Tekst jest krótką charakterystyką obecnej sytuacji topografii w humanistyce na tle biologicznych uwarunkowań współczesnego człowieka oraz historycznej tradycji geograficznie zorientowanych badań kulturowych.

recenzja: Monika Rudaś-Grodzka, Sfinks słowiański i mumia polska, Fundacja Akademia Humanistyczna,Wydawnictwo IBL, Warszawa 2013.

Artykuł dotyczy analizy i interpretacji trzech współczesnych powieści etnicznych (The Round House Louise Erdrich, Indian Killer Shermana Alexie i Krótki i niezwykły żywot Oscara Wao Junota Díaza) pod kątem strategii narracyjnych, które eksponują temat tożsamości post-etnicznej. Wszyscy z wyżej wymienionych autorów, tworząc hybrydyczne portrety swoich bohaterów, rekonstruują dla czytelnika alternatywne historie swojej grupy etnicznej, szczególnie duży nacisk kładąc na wydarzenia zmarginalizowane i/lub przemilczane w historii oficjalnej. Główni bohaterowie powieści Erdrich, Alexie’go i Díaza identyfikują się w dużej mierze z kulturą amerykańskiego mainstreamu, ale jednocześnie starają się ustosunkować do komponentów etnicznych własnej tożsamości. We wszystkich przypadkach kultura mniejszości zostaje poddane autokrytyce, ale też ten kulturowy balast każdorazowo postrzegany jest jako dziedzictwo historii kolonialnej i neokolonialnej. Metody badawcze zastosowane w artykule wywodzą się z dyskursu postkolonialnego i etnohistorii.

W dyskursie współczesnej humanistyki z Czarnobylem i awarią w jego elektrowni jądrowej związane jest powstawanie nowej świadomości i nowej ukraińskiej literatury – „czarnobylskiej literatury”. Do czarnobylskiego korpusu tekstów należą utwory apokaliptyczne – wytwory kultury zarówno wysokiej, jak i niskiej. Czarnobylskie i postczarnobylskie teksty postrzegane są jako komunikat prowadzący do prawdy i przedstawiający prawdziwą realność, pozostawiający świadectwo dla przyszłych pokoleń. Tamara Hundorova, wychodząc od znaczenia Czarnobyla jako słowa-symbolu oznaczającego zupełną katastrofę, postrzega 1986 rok jako moment narodzin w Ukrainie nowej postmodernistycznej świadomości i literatury. Wskazuje także, że Czarnobyl stał się miejscem „niewyrażalnego” w kulturze ukraińskiej – fenomenem podobnym do Oświęcimia, Hiroszimy czy Holocaustu w innych kulturach europejskich. Dlatego też, w opinii kijowskiej badaczki, Czarnobyl wymaga ponownej re-interpretacji. Apokaliptyczna recepcja Czarnobyla jest dla Hundorowej punktem wyjścia do analizy retorycznych kodów czarnobylskiego dyskursu.

Studia postkolonialne jeszcze niedawno budziły wśród badaczy kultury i literatury latynoamerykańskiej liczne wątpliwości. Artykuł pokazuje, w jaki sposób wątpliwości te zostały w ostatnim czasie przezwyciężone, w związku z czym badania postkolonialne zaczęły w dużym stopniu wpływać na współczesne pojmowanie latynoamerykańskiej, w tym argentyńskiej tożsamości. Odzwierciedlenie tej zmiany tożsamościowego paradygmatu – by posłużyć się terminologią A. de Tora – można obserwować w wielu współczesnych tekstach argentyńskich, między innymi w cyklu o pampie autorstwa Cesara Airy, którego trzy powieści, czyli Branka Ema, Zając i Epizod z życia malarza-podróżnika, zostają tu pod tym kątem poddane analizie.

