Tekst dotyczy ludzi bezsilnych podczas II wojny: ofiar, cywili, wykluczonych, chorych, okaleczonych, starych, uwięzionych itd. Autorka rekonstruuje też mechanizmy powojennego traktowania ludzi bezsilnych – ich ponowną stygmatyzację. Wskazuje, że zarówno praktyki polityczno-społeczne, jak i badania nad wojną i Zagładą od kilkudziesięciu lat skupiają się przede wszystkim na historii heroicznej, czyli bohaterach, zwycięstwach, przewadze militarnej, sprawcach i ich niszczycielskiej aktywności oraz na aktywnych świadkach, którzy składają zeznania. Autorka postuluje zwrot ku innym jednostkom, bezradnym, bezczynnym, słabym, nieheroicznym, podlegającym cudzym decyzjom. Opowieść o nich ukazuje inne wymiary II wojny i skłania do reinterpretacji europejskiej polityki historycznej, także współczesnej.

Słowa kluczowe: świadek, ofiary, pasywność, ludzie bezsilni, słabość

Szkic składa się z dwóch części. W pierwszej jego autor omawia aktualny stan badań nad literaturą polską dotyczącą II wojny światowej wskazując tematy opisane oraz wyznacza problemy badawcze domagające się pogłębionej refleksji. W drugiej części autor artykułu opisuje projekt słownika literatury wojny i okupacji, formułuje niektóre problemy badawcze, w rodzaj trudności, z którymi muszą się zmierzyć przyszli twórcy słownika, opisuje też wybrane hasła słownikowe.

Słowa kluczowe: synteza, literatura XX wieku, słownik, problemy badawcze

Tekst jest analizą relacji zachodzących w wydarzeniach o charakterze przemocy masowej, zwłaszcza II wojny. Autorka przekonuje, że schemat relacji zaproponowany przez Raula Hilberga – sprawca-ofiara-bystander – utrudnia zrozumienie faktycznej złożoności aktu przemocy. Kluczowe dla wydarzenia są zmienne ramy polityczne, klasowe i symboliczne. W artykule powołana zostaje kategoria ludzi nieznacznych rozumiana jako ludzie tła, bezsilni, tak zwana większość. To oni są główną ofiarą wojny. Autorka przekonuje, że każde świadectwo wojenne łączy dwa aspekty: bezsilność/słabość jednostek wobec przytłaczających wydarzeń i sprawstwo aktu świadczenia. Rozważane są także instytucjonalne i polityczne przyczyny i konsekwencje europejskiego antysemityzmu, ich przejawy podczas II wojny, w tym relacje polsko-żydowskie.

Słowa kluczowe: świadek, relacje polsko-żydowskie, bezsilność, słabość, sprawczość

Artykuł prezentuje specyfikę męskości żołnierskiej wyłaniającej się z narracji literackich dotyczących obronnej wojny Polski we wrześniu 1939 roku. Reportaże Melchiora Wańkowicza eksponują dwa warianty heroizmu polskiego żołnierza – rycersko-szlachecki oraz chłopski, w prozie Wojciecha Żukrowskiego ujawnia się żołnierskie pragnienie homospołeczne i męska rozkosz walki, w Polskiej jesieni Jana Józefa Szczepańskiego kampania wrześniowa przedstawia się jako męski rytuał inicjacyjny. W analizowanych utworach literackich męskie doświadczenie kampanii wrześniowej ogniskuje się wokół dwóch, kluczowych dla dalszej trajektorii polskich męskości, pojęć – bohaterstwa i klęski. 

Słowa kluczowe: wojna, męskość, doświadczenie, kampania wrześniowa

Artykuł stanowi próbę analizy homoseksualnych relacji barterowych w kompleksie obozowym Auschwitz-Birkenau-Monowitz. W polskiej pamięci zbiorowej pipel – służący więźniów funkcyjnych – funkcjonuje jako ofiara gwałtów w obozach, których sprawcami mieli być więźniowie homoseksualni. Przez lata błędnie łączono zjawisko relacji homoseksualnych w obozie (wszystkie kategorie więźniów) z osobną grupą skazanych na mocy paragrafu 175 StGB (podejrzenie o relacje homoseksualne). Z tego powodu mężczyzn, którzy trafili do obozu Auschwitz za tak zwany „sprzeczny z naturą nierząd” po pierwsze kryminalizowano, po drugie – usuwano z grona ofiar i uznawano za współsprawców. Ofiary przemocy seksualnej również pozostały anonimowe. Autorka stara się pokazać na jakieś zasadzie działają powojenne fantazmaty dotyczące przemocy seksualnej w stosunku do mężczyzn. Korzysta z nielicznych relacji ofiar, świadectw współwięźniów i źródeł literackich, które dotychczas nie były tłumaczone na język polski (Kacetnik).

