Tekst jest próbą omówienia przyczyn, przejawów i konsekwencji współczesnego zainteresowania problematyką i pracą laboratoriów w humanistyce. Autor stara się wskazać główne szanse i zagrożenia związane z takim transferem pojęciowym, a także omawia różnice między dzisiejszym a klasycznie nowoczesnym traktowaniem figury laboratorium.

Słowa kluczowe: laboratorium, nowa humanistyka, infrastrukturą, humanistyka cyfrowa, eksperyment

Autorzy prezentują założenia metodologiczne i ich praktyczne implikacje w zakresie danych badawczych wykorzystywanych w badaniach literackich. Na podstawie własnych badań i konsultacji z literaturoznawcami proponują typologię danych badawczych w literaturoznawstwie oraz analizują cztery formy publikowania danych w tej dyscyplinie: deponowanie pliku, monografię multimedialną, cyfrową edycję naukową i prace dokumentacyjne. Ostatnia część artykułu zawiera praktyczne sugestie dotyczące postępowania z danymi na różnych etapach projektu literaturoznawczego.

Słowa kluczowe: literaturoznawstwo, dane badawcze, metodologia, badania

Artykuł podważa przekonanie leżące u podstaw obecnej polityki naukowej, że wytwarzanie profesjonalnej wiedzy w naukach humanistycznych (oraz przypuszczalnie, częściowo także w społecznych) i jej upowszechnianie (popularyzacja) są całkowicie odrębnymi procesami. Analizując przypadek dyskusji po seansie filmu Nigdy cię tu nie było w jednej z instytucji kultury, podczas której zbiorowo wypracowano pakiet jego interpretacji, pokazuję, że prosty podział na wytwarzanie wiedzy naukowej i jej popularyzację fałszuje zachodzące realnie zjawiska społeczne. Sięgając do studiów nad nauką i techniką, zwłaszcza zaś do teorii aktora-sieci, analizuję cały proces jako działanie laboratorium. By jednak uchwycić specyfikę humanistyki w tym zakresie, proponuję mówić o laboratorium rozproszonym.

Słowa kluczowe: rozproszone laboratoria, humanistyka, innowacje kulturowe, translacja (ANT)

Tekst stanowi metodologiczną refleksję nad badaniami prowadzonymi w ramach projektu „Laboratorium humanistyczne jako modus poznania”. Autorzy zestawiają w nim etnograficzne badania laboratorium prowadzone m.in. przez Brunona Latoura z podejściem archeologicznym Michela Foucaulta, wskazując na powiązania między nimi. Jakkolwiek etnografia laboratorium pozwala zwrócić uwagę na wciąż niedoceniane znaczenie infrastruktury w tworzeniu wiedzy humanistycznej, skupia się ona przede wszystkim na eksplorowaniu laboratoriów przyrodniczych, uniemożliwiając określenie tożsamości laboratorium humanistycznego. Przyjęcie perspektywy archeologii wiedzy nie tylko umożliwia wgląd we wciąż nierozpoznaną historię laboratoriów humanistycznych, ale również na uruchomienie „transcendentalnego kołowrotka” pozwalającego przyjąć perspektywę hipoepistemiczną i zobaczyć nie tylko to, co „na”, ale również „pod” powierzchnią wiedzy.

Słowa kluczowe: laboratorium humanistyczne, modus poznania, etnografia laboratorium, archeologia nauk humanistycznych, Bruno Latour, Michel Foucault

Artykuł omawia ewentualne korzyści, jakie może przynieść refleksji nad naukowością literaturoznawstwa odwołanie się do dorobku studiów nad nauką i techniką, w szczególności zaś do teorii aktora-sieci Bruno Latoura. Zdaniem autora tekstu teoria aktora-sieci daje narzędzia do filozoficznego pogodzenia dwóch popularnych tendencji ostatnich kilkudziesięciu lat: (a) przekonanie, że także w literaturoznawstwie naukowość jest ideałem, który warto starać się realizować, (b) przekonanie, że należy odrzucić esencjalistyczno-fundacjonalistyczną ramę teoretyczną literaturoznawstwa.

Słowa kluczowe: teoria aktora-sieci, Bruno Latour, neopragmatyzmu, nauka, literaturoznawstwo

Artykuł stanowi polemikę z konstruktywistycznym ujęciem interpretacji proponowanym w latourowskiej wersji teorii aktora-sieci. Na podstawie studium przypadku (interpretacji Bogurodzicy dokonanej przez Teresę Michałowską) autor tworzy zarys nowej koncepcji interpretacji, w której działa więcej aktorów, niż to się do tej pory wydawało, i która zastępuje dotychczasowe wertykalne koncepcje koncepcją horyzontalną.