Celem artykułu jest prezentacja geopoetyki na podstawie oryginalnych, angielsko- i francuskojęzycznych prac jej twórcy, Kennetha White’a. Geopoetyka ukazana została jako kierunek badań nad związkami literatury i środowiska przyrodniczego. Jest to perspektywa badawcza, która rozwija się od lat 70. XX wieku w literaturoznawstwie jako tzw. „zielone czytanie i pisanie” (green reading and writing, green studies; literature-environmental studies), do którego należy także ekokrytyka oraz ekofeministyczna krytyka literacka. W artykule „zielone czytanie i pisanie” zostało omówione na przykładzie geopoetyki oraz ukazane w szerszej perspektywie zmian zachodzących w naukach humanistycznych, rozwijających się w kierunku humanistyki ekologicznej, zwanej także ekoposthumanistyką.

recenzja: Alexandra Laignel-Lavastine, Cioran Eliade Ionesco. Zapominanie faszyzmu, tłum. Ireneusz Kania, Universitas, Kraków 2010.

recenzja: Robert Piłat, Aporie samowiedzy, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2013.

Recenzja: Maciej Duda, Polskie Bałkany. Proza postjugosłowiańska w kontekście feministycznym, genderowym i postkolonialnym. Recepcja polska, Univesitas, Kraków 2013.

Przedmiotem artykułu jest komparatystyczna analiza utworów Mirona Białoszewskiego i Bohumila Hrabala, poświęconych podróżom po Stanach Zjednoczonych (przede wszystkim cykl Listów do Kwiecieńki i AAAmeryka). Tekst wpisuje się w badania z obszaru geopoetyki i stawia pytania o to, w jaki sposób relacje twórców z przestrzenią zostają przekształcone w materiał literacki. Przedmiotem analizy są, między innymi, sposoby konstrukcji obrazów przestrzeni miejskiej na przykładzie relacji Hrabala i Białoszewskiego z Nowego Jorku; kreacje autorskich tożsamości w relacji z przestrzenią; konfrontacja doświadczenia pisarzy z obszaru Europy Środkowej z amerykańską rzeczywistością; ich pozycja i stosunki z polskimi i czeskimi środowiskami emigracyjnymi.

Międzymiejsce. Antropologia codzienności – antropologia miasta – antropologia literatury. Analiza relacji na przykładzie Chamowa Mirona Białoszewskiego
Artykuł jest rozwinięciem i uzasadnieniem tezy Rocha Sulimy o antropologicznym nasyceniu literatury Białoszewskiego i możliwości traktowania jej jako inspiracji dla antropologa miejskiej codzienności. Sfunkcjonalizowana w ten sposób analiza ześrodkowana została na poetyce przestrzennej Chamowa i poszukiwaniu miejsc wspólnych między literackim stosunkiem do przestrzeni miejskiej i artystyczną jej kreacją będącą jednocześnie problematyzacją jej doświadczania oraz perspektywą antropologiczną w badaniu miejskiej codzienności, postulowaną i realizowaną przez Sulimę. Analiza i interpretacja Chamowa Mirona Białoszewskiego w kontekście antropologii codzienności, autoetnografii, współczesnych nauk o przestrzeni miejskiej i geopoetyki pozwala wskazać nie tylko na ogromne znaczenie literatury pięknej dla humanistycznie zorientowanych badań przestrzeni miejskiej, lecz także dowieść wagi tematyki miejskiej i tego kontekstu dla interpretowania utworu literackiego zakorzenionego biograficznie i geograficznie, samoświadomie problematyzującego to zakorzenienie.

Artykuł stanowi próbę uchwycenia charakterystyki topografii literackiej kontrkulturowego Paryża la siedemdziesiątych ubiegłego wieku, autorstwa współczesnego francuskiego powieściopisarza i autobiografa, Claude’a Arnauda. Tekst ma charakter dwudzielny: jego pierwsza część poświęcona została zbadaniu geo(bio)grafii podmiejsko-pogranicznej oraz zagadnieniu ,,stref neutralnych”, druga natomiast – topografii postrewolucyjnego Paryża, a także jego związków z praktykami miejskimi Sytuacjonistów oraz ponowoczesną tożsamością narratora. Wykorzystanie koncepcji miejsca autobiograficznego, autobiotekstu i opowieści przestrzennych pozwala na wydobycie specyfiki alternatywnych sposobów korzystania z miasta, jak również odświętno-karnawałowego wymiaru związanych z nimi doświadczeń.

