Kino Andrzeja Wajdy ufundowane jest na wizualnym ekscesie. Jego filmy oparte są na metodzie swobodnego nanizywania kontrastujących ze sobą obrazów, co przywodzi na myśl refleksję S. Eisensteina dotyczącą patosu. Zarówno u Wajdy, jak i u Eisensteina afekty postrzegane są jako struktury, które oddziałują na widza za sprawą formy. Wyświetlenie afektywnych struktur tworzących styl jego filmów pozwala na zespolenie nowego sposobu rozumienia filmu (E. Brinkema) z afektywnym dziedzictwem (S. Eisenstein), i zarazem na przypomnienie, że problematyka ta ma w teorii kina długą tradycję. Tekst zamyka próba scharakteryzowania – za sprawą narzędzi psychoanalitycznych (M. Klein) – genezy stylu filmów Wajdy, który odsyła do traumy – wojennej, historycznej i prywatnej.

Słowa kluczowe: Andrzej Wajda, eksces, afekt, patos, reparacja, ciało

W antropologii stale dominuje podejście logocentryczne i pismocentryczne. Jean Rouch należał do tych nielicznych postaci w świecie antropologii, które znakomicie poruszały się zarówno w dziedzinie filmu, jak i słowa (pisanego i mówionego).Tekst przybliża jego metodę i styl pracy przede wszystkim dzięki interpretacji jego kluczowego filmu Moi, un Noir (1958). Autor uznaje Roucha za prekursora nie tylko antropologii opartej na współpracy (shared anthropology), ale także metody, w której tworzenie wiedzy antropologicznej (film) staje się narzędziem wspierającym proces budowania (nowej) podmiotowości i przekraczania relacji kolonialnej. Oumarou Ganda, bohater filmu, po latach stał się jednym z pierwszych reżyserów afrykańskich.

Słowa kluczowe: antropologia kulturowa, antropologia współtworzona, etnofikcja, film, Jean Rouch, tożsamość, Oumarou Ganda

Recenzja: D. Sulej, „Kosmos” jako gabinet luster. Psychomachia Witolda Gombrowicza, Universitas, Kraków 2015.

Słowa kluczowe: gnostycyzm, manieryzm, intertekstualność, estetyka kaprysu, labirynt, gombrowiczologia

Recenzja: M. Czapiga, Po-widoki pustki. O sposobach konceptualizowania pustki w kulturze współczesnej, Universitas, Kraków 2017.

Słowa kluczowe: etnologia, antropologia, literaturoznawstwo, literatura XX wieku, historia sztuki XX wieku, architektura, topika pustki, nicość, iconic turn, pictorial turn, spacial turn,

Chronotop to we współczesnej humanistyce i naukach społecznych jeden z najbardziej wziętych terminów przejętych z literaturoznawstwa nowoczesnego. Już z tego względu wart jest prześledzenia. Jako internacjonalizm zachował wprawdzie swoją źródłową postać językową (w przeciwieństwie do „chwytu udziwnienia” czy „sjużetu”, równie intensywnie wyzyskiwanych, ale w różnych językach w rozmaitych wariantach), co nie znaczy, że nie stanowi problemu filologicznego. Na problem filologiczny nałożyły się komplikacje semantyczne (polisemia i poliwalencja) i interpretacyjne, związane z transferem do odległych od siebie pól wiedzy. Autorka stawia tezę, że w tych wielodomenowych użyciach „chronotopowi” została przywrócona pierwotna intencja znaczeniowa: nazwy określającej mentalną kategoryzację świata.