Słowa kluczowe: interpretacja, konstruktywizm społeczny, teoria aktora-sieci, Bogurodzica

Artykuł stanowi studium z zakresu archeologii infrastruktury humanistycznej. Przedstawia przypadek belgijskiego dokumentalisty i bibliografa Paula Otleta (1868-1944), twórcy Mundaneum, jako przykład humanistyki analogowej i prefigurację laboratorium humanistycznego. Autorka analizuje nieeksplorowaną dotąd koncepcję laboratorium w pracach Otleta i reinterpretuje jego dzieło w kategoriach proponowanych przez krytyczne studia nad infrastrukturą, argumentując, że humanistyka nie była nigdy pozbawiona infrastruktury. Perspektywa infrastrukturalizmu, podkreślająca kwestie trwałości i dbałości o utrzymanie narzędzi i zasobów, może stać się rewersem innowacyjności w laboratoriach humanistycznych. Myślenie infrastrukturalne w humanistyce nie musi oznaczać naśladowania innych dziedzin, ale prowadzi do identyfikacji usytuowanego i technologicznie zapośredniczonego charakteru poznania.

Słowa kluczowe: Archeologia infrastruktury humanistycznej, krytyczne studia nad infrastrukturą, laboratorium humanistyczne, Paul Otlet, Mundaneum, humanistyka analogowa

Pozbawiona wiary w „tekstowy świat”, charakterystycznej dla paradygmatu poststrukturalistycznego, nowa humanistyka z jednej strony sięga po sprawczość, z drugiej zaś stara się znaleźć mosty ponad izolującymi ją od nauki podziałami odziedziczonymi po przełomie antypozytywistycznym. Szuka swojego miejsca w zespołach i laboratoriach, a zarazem w polityczności, dokonującej tymczasem wrogiego przejęcia jej narzędzi. Nowej humanistyce grozi bowiem zgoda na to, że jest zajęciem „darmozjadów”, albo przystąpienie do marketingu. Żeby znów uczyć krytycznej samowiedzy, musi więc otwierać „czarne skrzynki” teorii na praktykowanie i eksperymenty.

Słowa kluczowe: humanistyka, sprawczość, poststrukturalizm, laboratorium, czarna skrzynka

Recenzja: Piotr Marecki Praktyka i eksperyment. Laboratoryjny model humanistyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2019.

Słowa kluczowe: laboratorium, humanistyka, praktyka, eksperyment, teoria aktora-sieci

Recenzja książki A. Allena, Fantastyczne laboratorium doktora Weigla. Lwowscy uczeni, tyfus i walka z Niemcami (Wydawnictwo Czarne, przeł. B. Gadomska, Wołowiec 2016).

Słowa klucze: zwrot ku rzeczom, Rudolf Weigl, Ludwik Fleck, nie-antropocentryczna humanistyka, szczepionka przeciwtyfusowa

Artykuł jest wstępem do książki The Climate of History in a Planetary Age (2021). Dotyczy tego, jak zmiana klimatu i dyskusje wokół pojęcia antropocenu wpływają na sposób pisania historii i jak zmieniają nasze wyobrażenia o polityczności. Autor przekonuje, że w epoce zmiany klimatu globalna historia podzielonej ludzkości, możliwa do ujęcia przy użyciu kategorii takich jak kapitalizm, kolonializm czy globalizacja, splata się z planetarną „głęboką historią” ludzi jako gatunku. W efekcie ramy pojęciowe związane z teorią postkolonialną i krytyką kapitalizmu przestają być wystarczające i historiografia musi zacząć odwoływać się również do ustaleń biologii i geologii. Zmusza to również do nowego spojrzenia na polityczność, odwołującego się do filozofii Hannah Arendt, Carla Schmitta i Brunona Latoura.

Słowa kluczowe: teoria postkolonialna, kapitalizm, globalizacja, antropocen, zmiana klimatu, historia środowiskowa

Artykuł dotyczy tego, jak teoria aktora-sieci Bruno Latoura może wpłynąć na nasz sposób postrzegania literatury, w szczególności relacji między czytelnikami a tekstami literackimi. Latour kieruje nas w stronę sprawczej koncepcji literatury, w której istnieje otwarte pole do wielorakich interakcji czy też powiązań – także na płaszczyźnie emocjonalnej – między odbiorcami i dziełami literackimi. Interakcji, które biegną w dwie strony: od dzieł do czytelników, od czytelników do dzieł.

