Artykuł stanowi próbę analizy kategorii sarmatyzmu w dyskursie „Gazety Wyborczej”. Ma on charakter przede wszystkim polityczny: podejmowany jest nie po to, by opisać pewien fragment rzeczywistości, lecz po to, by zmienić rzeczywistość teraźniejszą na podstawie pewnej wizji przeszłości wspólnoty narodowej. Wizja ta układa się w dość jednolity obraz, który jest rezultatem specyficznej kategoryzacji sarmatyzmu (stąd obecność językoznawstwa kognitywnego jako podstawowego narzędzia badawczego dyskursu „Gazety”), ta z kolei zasadza się na ideologii neoliberalnej (w początkowych latach istnienia dziennika) i liberalnej (w latach późniejszych).

recenzja: Tradycje szlacheckie we współczesnej kulturze polskiej, red. M. Lutomierski, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze oddział w Toruniu, Toruń 2014, s. 186.

Totalitaryzm nie jest jedną z wielu możliwych form umowy społecznej. Jest jej perfidnym, oszukańczym falsyfikatem. Ideologia totalitarna ma zdolność falsyfikowania i podmieniania znaczeń wszystkiego, co napotka na swej drodze. Wcielona w życie w postaci zaprowadzonego w danym kraju i społeczności systemu (ustroju), uruchamia i fabrykuje niezliczone postaci społecznego fałszu. Falsyfikuje więc: rzeczywistość, język, system pojęć, sens życia jednostki i społeczeństwa, demokrację, przeszłość, pamięć, tradycję, naród, symbolikę, religię, patriotyzm, twórczość, sztukę, naukę, edukację, piękno, postęp, marzenia, pracę, poświęcenie dla wspólnego dobra, prawo, historię, dzieciństwo, młodość, ojcostwo, macierzyństwo, kobiecość i męstwo, pojęcie sprawiedliwości, wyobrażenia dobra i zła. Jednym ze szczególnych obiektów dokonywanej w ustroju totalitarnym perfidnej falsyfikacji rzeczywistości jest ludzka twarz. Bogato egzemplifikowane studium Marka Hendrykowskiego zawiera analizę semiotyczną struktury głębokiej przekazów ikonicznych, które eksponują ludzką twarz jako element kształtujący zbiorową wyobraźnię w ustrojach totalitarnych.

Artykuł przedstawia powojenne wersje sarmatyzmu. Podstawą wyróżnienia poszczególnych wariantów jest zdolność do sformułowania wyrazistego żądania politycznego pod adresem władzy. Polityczności tak rozumianej nie ma w wariancie pierwszym (plebejskim, lata 60. i 70.), który obejmuje etap zawłaszczania znaków kultury szlacheckiej przez socjalistyczne społeczeństwo masowe. Polityczność pojawia się w sarmatyzmie populistycznym („Solidarność”, przełom lat 70. i 80.), który łączy wymóg opieki ze strony państwa z żądaniem prawa do społecznego buntu. Wariant trzeci – posthistoryczny („Fronda”, lata 90.) – cofa sarmatyzm do wersji plebejskiej, walcząc o uznanie dla tradycyjnej obyczajowości polskiej. Wariant ostatni, sarmatyzm ciemny (eseje Rymkiewicza, przełom pierwszej i drugiej dekady XXI wieku), odzyskuje polityczność, utożsamiając sarmatyzm ze zdolnością do wypowiedzenia posłuszeństwa władzy.

Artykuł porusza kwestie związane ze specyfiką kształtowania polskiej tożsamości narodowej w warstwie chłopskiej. Autorka stawia hipotezę, że tożsamość ta jest konstruktem warstwy hegemonicznej, który został dość płytko zintrojektowany i uległ swoistemu rozszczepieniu. Odwołując się do teorii krytycznej oraz studiów postkolonialnych, skupia się na tym, co postrzega jako praktyki kluczowe dla tego procesu, tzn. na wymazywaniu pamięci i procesie tożsamościowej mimikry. Wskazuje również konsekwencje psychospołeczne tych praktyk, w tym wyparcie i przeniesienie pamiętanego (acz niemożliwego do wyrażenia w przestrzeni publicznej) doświadczenia własnej kondycji społecznej na grupę Obcych (Żydów).

W tekście proponuję pewną zmianę perspektywy w analizie zjawisk związanych ze specyficznie polskim dyskursem peryferyjnym, tutaj skupionym wokół narracji sarmackich (resp. „neosarmackich”). Uwikłanie dyskursów peryferyjnych i semiperyferyferyjnych w relacje zależności wobec centrum (centrów) sprawia, że mają one niski stopień autonomiczności i skłonność do jej pogłebiania także w dyskursach oporu. Zamiast pogłębiania ich poprzez konfrontację, proponuję obejście tego problemu i przyjęcie za punkt wyjścia kategorii anomalii jako klucza do odczytywania specyfiki semiperyferyjnej, gdzie ambiwalencje zależnościowe i ich narracje odczytywać można jako strategie anormalnej „samosterowności” z jej własną racjonalnością, którą można poddać dekonstrukcji wychodząc w ten sposób poza relację zależnościową.

