynand Ossendowski. Przymusowe osiedlenie na Syberii lub znalezienie się w Azji na skutek okoliczności historycznych uruchamia problematykę literacką, wyprzedzającą powstanie antropologii kulturowej oraz problemu relacji międzykulturowych. Polscy pisarze często nie utożsamiają się z imperialnym (w tym wypadku głównie rosyjskim) punktem widzenia. Szansę przeżycia daje współpraca z różnymi narodami i grupami etnicznymi oraz akceptacja ich odmienności kulturowej. Nie oznacza to, że kultura polska wolna była od europocentryzmu, co widać na przykładzie fobii antychińskiej. Literatura polska zarysowała bardzo zróżnicowany obraz Azji. Ciekawość i rozpoznawanie zahamowała rewolucja rosyjska, echa wcześniejszych doświadczeń były istotne po końca lat 20.

Artykuł zwraca uwagę na problem audiobooków, które mimo ogromnej popularności nie cieszą się zainteresowaniem krytyków i teoretyków. Na tle dobrze rozpoznanych słuchowisk audiobooki zostają przedstawione jajo odrębny i specyficzny rodzaj literatury fonicznej, posiadający własne cele i wpisujący się w aktualną problematykę refleksji humanistycznej. Zostaje postawiona teza, że w audiobookach głos staję się istotniejszy od brzmienia słów, a relacja z mówiącym autorem zaczyna poprzedzać relację z tekstem i znaczeniem. Analiza głosu od strony jego kulturowej recepcji i psychoanalizy prowadzi do obserwacji, że może być rozumiany jako znak jednostkowości, który pochłania, uwodzi i tworzy intymną, emocjonalną relację z mówiącym. Stanowi zarazem podstawę szczególnego doświadczenia tożsamości autora.

Artykuł podejmuje zagadnienie głosu w poezji. Przywołane zostają dotychczasowe studia nad osobno traktowanymi wierszem i recytacją oraz nad głosem poety zakodowanym w wierszu, a także nowsze propozycje uwzględniania autorskiego wykonania utworu. Następnie przypomniane zostają znane przypadki dwudziestowiecznej poezji ściśle związanej z jej wygłoszeniem przez autorów. Zagraniczne przykłady poezji fonetycznej, dźwiękowej, mówionej oraz wieczorów autorskich służą wskazaniu potencjalnie ciekawych, a niezbadanych wersji ustnych polskich wierszy. Na koniec zostaje szerzej omówiona kategoria głosu jako obiektu badań literackich oraz proponowana metoda uważnego słuchania.

Autor artykułu rozważa relacje między dwoma podejściami do zagadnienia interpretacji: konstruktywizmem i intencjonizmem. Punktem odniesienia dla jego rozważań jest książka Danuty Szajnert Intencja autora i interpretacja – między inwencją a atencją. Polska badaczka zajmuje w niej stanowisko, które sama nazywa intencjonizmem krytycznym/sceptycznym. Co godne pochwały, unika ona przedstawiania sporu o interpretacje w sposób nadmiernie antagonistyczny, tzn. w taki, który zarysowuje dwa całkowicie sobie przeciwstawne stanowiska. Niemniej jednak momentami stwarza ona zbyt duży dystans między intencjonizmem a krytykowanym przez nią konstruktywizmem, wracając tym samym do przesadnie opozycyjnej wizji sporu o interpretację. Markiewka, odwołując się przede wszystkim do poglądów Richarda Rorty’ego, stara się przekonać, że między stanowiskiem Szajnert a stanowiskiem konstruktywistycznym daje się znaleźć więcej powiązań, niż to sugeruje polska literaturoznawczyni.

Artykuł jest próbą spojrzenia na polską powojenną literaturę regionalną (przede wszystkim na literaturę uprawianą na tzw. ziemiach odzyskanych) z perspektywy postkolonialnej. Teza wyjściowa opiera się na założeniu, że sposób profilowania relacji z centrum (politycznym i kulturowym, historycznie zmiennym), ma decydujący wpływ na mechanizmy wytwarzania twórczości regionalnej oraz, co się z tym wiąże, że rozwojem tej twórczości steruje napięcie między dwoma przeciwstawnymi tendencjami rozwojowym regionalizmu – do uniwersalizmu i do dyferencjacji. Tym tendencjom podlegają postawy „mimikry” i „rebelii”, powracające na różnych etapach rozwoju literatury regionalnej i będące przejawem kompensacji słabości, wynikającej z centroperyferyjnego uwarunkowania.