Słowa kluczowe: chronotop, czasoprzestrzeń, dominanta, nastawienie, kategoryzacja, poznanie usytuowane

Celem artykułu jest wskazanie zależności między awangardowym paradygmatem antropologicznym (opartym na pojęciach ruchu, postępu i prędkości) i koncepcją dromoskopii Paula Virilio. Analizowane przez filozofa problemy odtożsamienia, utraty stabilnej podmiotowości, kreowania obrazu człowieka-projektora wytwarzającego symulakra na ekranie deski rozdzielczej zostają wykorzystane do stworzenia pojęcia tekstu dromoskopowego: będącego już nie tematyzacją ruchu, a próbą jego uobecnienia w języku poetyckim. Przemiana awangardowej liryki, która od fascynacji dromomaniakalnym podmiotem zmierza ku dromoskopowemu postrzeganiu, zostaje w tekście opisana na przykładzie dwóch wierszy Juliana Przybosia: Na uskrzydlonych kołach i Na kołach.

Słowa kluczowe: awangarda, dromoskopia, Julian Przyboś, Paul Virilio

Dość skąpe informacje o Teodorze Lebenthal, przyjaciółce Bolesława Leśmiana, biografowie poety czerpali głównie ze źródeł wtórnych, przede wszystkim z relacji Jana Brzechwy i córki poety, Marii Ludwiki Mazurowej. W procesie weryfikacji z odpowiednimi dokumentami (metryki, spisy urzędowe, a w dalszej kolejności: księgi adresowe i notki z czasopism) większość przywoływanych opinii okazała się nieprawdziwa. Dzięki kwerendom archiwalnym udało się ustalić podstawową wiedzę o rodzicach Teodory Lebenthal, dacie jej urodzenia, adresach warszawskich. Podano w wątpliwość jej specjalizację lekarską, zgodnie z adnotacjami urzędowymi w spisach lekarzy i anonsami prasowymi była ona dermatologiem. Podważono pogłoskę, jakoby była żoną chirurga, Józefa Szpera, uzasadniając ten lapsus odpowiednimi dokumentami. Odsłonięto również nieznany dotąd krąg znajomych Dory oraz zarysowano ostatni, iłżecki etap jej życia.

Słowa kluczowe: Teodora Lebenthal, Bolesław Leśmian

There are parallels between three movements which blossomed during the first decades of the 20^th century: Marxism, Zionism and psychoanalysis. Utopian elements were present in all three, expressing a deep commitment to improving human life, but also aspects of denial and illusion which contributed to more complex results than initially expected. Rescue fantasies played a role in these movements, leading to omnipotence, self-idealization and demonization of a guilty party. The kibbutz movement in Israel was influenced by all three, and its communal childrearing system proved to be flawed. Dangers of rigidity and dogmatism in psychoanalysis are related to this background.

Key words: authoritarianism, communist ethos, false analytic self, infantilization, Middle East, New Person fantasy, pacifism, peer group, primal scene, „Vertigo”.

Tekst jest próbą refleksji nad – wykorzystywanymi przez Michaela Hanekego w Miłości – mechanizmami obrazowego (pozajęzykowego) uobecniania bólu i choroby w obrębie medium filmowego. Problematyka cierpienia w dziele austriackiego reżysera zostaje wpisana w porządek emocjonalnych napięć w relacjach rodzinnych, na tle których uwydatnia się kwestia społecznego (kulturowego) wykluczenia. Dla rozważań autora – odwołującego się do pojęcia punctum (R. Barthes) i koncepcji obrazu-czasu (G. Deleuze) – relewantne są: a) proces materializacji czasu (poprzez spowolnienie: slowness) w zobrazowanych codziennych zmaganiach z chorobą oraz b) specyfika gwałtownego, punktowego uobecniania się paroksyzmów – analizowana w ramach autorskiej kategorii obrazu-bólu, inicjującego etyczne (afektywne) spotkanie z doświadczanym przez widza obrazem.