Artykuł jest próbą dokonania analizy – częściowo zainspirowanej pracami Brunona Latoura, częściowo poglądami Richarda Rorty’ego – książki Jana Sowy Fantomowe ciało króla. Autor tekstu stara się pokazać, że zamiast myśleć o postępowaniu Sowy w kategoriach „stosowania metody”, powinniśmy patrzeć na jego działanie jako na „stosowanie różnych słowników teoretycznych”. Taka perspektywa daje szansę na powiązanie analizy językowej z analizą epistemologiczno-ontologiczną, przez co pozwala dostrzec w książce Sowy rzeczy, które przy zastosowaniu innego podejścia mogłyby nam umknąć (np. umożliwia uwypuklenie roli, jaką w książce polskiego badacza pełni zastosowanie określonego rodzaju struktury narracyjnej).

Główny wyznacznik tożsamości narodowej Polaków – pobożność katolicka – w chwili obecnej, zarówno w kulturze, jak i w krytycznym namyśle jest, zdaniem autora artykułu, „światem nie przedstawionym”. Mamy do czynienia z brakiem kategorii i pojęć władnych nazwać głębokie przemiany jakim podlega świadomość Polaków w dobie globalizacji.
Autor pokazuje z jednej strony zakorzenienie historyczne dzisiejszych zachowań religijnych, a z drugiej wskazuje zachowania alternatywne. Kościół katolicki na Soborze Watykańskim II (1962-1965) dokonał jakościowego skoku i przewrotu kopernikańskiego w teologii katolickiej. Polega on głównie na przejściu od tradycyjnego ekskluzywizmu teologicznego do umiarkowanego pluralizmu, czyli uznania równorzędnego charakteru różnych dróg do Boga.

Szkic jest (siłą rzeczy jedynie selektywnym) porównaniem ciał sarmatów i sarmatek z ciałami Polaków i Polek dwóch pierwszych dziesięcioleci XXI w. Jako punkt wyjścia przyjęto studium Tadeusza Chrzanowskiego Ciało sarmackie. Analizowane są wielorakie relacje, np. ludzie a zwierzęta czy brzuchy mężczyzn jako „nosiciele dostojeństwa”. Ciało sarmackie także poprzez przeciwieństwa pozwala przynajmniej dookreślić ciało polskie pierwszej i drugiej dekady XXI w.

W artykule przedstawiono satyryczne dzieło hiszpańskiego erudyty Diego de Saavedry Fajardo Respública literaria (1655) w kontekście dawnych i współczesnych debat na temat pojęcia rzeczpospolitej nauk i roli, jaką pełniła międzynarodowa społeczność uczonych w XVI i XVII-wiecznej Europie. Saavedra, polemizując z koncepcją idealnej republiki uczonych, zaproponował satyryczną jej wizję. Jego dzieło jest antyutopią, wyprzedzającą późniejsze głosy krytyczne wycelowane w ową utopijną w założeniu instytucję. Dzieło Saavedry utrzymana jest w konwencji snu, jest typową satyrą menippejską nawiązującą do Lukiana, a w strukturze – do Państwa Platona. Pokazuje negatywną stronę renesansowego wykształcenia humanistycznego, jest wyrazem sceptycyzmu, niepokoju i troski o Tradycję, z którą poczyna się nierozważnie.

Artykuł omawia utwory polityczne XVII-XVIII w. będące trawestacjami tekstów religijnych, przede wszystkim Modlitwy Pańskiej. Wbrew dotychczasowym odczytaniom, sytuującym tego rodzaju twórczość na karnawałowych peryferiach ówczesnego piśmiennictwa obywatelskiego i politycznego, wskazuje na ich ścisły związek z kluczowymi aspektami ówczesnego myślenia o ustroju politycznym Rzeczypospolitej, przede wszystkim z prowidencjalizmem. Wykorzystanie aparatury pojęciowej psychoanalizy pozwoliło jednocześnie zinterpretować owe trawestacje jako wyraz nieuświadomionej pokusy wyzwolenia się spod władzy fantazmatycznego Ojca: zsakralizowanego autorytetu ustanawiającego polityczny porządek Rzeczypospolitej.