Słowa kluczowe: pipel, obóz koncentracyjny, homoseksualista, paragraf 175 StGB, przemoc seksualna

Artykuł opiera się na wynikach badań polskiej „sztuki ludowej” odnoszącej się w okresie powojennym do wydarzeń Zagłady. Materiał zidentyfikowany w polskich zbiorach muzealnych, przedstawiony na wystawie „Widok zza bliska. Inne obrazy Zagłady (2018-2019)” traktowany jest jako zasób świadectw – zapisów pamięciowych, z których można wyprowadzać hipotezy co do procesów wykształcania i przekształcania się pamięci o wojennej przemocy w środowiskach pozaelitarnych. Trzy prace (Sławomira Kosiniaka, Zygmunta Skrętowicza, Jana Kowalczyka) są interpretowane jako przykłady różnych strategii odnoszenia się do trudnej przeszłości: w trybie dokumentalnym, metonimicznym i metaforycznym. Stosowanie zwłaszcza drugiej i trzeciej strategii wiąże się z wykorzystywaniem zadekretowanych, akceptowalnych społecznie i obecnych w obiegu obrazów w miejsce odpowiedzi mocniej zakorzenionych w osobistym doświadczeniu. Praktyki możliwe do zidentyfikowania w pracach twórców „ludowych” pozwalają więc przyjrzeć się z zbliżeniu sposobom pracy z trudnym dziedzictwem i reakcjom na zewnętrzne normy wizualnego dyskursu o Zagładzie.

Słowa kluczowe: Holokaust, Zagłada, sztuka ludowa, sztuka wernakularna, postronny, świadek, bystander, świadectwo

Wśród badaczy obowiązuje konsensus, że proces Adolfa Eichmanna (1961) zasadniczo zmienił pamięć o Zagładzie i spowodowało jej gwałtowny rozrost na Zachodzie. Artykuł omawia przebieg recepcji tego wydarzenia w Polsce, państwie oddzielonym od tych procesów pamięciowych barierą żelaznej kurtyny. Koncentruje się on na przykładach rezonansu procesu w polskiej kulturze pierwszej połowy lat 60., a przeprowadzone rozpoznania pozwalają pokazać, w jaki sposób wzmacniał on lub osłabiał działające w Polsce dominanty pamięci o zniszczeniu europejskich Żydów. Były to, opisane już przez innych badaczy: umiędzynarodowienie ofiar Zagłady, opowieść o niewinnej polskiej ofierze i antyniemiecki dyskurs. 

Słowa kluczowe: polskie kultury pamięci, PRL, Adolf Eichmann, pamięć o Zagładzie

Recenzja: Pogromy Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, t. 4. Holokaust i powojnie (1939-1946), red. A. Grabski, Instytut Historii PAN, Instytut Historii UW, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Uniwersytet Wrocławski, MHŻP POLIN, Warszawa 2019.

Słowa kluczowe: antysemityzm, Zagłada

Artykuł Rewindykacje i eskalacje talentów jest recenzją książki Formy (nie)obecności. Szkice o współczesnej poezji kobiet, wydanej w 2018 roku, poświęconej twórczości poetek znanych, a także wyeliminowanych z kanonu poezji XX wieku. Autor recenzji podkreśla wartość projektu, którego celem jest włączenie dorobku kobiet do głównonurtowej narracji o przemianach polskiej poezji, jednak nie na prawach suplementu, lecz z poszanowaniem odrębności tematycznej i formalnej poezji kobiecej. Część badaczek, biorących udział w projekcie, postuluje konieczność odrzucenia kryterium ekwiwalencji dykcji kobiecych względem męskich idiomów (casus Julii Hartwig), które legitymowałoby przynależność poetek do kanonu, inne natomiast skłaniają się ku strategii zagospodarowywaniu nisz (casus „pytalika” jako gatunku prywatnego w twórczości Joanny Pollakówny). Niektóre badaczki jako kryterium różnicujące i dowartościowujące „kobiece pisanie” proponują formuły noszące znamiona autocharakterystyk (kapłanka, wiedźma, prowokatorka, mistyczka). Wszystkie szkice spełniają obietnicę dowartościowania poezji kobiecej i uznania jej za zaangażowaną, interwencyjną, a także zobligowaną do trwania przy najsłabszych.