Recenzja: Danuta Ulicka, Słowa i ludzie, Warszawa 2014

rec. Agnieszka Kluba, Poemat prozą w Polsce, Warszawa–Toruń 2014

Niniejszy szkic oferuje wgląd w korespondencję Zbigniewa Herberta z dyrektorem wydawnictwa Suhrkamp, Siegfriedem Unseldem, a także innymi istotnymi aktorami pola wydawniczego: tłumaczami, redaktorami oraz, co ważne, instancjami odpowiedzialnymi za zagraniczną politykę kulturalną. Omawiany materiał archiwalny pochodzi z Archiwum Siegfrieda Unselda (SUA), które w 2009 roku zostało zakupione przez Deutsches Literaturarchiv w Marbach nad Neckarem. Lektura archiwaliów odsłania proces produkcji przekładów utworów Herberta na język niemiecki, będących niejednokrotnie punktem odniesienia dla późniejszych wydań w języku polskim, a więc poniekąd wyprzedzających „oryginalną” kompozycję zbiorów. Korespondencja daje ponadto fascynujący obraz długoletniej przyjaźni wydawcy i poety, będącej jednocześnie ważnym elementem interakcji w polu literackim.

Prześledzenie tematu nokturnu od jego początków aż po romantyzm, analiza opinii badaczy, interpretacja utworów literackich, plastycznych i muzycznych, porównanie i próby klasyfikacji przykładów, typów i zjawisk są niezwykle trudne, ale i fascynujące. Pozwalają bowiem zobaczyć kształtowanie się nokturnu w poszczególnych dziedzinach, z jednej strony to, że nokturn ma swoją odrębną historię w malarstwie, literaturze i muzyce, z drugiej zaś przenikanie się tych dziedzin oraz ich wzajemne inspiracje. Pokazują też, jak na podstawie tego zjawiska można prześledzić dzieje przemian światopoglądowych i kształtowania się poszczególnych epok, zwłaszcza romantyzmu. Epoka ta przez zainteresowanie nocą i nocną stroną świata zapoczątkowała kształtowanie się nokturnu, jego cech, poetyki, kompozycji, ikonografii i sposobów wyrażenia w poszczególnych dziedzinach sztuki. Nokturn jest tworem zgoła romantycznym, w którym w jego poszczególnych odmianach odbijają się uczuciowość, myśl i wyobraźnia tej epoki.

Artykuł jest próbą rozważenia problemu odbioru pejzażu dźwiękowego w kontekście estetycznej kategorii malowniczości. Przedstawia pojęcie pejzażu dźwiękowego, wywodząc je z tradycji szkoły ekologii dźwiękowej R. Murraya Schafera. Odnosi również problem pejzażu dźwiękowego do kulturoznawczo interpretowanej kategorii krajobrazu. Wskazuje na znaczenie doświadczenia estetycznego w relacji z pejzażem dźwiękowym w odniesieniu do kwestii zmysłowej percepcji i wartości estetycznych. Eksponuje pomijaną współcześnie kategorię malowniczości jako szczególnie przydatną w estetycznej analizie pejzażu dźwiękowego, a zarazem pozwalającą na interpretację doświadczenia pejzażu także poza kontekstem estetyki.

Artykuł argumentuje, że dźwięk stanowi szczególny przedmiot badań, funkcjonujący w kulturze nie tylko jako nośnik znaczeń, ale również sensoryczna i afektywna intensywność. Kulturowa analiza fenomenów akustycznych wymaga więc uwzględnienia zarówno semiotyczno-interpretatywnego, jak i cielesno-materialnego wymiaru dźwiękowości. Podejście to zaprezentowane jest na przykładzie internetowego serwisu Coffitivity, który wspomaga kreatywne myślenie, odtwarzając w tle odgłosy kawiarni. Korzystając z narzędzi teoretycznych czerpiących z dorobku tzw. sound studies oraz posthegemonicznej teorii politycznej, artykuł pokazuje, jak poprzez aranżację i kontrolę środowiska dźwiękowego Coffitivity poszerza możliwości wykonywania pracy kreatywnej w czasie i przestrzeni, czyniąc ją wszechobecnym komponentem codziennego życia.