Słowa kluczowe: teoria aktora-sieci, Bruno Latour, interpretacja, literaturoznawstwo, fikcja

Artykuł jest poświęcony jednemu ze strategicznych aspektów dyskursu narracyjnego i dotyczy problematyki innowacyjnych badań narratologicznych. Rozwijając koncepcję dyskursu narracyjnej ,,intrygi”, zaproponowaną przez Paula Ricoeura, autor wprowadza kategorię retoryczną ,,etosu” w celu typologicznej charakterystyki różnego rodzaju zjawisk narracyjnego piśmiennictwa artystycznego.

Słowa kluczowe: etos, narracja, dyskurs, intryga, Paul Ricoeur

Niniejszy artykuł jest poświęcony problematyce selekcji i interpretacji dokumentów w ramach powstałej pod koniec XIX wieku instytucji archiwum literackiego. W pierwszej kolejności autor porusza kwestię wewnętrznych i zewnętrznych czynników mających wpływ na kształt spuścizny autorskiej. Następnie poddaje analizie transpozycję archiwum wydawniczego do formy archiwum literackiego. W podsumowaniu zostały wyodrębnione trzy poziomy zachodzących w archiwum zabiegów interpretacyjnych. Świadomość ich zakresu jest istotna szczególnie dla badań w obszarze socjologii literatury.

Słowa kluczowe: archiwum literackie, archiwum wydawnicze, spuścizna autorska, Nachlass, Vorlass

Artykuł dotyczy nieznanych powszechniej wileńskich rękopisów związanych z Leonem Borowskim. Autorka opisuje je i identyfikuje jako fragmenty przekładów Don Kichota Cervantesa oraz rozprawy teoretycznej Entwurf einer Theorie und Literatur der schönen Redekünste Johanna Joachima Eschenburga. Dokumenty dotyczące Borowskiego oraz dyskusje (Jana Śniadeckiego i Gotfryda Ernesta Groddecka) poświęcone nauce o literaturze, stanowiące kontekst jego działalności, są punktem wyjścia do refleksji teoretycznej na temat „tekstu” jako „faktu literaturoznawczego”: postulowanej dwuaspektowości jego badania, procesu jego konstruowania oraz warunków jego wejścia do obiegu naukowego.

Słowa kluczowe: archiwum, teoria aktora-sieci, Leon Borowski, Don Kichote, Uniwersytet Wileński

Artykuł podejmuje kwestię statusu archiwalnego źródła („faktu twardego”) w historii intelektualnej. Dowodzi, że takim „faktem” jest bodaj tylko list – w odróżnieniu od wspomnień, dzienników i pamiętników niepodlegający zmianie ani podmianie. Materiału do takiej interpretacji dostarczyły korpusy korespondencji Romana Jakobsona i Marii Renaty Mayenowej, uzupełnionego o inne listy wymieniane między Jakobsonem a polskimi literaturoznawcami z lat między- i powojennych. Odsłaniają one zakulisową historię poetyki teoretycznej i innych odmian badań literackich, a w niej przede wszystkim trwałe od lat 30. międzyśrodowiskowe  i międzynarodowe listowne przyjaźnie, które rzutowały na koncepcje naukowe.

Słowa kluczowe: list, archiwum, fakt twardy, zażyłość, historia nauki oficjalna i nieoficjalna, collegium invisibile

Kategoria audiowizualności literatury wpisuje się w prowadzoną od lat refleksję nad zjawiskiem intermedialności. Popularne propozycje Wernera Wolfa, Jensa Schrötera czy Stevena Paula Schera pozwoliły na zbudowanie bardzo konretnych modeli, na podstawie których można badać poszczegolne relacje pomiędzy literaturą a innymi typami wypowiedzi artystycznej. Taką właśnie propozycję opisu w odniesieniu do audiowizualnosci i jej wpływu na powstającą współcześnie literaturę proponuje niniejszy artykuł. Odnosząc się do wypracowanej na gruncie muzycznosci literatury konepcji Andrzeja Hejmeja, buduje on analogiczną klasyfikację obejmującą takie zjawiska jak tematyzowanie audiowizualności w literaturze, wykorzystywanie schematów i technik audiowizualnych w konstruowaniu utworów literackich, włączanie kodu audiowizualnego w przekaz literacki, kształtowanie języka wypowiedzi literackiej na wzór języka audiowizualnego, tworzenie gatunków i stylów wypowiedzi literackiej powiązanych z audiowizualnością.