Artykuł omawia szczególne zjawisko staropolskiego piśmiennictwa, jakim są dzieła heraldyczne, z perspektywy historycznoliterackiej. Szczególną uwagę poświęcono kwestii uporządkowania tekstów, które określać by należało mianem herbarza, oraz pytaniu o granice i cechy tego gatunku w całej jego różnorodności. Fenomen pism heraldycznych powstających na terenach dawnej Rzeczypospolitej polega bowiem właśnie na ogromnej rozmaitości ich form i funkcji. W określaniu cech gatunkowych nie pomaga dość luźny związek staropolskich herbarzy z modelem heraldyki, jaki ukształtował się w Europie Zachodniej, co nie znaczy, że nasza heraldyka była od tych wzorów zupełnie oderwana. Wydaje się, że istnieje wspólny mianownik łączący te pisma, można też wyznaczyć pewne charakterystyczne dla kultury staropolskiej typy herbarzy i obserwować ich rozwój.

Autor zauważa, że historia to nie literatura, jej obraz buduje się wobec faktów a nie innych opinii. Brak miast i przemysłu czy pańszczyzna nie miały znaczenia dla ustroju I RP ani jej upadku (nasi zaborcy byli równie zacofani), powodem była „zimna wojna” domowa szlachty i królów, z której korzystała wykreowana przez nich magnateria. „Wina” szlachty to brak krwawej rewolucji, ale czy da się tak budować wolność? I RP to największe i (przy II RP czy PRL) najtrwalsze dzieło Polaków, „(z)realizowana utopia”, etap pośredni naszej wciąż rwanej i wznawianej linii przekazu od słowiańszczyzny przez sarmatyzm i filozofię czynu romantyków i modernistów, po „Solidarność”.

Artykuł analizuje obraz sarmatyzmu w powieściach Jacka Komudy w kontekście sytuacji polskiej literatury fantastycznej. Zwraca uwagę na specyficzne uwarunkowanie polskiej fantastyki jako gatunku powieści popularnej, wywodząc je z odmienności polskiego romantyzmu i badając w efekcie uwikłanie fantasy w rodzime fantazmaty narodowe oraz jej funkcję kompensacyjną, szczególnie widoczną w powieści historycznej funkcjonującej jako fantastyka w oficjalnym obiegu wydawniczym.

Przedmiotem analizy są wstępy, przedmowy i dedykacje pierwszych edycji polskich przekładów tragedii Corneille’a i Racine’a z lat ok. 1690-1750. Celem jest ukazanie sposobu, w jaki te poboczne i doraźne teksty odzwierciedlają pewne elementy klasycystycznej teorii tragedii. Jako nadrzędna cechą paratekstowego obrazu tragedii ukazuje się redukcja gatunku do kilku podstawowych rysów: tragicznego tonu, dworskiej wystawności, sensu moralnego i reprezentacji charakterów, celu edukacyjnego czy elementów politycznej refleksji. Równocześnie, analizowane parateksty pełnią ważną funkcję pośrednictwa między obcością (właściwą kulturze, w ramach której powstały przekładane dramaty) a rodzimością polskiego kontekstu. Ich następstwo może być postrzegane w kategoriach sedymentacji – nakładając się na siebie, tworzą żywą tradycję przyswojenia.

Celem artykułu jest próba spojrzenia na sarmatyzm jako na narodową „tradycję wynalezioną”. Tak rozumiany sarmatyzm nie jest odzwierciedleniem przedrozbiorowej kultury szlacheckiej, lecz dziewiętnasto- i dwudziestowieczną narracją o polskiej przeszłości. Sarmatyzm został więc zdefiniowany jako przenoszony w przeszłość polski dziewiętnastowieczny dyskurs tożsamościowy. Omówionych zostało pięć jego głównych cech: polonocentryzm, totalność, homogenizacja, orientalizm i ekskluzywizm. W zakończeniu zamieszczone są uwagi na temat trwałości sarmatyzmu i jego fundamentalnej roli dla tożsamości współczesnej polskiej prawicy i lewicy.

Artykuł przedstawia problem renesansowej recepcji fragmentu Poetyki Arystotelesa, dotyczącego kategorii prawdopodobieństwa i pojęcia „wiarygodnej niemożliwości“ (wł. impossibile credibile). W nowatorskich, włoskich teoriach literackich i estetycznych schyłku renesansu, arystotelesowska kategoria wiarygodnej niemożliwości uległa pewnej modyfikacji, zyskując miano credibile meraviglioso (Jacopo Mazzoni) albo paradoksalną postać: credibile-incredibile (Francesco Patrizi). Analiza ewolucji pojęcia impossibile credibile, dokonywana w kontekście doktryny prawdopodobieństwa i literackiej wiarygodności oraz dyrektywy zadziwiania odbiorcy pokazuje zmiany, jakie zachodziły w późnorenesansowej estetyce i teorii literackiej, akcentującej przede wszystkim zaskoczenie odbiorcy jako jedno z ważniejszych źródeł estetycznej przyjemności.