Artykuł opisuje świat dźwięków w następujących sztukach Janusza Krasińskiego: Wkrótce nadejdą bracia, Czapa, czyli Śmierć na raty oraz Śniadanie u Desdemony. Bogata audiosfera, która wywodzi się z radiowych początków tych dramatów, jest jednak nie tylko tłem akustycznym: pełni funkcję współtworzenia sensów. Starannie zaplanowane sygnały dźwiękowe tworzą wciągającą przestrzeń akustyczną, mają wpływ na akcję dramatyczną, stają się punktem odniesienia w dialogach. Dźwięki zyskują swoją własną dramaturgię, wpływającą na emocje odbiorcy i jego rozumienie. Z tej dźwiękowej konstrukcji wyłania się figura autora tworzącego swoje dramaty na sposób w pewnych aspektach podobny do techniki, jaką posługiwali się kompozytorzy awangardowi.

Recenzja: Maciej Jabłoński, Przeciw muzykologii niewrażliwej, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań 2014.

Artykuł prezentuje kluczowe problemy, pojęcia oraz obszary zainteresowania badawczego współczesnych sound studies, sytuując je w kontekście takich zagadnień jak: media i pamięć społeczna, dialektyka głosu i władzy, reprodukcja dźwięku i tożsamość kulturowa. W kontekście tym mieszczą się także różnorodne (w sferze tematu i metody) badania poświęcone zarówno mediatyzacji doświadczenia akustycznego przez media elektroniczne (poczynając od form „archeologicznych” jak walkmany czy discmany, aż po formy „futurystyczne” telefony komórkowe i iPody), jak i przekształceniom środowiska akustycznego w wyniku działania mediów, by wspomnieć tu tylko prace inspirowane ekologią akustyczną R. Murraya Shafera, odnoszące się m.in. do dźwięku w przestrzeni publicznej, zanieczyszczenia hałasem miejskiej sonosfery oraz środowisk akustycznych typu lo-fi i hi-fi.

Artykuł jest próbą skonfrontowania ze sobą dwóch – zdawać by się mogło – odległych obszarów: reprezentacji, jako kategorii estetycznej, i fonografii w jednej z odmian, jaką jest muzyka konkretna oraz towarzysząca jej technika nagrań plenerowych. Przedmiotem badań stają się tu zatem zagadnienia pomijane zarówno przez badaczy, teoretyków reprezentacji, jak i przez muzykologów. Konfrontując ze sobą modele reprezentacji omówione Michała Pawła Markowskiego i teorię muzyki konkretnej Pierre’a Schaeffera, podejmuję próbę wskazania problemów reprezentacji, które nie pojawiają się podczas odnoszenia tego pojęcia do innych dziedzin sztuki. Problematyka ta staje się także pretekstem do spojrzenia na muzykę konkretną z perspektywy innej niż muzykologiczna.

Podstawowym celem artykułu jest wprowadzenie spostrzeżeń i refleksji Davida Toopa, jak również proponowanych przez niego podejść analitycznych, do polskich badań kulturoznawczych oraz literaturoznawczych. Mimo że Toop i jego prace są jednym z głównych punktów odniesienia dla sound studies, jego twórczość pozostaje w dużej mierze nieopisana w polskiej literaturze akademickiej. Niniejszy artykuł przedstawia zarys charakteru dzieł i rozważań Toopa, ze szczególnym uwzględnieniem jego najważniejszych książek. Demonstruje również zastosowanie jego refleksji i narzędzi analitycznych w kontekście literaturoznawczym, a konkretnie w kontekście badań nad fantastyką grozy.

Artykuł stanowi omówienie wybranych interpretacji wieloznacznego epitetu złożonego polytropos, którym Homer określa Odyseusza w pierwszym wersie eposu o powrocie bohatera do Itaki. Przedstawiono najczęściej pojawiające się postaci, jakie przyjmował „wielce obrotny” heros: Sokrates, Platon, Antystenes – uosobienie mądrości praktycznej, Sturm, Sokołowski, Rybiński – przewodnik podczas wędrówek w poszukiwaniu wiedzy, Pucci, Peradotto – figura opisująca grę znaczeń w obrębie tradycji epickiej. Politropia jako kompetencja retoryczna, która łączy w sobie inwencję (poszukiwanie skutecznych argumentów) i elokucję (używanie w mówieniu wielu figur retorycznych), stanowi ideę regulatywną sygnalizującą mistrzowski sposób posługiwania się słowem w nazywaniu rzeczy po imieniu. Jako sztuka figuratywności, czyli umiejętność korzystania z rozmaitych tropów i figur wysłowienia, pozostaje próbą zwielokrotnienia form językowych w odpowiedzi na różnorodność świata i wielość ludzkich doświadczeń.