Słowa kluczowe: ból, choroba, afekt, film, czas, obraz, obraz-ból, Michael Haneke

W tekście przestawiona zostaje perspektywa wydobywania wiedzy przedtekstowej w badaniach antropologicznych. Przedtekstowość jest tutaj rozumiana przede wszystkim jako proces aktywnego, ucieleśnionego kształtowania wiedzy, formującego się w postaci ciągu rozpoznań wypełniających doświadczenie etnograficzne powstające w terenie badań. W ten sposób zamiast logiki interpretacji opartej na praktyce „gęstego opisu” zaproponowany zostaje sposób interpretowania za pomocą logiki działania, związany z praktyką „gęstego uczestnictwa” i zarazem z tworzeniem łańcucha headnotes. Zrekonstruowana zostaje także próba zbudowania drugiego filaru etnografii przedtekstowej, czyli zbioru idiomów fenomenologicznych odnoszących się do ucieleśnionego doświadczenia terenowego i zarazem do nieustannie odkształcającego się poznania antropologicznego.

Słowa kluczowe: etnografia przedtekstowa, gęste uczestnictwo, headnotes, fenomenologia, doświadczenie etnograficzne.

Celem artykułu jest analiza performatywnych praktyk postronnych świadków Zagłady wobec nieupamiętnionych miejsc ludobójstwa w kontekście teorii świadectwa oraz związków traumy z przestrzenią i krajobrazem. Wychodząc od analizy współzależności gestu, krajobrazu i świadectwa w przypadku relacji postronnych w Shoah C. Lanzmanna, pokazuję ewolucję świadectwa wideo jako gatunku oraz sposobów jego interpretacji. Następnie analizuję praktyki postronnych świadków w miejscach rozproszonego Holokaustu w Polsce, zarejestrowane na wybranych nagraniach wideo z archiwów United States Holocaust Memorial Museum oraz fundacji Yahad – In Unum. Argumentuję, że w przypadku praktyk testymonialnych postronnych świadków Zagłady szczególne znaczenie zyskuje ich przestrzenno-performatywny wymiar, który każe zinterpretować na nowo problem indeksalności świadectwa i wyznaczników jego gatunkowości.

Słowa kluczowe: świadectwo wideo, Zagłada, krajobraz, indeksalność, świadek, postronny, gest

Artykuł wskazuje możliwe sposoby antropologicznego badania rzeczywistości kulturowej jako przestrzeni doświadczenia. Drogę do niej otwiera projekt antropologii doświadczenia Victora Turnera, który natrafił jednak na poważne przeszkody poznawcze, w szczególności podejście systemowe obowiązujące w antropologii. Źródłem tego podejścia jest panujące w nauce i kulturze zachodniej nachylenie tekstowe, produkt zaawansowanej piśmienności. Nachylenie to prowadzi to tekstualizacji rzeczywistości, operacji eliminującej bądź zniekształcającej wiele jej przejawów. Przezwyciężenie tego nachylenia zakłada zerwanie z obowiązującymi wzorcami poznania naukowego i dążenie do stworzenia jakiejś postaci kontrnauki. Pomocne w tym mogą być inicjatywy teoretyczne powstałe w kręgu teorii praktyk i fenomenologii kulturowej, jednak zbliżanie się do doświadczenia kulturowego Innych wymaga nieustannych starań badacza, by wykrywa

i eliminowa

przejawy tekstocentryzmu własnego umysłu – swego rodzaju autoterapii poznawczej.

Słowa kluczowe: antropologia doświadczenia, fenomenologia kulturowa, kontrnauka, nachylenie tekstowe, praktyki kulturowe, teoria piśmienności

Pewna zbieżność doświadczeń Autora tekstu i Louisa-Ferdinanda Céline’a ukazanych w Podróży do kresu nocy – podróż z Europy do Afryki, a następnie Nowego Jorku – staje się pretekstem do snucia refleksji nad wątkami transformacji ciała i percepcji, jakie zachodzą w trakcie podróży dalekich i bliskich. Podróż jest zawsze doświadczeniem (również) cielesnym, choć zdarza się, że tę cielesność staramy się ignorować. Autor omawia tę kwestię w odniesieniu do długotrwałych etnograficznych badań terenowych i zwraca uwagę na to, że wielość odczuć, wrażeń, doświadczeń zostaje najczęściej stłumiona w tekstach etnograficznych na rzecz uogólniającego opisu owych doświadczeń.