Recenzja: Dariusz Czaja Znaki szczególne. Antropologia jako ćwiczenie duchowe, Wydawnictwo UJ, Kraków 2013.

Recenzja: Z. Kaźmierczyk Dzieło demiurga. Zapis gnostyckiego doświadczenia egzystencji we wczesnej poezji Czesława Miłosza, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2011.

Artykuł dotyczy wczesnonowożytnej alegorycznej teorii eposu i związanych z nią zagadnień interpretacyjnych, spośród których na pierwsze miejsce wysuwa się relacja harmonii między mimetyczną pełnią poematu heroicznego a dostrzeganym w nim przenośnym wymiarem znaczeń. W wypowiedziach wczesnonowożytnych twórców i teoretyków „poezji doskonałej” sugestywność dzieła była pochodną jego energii mimetycznej, a dyskursywność była jego zaletą. Dyskursywność ta miała specyficznie poetycki charakter, co znaczy, że rzeczywistość moralnych i spirytualnych odniesień świata przedstawionego ewokowana była w procesie lektury dzięki „współpracy” humanitas czytelnika i etycznego potencjału poematu, ukrytego w strukturze jego fabuły, w żywości akcji i w kreacyjnej pełni bohaterów. Postulowany czytelnik dawnego eposu mającego aktualizować wzorzec wergiliański dysponuje zdolnością odczytywania wielopoziomowego: łączy lekturę diachroniczną, w której śledzi tok narracji w jego rozwoju chronologicznym, z równoczesną, synchroniczną pracą intelektu, konstruującego scalony wizerunek ludzkich losów, przypadków i przeznaczeń.

W artykule poruszony został problem funkcjonowania emocji w opisie historiograficznym. Autorka zwraca uwagę na fakt ukształtowania i powielania w tradycji historiograficznej tzw. „wielkiej narracji” o emocjach. Jest to koncepcja progresywnego emocjonalnego rozwoju społeczeństwa Zachodu, od „dziecięcego” i „emocjonalnie nieposkromionego” średniowiecza, do „dojrzałej”, „emocjonalnie autorepresyjnej” nowoczesności. Krytyce poddany został również tzw. „hydrauliczny model” postrzegania emocji, jako kumulującej i wzbierającej się w ciele człowieka energii. W zamian za to, zaproponowana została koncepcja „wspólnot emocjonalnych”. Łączy on w sobie umiarkowanie kognitywistyczne i konstruktywistyczne stanowisko, w ramach którego emocje są formą indywidualnej pozytywnej lub negatywnej oceny sytuacji, dokonywanej w ramach społeczno-kulturowego systemu norm warunkujących zasady odczuwania i wyrażania emocji.

Artykuł ten jest polemiką z artykułem Ryszarda Nycza W stronę humanistyki innowacyjnej: tekst jako laboratorium („Teksty Drugie” 2013, nr 1-2).

Artykuł stawia problem trudności w opisie sarmackiej religijności oraz wynikłe stąd ustereotypizowanie sądów o niej. Autor podaje wymiary sarmackiego życia religijnego, wskazując na te jej aspekty, które łączą się ze zbiorowym doświadczeniem religijnym. W tekście wskazano na te aspekty dawnej religijności, których obecność, w zmodyfikowanej formie, może obserwować we współczesnym życiu religijnym.

Dotąd prezentowano twórczość Jana Błońskiego statycznie, w wymiarze synchronicznym, natomiast w tym tekście celem jest pokazanie jego działalności krytycznoliterackiej diachronicznie. Szczególnie dogodną perspektywą poznawczą wydaje się rekonstrukcja przemian poglądów filozoficzno-religijnych czołowego krytyka 2. połowy XX wieku w Polsce. Ewolucja Błońskiego przebiegała w latach 1950-2000 od narzuconego administracyjnie marksizmu w latach stalinowskich, przez okres światopoglądowego synkretyzmu do akceptacji personalizmu chrześcijańskiego oraz skonstruowania oryginalnej metody interpretacji dzieł literackich (ich pierwiastków sakralnych) i stworzenia wyrazistego stylu pisania, wartościowego wariantu eseistyki.

Tekst jest próbą naszkicowania głównych wyznaczników semiotyki wąsów jako emblematu sarmackiej kultury, mocno utrwalonego w polskiej tradycji. Omówienie to skupia się głównie na historycznych przekazach, ale wskazuje też przykłady afirmatywnych i polemicznych odniesień do szlacheckiej ikonografii we współczesnych praktykach dyskursywnych.