Słowa kluczowe: feminizm, kanon, cielesność, macierzyństwo, żałoba

W artykule dokonuje się przeglądu stanu badań na temat cenzurowania w latach 1944-1990 literatury polskiej podejmującej tematykę II wojny światowej. Najważniejszym ustaleniem jest, że cenzura głęboko zmodyfikowała obraz II wojny światowej, eliminując niektóre tematy (relacje polsko-radzieckie, Holokaust), sposoby przedstawienia („nadmierny” pesymizm, naturalizm) oraz poszczególne teksty (niewydane do dziś, ale zachowane w archiwach). Autorka artykułu postuluje przygotowanie obszernej monografii poświęconej tej kwestii i uwzględniającej podziały chronologiczne, gatunkowe, tematyczne oraz opisującej różne instancje kontrolne. Proponuje także kilka ujęć metodologicznych, które mogłyby dać takim pracom nowy impuls: perspektywę totalitarną, transnarodową, postkolonialną oraz mniejszościową (minority narrative). 

Słowa kluczowe: cenzura, komunizm, literatura polska lat 1944-1990, II wojna światowa, Polska Ludowa

Na tle polskiej literatury lagrowej liczba utworów podejmujących temat Buchenwaldu prezentuje się skromnie. Nie ma wśród nich arcydzieł lub choćby utworów wybitnych. Zdarzają się jednak dokonania interesujące pod względem poznawczym lub artystycznym. Do tych pierwszych należą, zapoznane przez badaczy nazistowskich obozów, przedwojenne reportaże Stanisława Nogaja Za drutami i kratami Trzeciej Rzeszy i wspomnienia Władysława Byłem w piekle… oraz, będące same w sobie szczególnym świadectwem, komponowane w Buchenwaldzie wiersze. Do drugich zaliczyłbym książkowy pierwodruk cyklu poetyckiego Głosy Urbankowskiego i wiersz Matywieckiego. Pomiędzy jednymi i drugimi sytuuje się rewelatorski, nie tylko na tle literatury polskiej, dramat Stara Gwardia Lurczyńskiego, ukazujący tak zwaną „szarą strefę” (określenie Primo Leviego). Pozostałe utwory są interesujące głównie jako wyraz ideologicznego i politycznego zaangażowania (widocznego nie tylko w okresie Polski Ludowej, choć wtedy przede wszystkim), a także społecznej i indywidualnej pamięci oraz wrażliwości. Buchenwald jako temat literacki nie był, nie jest i zapewne nigdy nie będzie w stanie „konkurować” z obozami usytuowanymi na ziemiach polskich, zwłaszcza z Auschwitz-Birkenau, stanowiącym centralny symbol polskiej martyrologii, a zarazem symbol Szoa i, jak to ujął Imre Kertész, były więzień Auschwitz-Birkenau i Buchenwaldu, „ponadczasową przypowieść naznaczoną piętnem nieprzemijalności”. 

Słowa kluczowe: literatura polska, literatura obozowa, obóz koncentracyjny Buchenwald

Artykuł Koncentracja jako metoda wyniszczenia (Ravensbrück) wychodzi od frazeologizmu ‘obóz koncentracyjny’ i wskazuje na semantyczny brak symetrii jego członów, odzwierciedlający niedoważenie aspektu koncentracji w praktyce badania doświadczenia lagrowego i jego zapisów. Tekst opiera się na materiałach źródłowych (relacje więźniarek) dotyczącym FKL Ravensbrück i podejmuje problem koncentracji, jako metody ich eksterminacji. Prezentuje kobiece doświadczenie obozu przez przymusowe doznawanie cielesnej współobecności i różne tego aspekty: homogenizację społeczności, dewastację intymności, wpływ braku fizycznej przestrzeni na stany psychiczne i postawy, rozprzestrzenianie się brudu i chorób. Skrajna koncentracja mająca miejsce w Ravensbrück w 1944 i 1945 roku doprowadziła do ekstremalnego chaosu, w którym załamały się wszystkie, nawet lagrowe struktury.