Słowa kluczowe: antropologia kulturowa, badania etnograficzne, Céline, cielesność, Nowy Jork, podróż

Problem natury ludzkiej – tego, co to znaczy być człowiekiem – dostarcza przestrzeni dla “antropologii w świecie” – stwarza okazję, by angażowała się w debaty poza murami uniwersytetu, wnosząc w nie swój swoisty wkład. Pojęcie natury ludzkiej jest również narzędziem pozwalającym zakotwiczyć tę dziedzinę wiedzy, której „(o)pisanie człowieka” obejmuje nie tylko wymiar naukowy, ale też etyczny i estetyczny; nie tylko to, co uniwersalne i ogólne, ale i to, co indywidualne i partykularne, wreszcie to, co osobiste obok tego, co społeczne, kulturowe, historyczne, praktyczne i biologiczne.

Artykuł analizuje reakcje zagraniczne (głównie pochodzące z rosyjskich ośrodków „białej emigracji”) na plan zburzenia, a następnie na przebieg rozbiórki cerkwi katedralnej Aleksandra Newskiego na placu Saskim w Warszawie (1920-1926). W przeciwieństwie do polskich komentarzy, w których burzenie pokazywano jako działania dokonywane w przestrzeni symbolicznej (jako gesty ikonoklastyczne, wymierzone w niematerialny symbol niewoli i ucisku), w głosach rosyjskich (a także w reakcjach angielskich i francuskich) dominowało ujęcie antropomorfizujące niszczony obiekt: burzenie okazywało się tutaj dręczeniem i zadawaniem ran; dramat obiektu skłaniał do porównań z męką Chrystusa na Golgocie.

Słowa kluczowe: inny, ikonoklazm, biografia rzeczy, antropomorfizacja, wielokulturowość

Tekst jest wstępną propozycją wpisania historii mówionej – rozumianej jako praktyka badawcza humanistyki ufundowana na przed-tekstowym doświadczeniu międzyludzkiego spotkania, które jest warunkiem dialogu, zmierzającego do zrozumienia Innego – w szersze konteksty filozoficzne, w szczególności w tradycję hermeneutyczną, oraz rozwijaną w ramach antropologii filozoficznej refleksję nad przypadkiem i przygodnością. Te ostatnie kategorie, niezbywalnie wpisane w ludzką (tutaj) egzystencję, użyte do analizy konkretnej biografii, pozwalają zobaczyć ją w perspektywie losu – a narracje o niej traktować jako jego sensotwórczą artykulację.

Słowa kluczowe: historia mówiona, biografia, doświadczenie (przed-tekstowe), narracja, przypadek, przygodność, egzystencja, los

Dalsgård poddaje refleksji momenty przedtekstowego doświadczenia w badaniach terenowych, porównując je z filozoficznym pojęciem epoché i omawiając kwestie metodologiczne na poziomie teoretycznym. Proponuje też sposób pracy nad tymi aspektami badań terenowych z samymi badaczami i studentami antropologii jako część przygotowania do pracy w terenie. Dalsgård twierdzi, że do uświadomienia sobie danych przedtekstowych antropologowi potrzebne jest najpierw uzyskane w bezpośrednim doświadczeniu zrozumienie, co to znaczy “być ciałem”. Antropolożka w terenie, podobnie jak aktorka, używa własnego ciała jako podstawowego narzędzia pracy; jednak w odróżnieniu od aktorki, antropolożka nieczęsto ma za sobą trening dający świadomość ciała. Odwołując się do Melreau-Ponty’ego oraz współczesnych fenomenologów (Zahavi, Despraz), a także antropologów takich, jak Michael Jackson i Robert Desjarlais, Dalsgård formułuje wywód współbrzmiący z najnowszą literaturą dotyczącą kreatywności i procesów projektowych. Równocześnie opiera się na własnych doświadczeniach gry w teatrze oraz badań terenowych w północno-wschodniej Brazylii.