W swoich rozważaniach Mladen Dolar przedstawia problematykę głosu określonego mianem zwierzęcej części człowieczeństwa, a także mowy, stanowiącej rodzaj głosu, któremu nadano znaczenie. Głos reprezentujący nagie życie (zoe, pierwotną stronę istnienia) ściera się z bios – życiem politycznym i społecznym, logos i słowem pisanym. Zarazem jednak jest ich niezbywalną częścią. Wiąże się z wymiarem sprawiedliwości, szkolnictwem czy religią; stanowi nieodzowny atrybut władców i dyktatorów, którzy przy pomocy głosu tworzą prawo. Głos istnieje między dźwiękiem a mową.

W piątym rozdziale książki „Listening to Noise and Silence”, Salomé Voegelin opisuje słuchanie jako akt postrzegawczego zaangażowania w rzeczywistość. Słuchacz zawsze znajduje się w niepewnej pozycji, odbiera dzieło zarówno z zewnątrz jak i wewnątrz. Voegelin twierdzi, że słuchacz musi odrzucić wszystkie zewnętrzne zakłócenia i skupić się na momencie percepcji dzieła, na byciu „w dziele”, by w pełni je percypować. Słuchacz jest zarówno odbiorcą, jak i twórcą dzieła; w momencie słuchania a także przez spotkanie z innymi odbiorcami/twórcami. Podejście Voegelin jest w pewien sposób muzykofobiczne. Stawia doświadczenie słuchacza, a także jego świadomość wszystkiego, co jest związane z produkcją dzieła sztuki dźwięku, ponad samą muzyką i dźwiękiem.

Przedmiotem refleksji stają się dwie zasadnicze kwestie: po pierwsze – fenomen dźwięku (w tym głosu) i pejzażu dźwiękowego we współczesnym świecie, wpływający między innymi na twórczość literacką i sposób jej funkcjonowania w społeczeństwie medialnym, po drugie – w konsekwencji – możliwość wykorzystania w najnowszym literaturoznawstwie wiedzy z zakresu antropologii dźwięku. Autor, śledząc aktualne badania nad dźwiękiem rozwijane przez różnych przedstawicieli sound studies i umieszczając w centrum uwagi kwestię percepcji słuchowej, „słuchania kultury”, wskazuje potrzebę wypracowania nowej antropologii audiowizualności, wykorzystującej w równym stopniu analizy przestrzeni wizualnej i akustycznej. Analizuje zarazem nową sytuację literatury związaną z doświadczeniem akustycznym i akuzmatycznym we współczesnym świecie mediów. Literaturę proponuje traktować w kategoriach nie tylko pisma (zgodnie z utrwaloną tradycją literaturoznawczą), lecz głosu i skryptoralności.

rec. Marian Bielecki, Kłopoty z innością, Universitas, Kraków 2012

Tekst jest wprowadzeniem do zjawisk związanych z kulturowymi aspektami słuchania i słyszenia, głosu oraz – ogólnie – nowoczesnej i współczesnej sonosfery. Autor stara się pokazać alternatywny do wizualnego paradygmat poznawczy oparty na głosie i dźwiękach, a także uwypuklić te wątki we współczesnej myśli teoretycznej, których autorzy wybierają za centralny punkt swojej refleksji „sferę akustyczną” ludzkiego doświadczenia.

Esej jest poświęcony relacji między językiem a głosem we współczesnej teorii i muzycznej praktyce wykonawczej. Barthes dokonuje, za Julią Kristevą, podziału na feno-tekst i geno-tekst. Pierwszy oznacza dominujący schemat tak wykonywania muzyki, jak i jej słuchania, drugi – postulowany przez samego Barthesa – obejmuje wszystkie te elementy doświadczenia muzycznego i – szerzej – dźwiękowego, które nie podlegają prawu reprezentacji, lecz rozkoszy (jouissance). Aby opisać to doświadczenie, autor wprowadza kategorię „ziarna głosu”, która pozwala opisać subiektywne doświadczenie towarzyszące doznaniom dźwiękowym.