Słowa kluczowe: kobiety, doświadczenie, obóz koncentracyjny, lager, koncentracja, Ravensbrück, stłoczenie

Artykuł dotyczy piątej rocznicy powstania w getcie warszawskim widzianej poprzez pryzmat źródeł archiwalnych zgromadzonych w archiwum Centralnego Komitetu Żydów w Polsce. Ze szczególną uwagą opisano organizację obchodów piątej rocznicy powstania w getcie, w 1948 roku. W artykule przedstawiono globalny wymiar obchodów (obecność delegacji z całego świata, przemyślana akcja propagandowa towarzysząca rocznicy powstania) z wymiarem lokalnym, rozumianym jako warszawski, miejski kontekst wydarzenia. Artykuł przedstawia wysiłki Komitetu w tworzeniu powojennej pamięci o powstaniu w getcie warszawskim i mówi o prawdopodobnych celach upamiętnienia walk getta. Ukazuje, że cele te niekoniecznie zostały osiągnięte.

Słowa kluczowe: Centralny Komitet Żydów w Polsce, powstanie w getcie warszawskim, rocznice, Pomnik Bohaterów Getta, archiwum CKŻP

Artykuł dotyczy literackiej polityki historycznej, która oddala się od nowoczesnego modelu wiedzy o przeszłości, zmierza zaś w stronę zakwestionowania podstawowych elementów metodologii historiografii. W miejsce krytycznej analizy dokumentów wprowadzona zostaje kategoria symbolu – zakładająca możliwość nadprzyrodzonej jedności przeszłości i teraźniejszości. Zamiast zalecanego dystansu i obiektywizmu omawiana eseistyka domaga się zaangażowania, a wręcz mobilizacji umarłych, z którymi należy nawiązać łączność, kontakt, by mogli wspierać fundamentalne spory polityczne. Przedstawiona problematyka została omówiona na przykładzie Kinderszenen Jarosława Marka Rymkiewicza oraz dwóch tomów Afazji polskiej Przemysława Dakowicza, esejów nawiązujących do różnych sytuacji z czasów II wojny światowej, szczególnie początku działań militarnych we wrześniu 1939 roku praz powstania warszawskiego.

Słowa kluczowe: polityka historyczna, pamięć historyczna, II wojna światowa w literaturze, II wojna światowa w eseistyce

Celem artykułu jest lektura wspomnień obozowych Krystyny Żywulskiej Przeżyłam Oświęcim jako marańskiego świadectwa Zagłady, a równocześnie zapisu „dwóch języków” (G. Niziołek) powojennej kultury polskiej: ofiary i świadka Zagłady. Wspomnienia obozowe pisarki (1946), napisane z perspektywy reprezentantki polskiej inteligencji katolickiej, zestawione zostają z jej drugą książką – Pustą wodą (1963), w której autorka opisała swoje doświadczenia Żydówki w getcie warszawskim. Interpretacja Przeżyłam Oświęcim jako marańskiego świadectwa obejmuje analizę, po pierwsze, strategii kamuflażu i mimikry służących Żywulskiej do konstruowania nieżydowskiej biografii na kartach wspomnień; po drugie – narracyjnych spięć żydowskich i nieżydowskich losów, które kreuje Żywulska, aby w ten sposób opisać kontrfaktyczną historię swojego życia.

Słowa kluczowe: Krystyna Żywulska, maran, świadectwo, Zagłada, literatura obozowa

W artykule zanalizowano twórczość Leopolda Buczkowskiego, ze szczególnym uwzględnieniem Czarnego potoku, z perspektywy kategorii miejsca urodzenia, określającej relację między jednostką a zbiorowością w ramach konkretnej konfiguracji kulturowo-społecznej. Analiza zmierza do ustalenia, jak miejsce urodzenia wpływa na sposób ujęcia doświadczenia Zagłady i wojny przez Buczkowskiego.

Słowa kluczowe: miejsce urodzenia, pogranicze, II wojna światowa, Zagłada, topobójstwo

W artykule podjęto problematykę postpamięci w Oksanie Włodzimierza Odojewskiego, której nośnikiem jest główna bohaterka powieści. Punkt wyjścia rozważań stanowi psychologiczne pojęcie pracy pamięci odniesione do doświadczenia traumatycznego (rzezi wołyńskiej) jako stałego problemu twórczości ukraińskiej pisarza. Wprowadzono kategorie pamięci dialogicznej oraz inności, które zostały potraktowane jako istotne wyznaczniki stopnia realizacji procesu terapeutycznego. Główną tezę artykułu stanowi stwierdzenie ewolucyjnego charakteru twórczości ukraińskiej Odojewskiego, w której Oksana byłaby ostatnim etapem pracy pamięci nad wydarzeniami na Kresach Wschodnich w czasie II wojny światowej. Przyznanie naznaczonemu postpamięcią Innemu równorzędnego głosu w dialogu polsko-ukraińskim okazuje się istotnym elementem procesu terapeutycznego w kontekście narodowym.