Słowa kluczowe: interedialność, tematyzacja audiowizualności, imitacja audiowizualności, polska proza najnowsza

Artykuł jest poświęcony kwestii „słuchania literatury” rozpatrywanej w kontekście zjawisk kulturowych kształtujących nowoczesną audiosferę oraz praktyk słyszenia/słuchania w społeczeństwie medialnym. Autor analizuje z jednej strony skutki ekspansywności dźwięku (kakofonia medialna, tzw. dźwięk tła) i uwarunkowania percepcji słuchowej (doświadczenie akuzmatyczne, hiperestezja słuchowa), z drugiej – konsekwencje bycia w dźwięku obserwowane w wypadku literatury. Nowoczesne doświadczenie audialne pozwala sformułować główną tezę: literaturę w realiach społeczeństwa medialnego należy rozumieć w kategoriach skryptoralności jako fenomen pisma i zarazem fenomen głosu (dźwięku). Skryptoralność wiąże się przy tym i z realną obecnością głosu (realizacje głosowe w postaci głosu na żywo bądź głosu akuzmatycznego), i z obecnością jego śladu w trakcie lektury (zapośredniczone doświadczenie akuzmatyczne). Tego rodzaju ujęcie literatury prowadzi ostatecznie do próby rewizji tradycyjnego literaturoznawstwa.

Słowa kluczowe: literatura, słyszenie/słuchanie, hiperestezja słuchowa, głos, skryptoralność

Artykuł poświęcony jest grom charakteryzowanym w literaturze specjalistycznej jako cyfrowe robinsonady. Przedmiotem problematyzacji jest cyfrowa remediacja wzorca klasycznych opowieści o rozbitkach z literatury do gier. Część pierwsza stanowi rekonstrukcję problematyki cyfrowych robinsonad w relacji do ich literackich pierwowzorów i przedstawia dotychczasowe lektury posługujące się metodologią postkolonialną w badaniach nad grami wideo, które kontynuowały zapoczątkowaną w analizach literackich krytykę ideologii liberalnej oraz kolonializmu. Część druga przedstawia nową propozycję lekturową wynikającą z przyjęcia założeń ontologii zwróconej ku przedmiotom, która pozwala postawić pytania o wyspę jako przedmiot czyniący z Crusoe rozbitka oraz o charakter pozycji rozbitka w perspektywie ontologicznej.

Słowa kluczowe: Cyfrowe robinsonady, Robinson Crusoe, gry wideo, gry cyfrowe, ontologia

Autor na przykładzie analizy gejowskiego performansu Jana Peszka w realizacji scenicznej Trans-Atlantyku Witolda Gombrowicza z 1981 roku konstruuje teoretyczne pojęcie mikrozdarzenia sfery publicznej, definiowanego jako afektywna interwencja naruszająca powłokę akceptowanych dyskursów społecznych na temat homoseksualności w warunkach kultury przedemancypacyjnej. Tego rodzaju mikrozdarzenia dekonstruują zakładany w wypadku teatru publicznego, instytucji ukształtowanej na gruncie projektu oświeceniowego, izomorfizm reprezentacji scenicznych i dyskursu publicznego. Afektywna siła performansu jawi się jako zagrażająca podstawom komunikacji utrata kontroli nad konstruowanymi znaczeniami spektaklu i procesem odbioru.

Słowa kluczowe: sfera publiczna, teatr, homofobia, emancypacja, performans

Artykułu prezentuje krytyczne podejście do zastosowania metody badawczej Bruno Latoura, znanej jako Action-Network Theory, do badań literackich. W pierwszej części Balicki omawia trudności metodologiczne związane z kontekstem istniejących już badań w zakresie socjologii literatury. W części drugiej podejmuje się próby zastosowania koncepcji Latoura do samego literaturoznawstwa, wskazując, że jednym z elementów sieci literaturoznawczej, przejawiającej się także na powierzchni tekstu, jest sceniczność. Ta szczególna własność świata literaturoznawstwa skłania autora do konkluzji, że naukę o literaturze należy powiększyć o socjologię nie-literatury, sytuującą badacza poza grą o kapitał symboliczny w polu literatury.

Słowa kluczowe: socjologia literatury, literaturoznawstwo, action-network theory, socjologia literatury, konstruktywizm