Hastrup omawia proces wytwarzania wiedzy w antropologii, wskazując, że choć opiera się ona na badaniach terenowych, to nie można jej do nich sprowadzać. Swój wywód konstruuje wokół pojęcia „umiejętności” (skills), zapożyczonego od Ingolda (2000), który kładzie nacisk na specyficzny charakter umiejętności, nie będących jedynie technikami ciała, lecz także zdolnością do działania i percepcji, rozwijaną przez czynne uczestnictwo w otoczeniu i relacje z jego składowymi. Umiejętności opisane w artykule to te, za pomocą których myśliwi wchodzą w relacje ze swym światem: umiejętność wędrowania, przewidywania i określenia dobrej pory; te właśnie umiejętności antropolożka rozpoznaje podczas badań terenowych towarzysząc myśliwym. Ostatnia część artykułu poświęcona została umiejętności abdukcji, którą autorka uznaje za kluczową z perspektywy wytwarzania wiedzy, zarówno dla myśliwych, jak i dla antropologów.

Ze względu na intelektualne dziedzictwo arystotelesowskiego podziału wiedzy na praktyczną i teoretyczną, hierarchii tych wiedz, oraz kartezjańskiego dualizmu w zachodniej tradycji poznawczej niedyskursywna wiedza ciała nie budziła zainteresowania nowoczesnej nauki i filozofii. Jednak z perspektywy etnografii jako badania przez praktykę rola niedyskursywnej wiedzy ciała w poznaniu antropologicznym wydaje się niezwykle znacząca. Łącząc doświadczenie praktyki toczenia na kole garncarskim z teorią materialnego związania (theory of material engagement) Lambrosa Malafourisa autorka stara się włączyć niedyskursywną wiedzę ciała w poznanie etnograficzne. Określana w tekście za Detienne’m i Vernantem grecką nazwą mētis, niedyskursywna wiedza ciała zostaje osadzona w kontekście strategii poznawczych spoza głównego nurtu zachodniej wiedzy, określanych przez Foucaulta jako „wiedze podporządkowane”. Z perspektywy uniwersalizującego systemu poznawczego, jakim jest zachodnia nauka mētis, ze względu na swój usytuowany i niepoddający się abstrakcji charakter okazuje się wiedzą asystemową.

Słowa kluczowe: etnografia, wiedza ciała, wiedza umiejscowiona, badanie przez praktykę, niedyskursywność

W poniższym artykule rozważane jest pojęcie „troski” w kontekście transnarodowej migracji z Filipin do Stanów Zjednoczonych, ale też to, jak można się nauczyć właściwego troszczenia się – gdzie są jego granice, kto te granice przekracza, i jakie są tego konsekwencje. Artykuł porusza kwestie metodologiczne – opierając się na transnarodowych badaniach migracji, opisuje w jaki sposób wiedza o praktykach migrantów i ich rodzin ujawnia się w codziennych interakcjach z nimi i jak tworzy się w sposób przedtekstowy, zanim jeszcze może zostać nazwana i opisana.

Słowa klucze: migracja, transnarodowość, troska na odległość, etnografia przedtekstowa

Odkrywanie zmysłu udziału. „Zmysł udziału” – to poetycka formuła W. Szymborskiej, która stanowi konceptualną ramę dla rozważań objaśniających główne założenia i cele nowej orientacji antropologiczno-etnograficznej: „etnografii przedtekstowej”. Analizie poddano m. in. konsekwencje rozszerzenia przedmiotu badania na procesy interakcji organizmu ze środowiskiem,  wypracowanie metodologii poznania uczestniczącego oraz możliwości opisu prymarnej postaci wytwarzanej wiedzy etnograficznej jako wiedzy ucieleśnionej.

Słowa kluczowe: zmysł udziału; etnografia przedtekstowa, wiedza ucieleśniona, żnaczenie odczuwane.