Celem artykułu jest wstępne rozpoznanie możliwości teoretycznych i interpretacyjnych pojęcia emocji w odniesieniu do gatunkowej literatury popularnej o II wojnie światowej. Sięgając do koncepcji wspólnot emocjonalnych Barbary H. Rosenwein, autorka zarysowuje możliwości rozumienia eksplozji lęku i miłości we współczesnych romansach wojennych i powieściach grozy (Łuksza Henela, Joanny Jax, Mirosławy Karety, Stanisława Reńcy). Następnie porównuje je do oszczędnych opisów z prozy opublikowanej w latach 60. (Józefa Hena, Marka Hłaski). Z analizy wynika, że dominacja lęku i miłości we współczesnych narracjach nie jest jedynie konsekwencją sztywnego powtarzania wzorców czy urynkowienia afektów. Ujawnienie emocji może być skutecznym sposobem wypowiedzenia historii wypieranych z oficjalnego dyskursu o II wojnie światowej i stworzenia wokół nich dotąd nieistniejących wspólnot odbiorców.

Słowa kluczowe: wspólnoty emocjonalne, miłość, lęk, romans, powieść grozy, II wojna światowa

Autorka analizuje książkę Moniki Sznajderman Fałszerze pieprzu. Historia rodzinna w perspektywie postpamięci, uwzględnia również elementy, o jakie ten projekt pamięciowo-literacki uzupełnia postpamięciow kanon. Interpretacja tego utworu i jego recepcji jest punktem wyjścia do rozważań nad strukturą polskiej kultury pamięci, ujmowaną w kategoriach różnorodnych zestawów zobowiązań do spełnienia, oraz nad możliwością ich modyfikowania. Zidentyfikowane zostają „obowiązki polskie”, na ogół rozumiane jako związane z autoafirmacyjnym wymiarem wspólnotowego pamiętania, oraz obowiązki „rozliczeniowe”, krytyczne bądź wynikające z dziedziczenia Zagłady; celem tekstu jest zarysowanie możliwości przeformułowania tak zakreślonej opozycji.

Słowa kluczowe: polska kultura pamięci, studia nad pamięcią, zaangażowanie, postpamięć, Monika Sznajderman

Dotychczasowe analizy związków kultury popularnej i Zagłady obejmują kilka gatunków kultury wizualnej (w szczególności komiks) z pominięciem kultury audialnej (muzyki rozrywkowej i słuchowisk radiowych). Niedostatecznie rozpoznano także praktyki związane z nowymi mediami w erze cyfrowej. Niniejszy tekst wskazuje na luki w dotychczasowych badaniach i wypełnia je, a także wyznacza nowy obszar badań nad „rozproszonymi odniesieniami do Zagłady”, to jest, takimi przedstawieniami, w których epizodyczne wzmianki o przeszłości nie służą tradycyjnie rozumianemu upamiętnianiu. Ponadto podkreśla konieczność prowadzenia ideologicznej analizy popularnych reprezentacji z powodu wykorzystywania ich w politycznych rewizjach przeszłości.

Słowa kluczowe: Holokaust, kultura popularna, wzorzec kulturowy, paradygmat upamiętniania, Holokaustowa bezbożność

Artykuł dotyczy przemian ekologicznych w okupowanej i tużpowojennej Warszawie. Największy wpływ miały na nie takie wydarzenia, jak kampania wrześniowa, powstanie w getcie oraz powstanie warszawskie. Bombardowania, pożary i walki zbrojne przyczyniały się do degradacji przestrzeni. W ciągu zaledwie kilku lat tkanka miejska przeszła ogromne przeobrażenia, także w znaczeniu przyrodniczym. Autorka definiuje (po)wojenny krajobraz ruderalny, w którym zawierały się dwa przeciwstawne zjawiska: destrukcja współistniała z procesami witalnymi.

Słowa kluczowe: II wojna światowa, Warszawa, ekologia roślin, miasto, krajobraz ruderalny