Punktem wyjścia artykułu jest analiza hasła „Warszawa” pochodzącego z Niektórych wyrazów porządkiem abecadła zebranych Franciszka Salezego Jezierskiego. Sens dostrzeganej przez niektórych komentatorów (Wacław Berent, Andrzej Dobosz) nowoczesności myślowej i ciągłej aktualności uwag Jezierskiego o polskiej stolicy nie może być zrozumiana bez należytej rekonstrukcji kontekstów, to jest bez odniesienia hasła do pozostałych haseł z tekstu dykcjonarza, bez przywołania wizji Warszawy w tradycji encyklopedycznej epoki (Nowe Ateny Chmielowskiego czy Encyklopedia Diderota i d’Alemberta), bez odtworzenia tradycji publicystycznej i obiegowych wątków epoki, a wreszcie bez prześledzenia drogi życiowej autora. Te elementy składają się na przekonanie o wyjątkowości wypowiedzi Jezierskiego na tle ówczesnego piśmiennictwa i pozwalają postawić tezę o haśle „Warszawa” jako pierwszym w literaturze polskiej tekście eseistycznym o tematyce warszawskiej.

Artykuł jest próbą usytuowania – zarówno w perspektywie skandynawistycznej, jak również kulturowych studiów miejskich – twórczości Grzegorza Wróblewskiego, poety i malarza mieszkającego od połowy lat osiemdziesiątych w Danii, w podwójnym kontekście problemowym. Pierwszy dotyczy szczególnego typu literatury pięknej otwierającej się na miasta i uwarunkowania życia miejskiego; pomocne w jej analizach wydają się inspiracje teoretyczne płynące z niemieckiej socjologii przestrzeni. Natomiast drugi kontekst wiąże się ze specyficzną recepcją w Polsce kanonu literatury duńskiej, dokonującą się poprzez filtry niewygodne dla Duńczyków samych. Autor formułuje pogląd, że proza poetycka Wróblewskiego nie spełnia narzucających się jej łatwo oczekiwań: nie przynosi propozycji topografii Kopenhagi, lecz stanowi obraz zmagania się autora z fluktuującą tożsamością (w rozumieniu interakcjonizmu symbolicznego Anselma L. Straussa).

Przedmiotem artykułu jest analiza „Głodu” Knuta Hamsuna, mająca na celu ukazanie tych modernistycznych cech powieści, które wynikają z jej miejskiego charakteru. Zaliczyć do nich można sposób ukazania relacji panujących między jednostką a tłumem oraz zachowania jednostki w przestrzeni publicznej, jak również przedstawienie miasta jako ograniczającego labiryntu, a przyrody jako źródła lęków bohatera. Ostatecznie jednak to wybór przyrody daje bohaterowi nadzieję na samorealizację, a jednocześnie stanowi zapowiedź późniejszych antycywilizacyjnych tendencji w twórczości Hamsuna.

W tekście autorka, w oparciu o koncepcję idealnego miasta Italo Calvino dowodzi, że osiągnięcie tego wzorca możliwe jest tylko w przypadku dopełnienia historii powszechnej wątkiem historii kobiet. Przytacza ostatnie przykłady tego typu inicjatyw w Polsce i opisuje zarówno publikacje, jak i projekty społeczne mające na celu przypomnienie losów kobiet zamieszkujących dane aglomeracje. Interpretuje miasto z perspektywy płci kulturowej i przedstawia konsekwencje takiej perspektywy.

Artykuł proponuje koncepcję „światowej przestrzeni literackiej” jako remedium na problemy metodologiczne komparatystyki. Autorka odrzuca tradycyjne kategorie, takie jak „wpływ” czy „recepcja”, by – posiłkując się terminami opracowanymi m.in. przez Fernanda Braudela i Pierre’a Bourdieu – opisać całościowy model światowego pola literackiego. Praca wyznacza warunki funkcjonowania szczególnej literackiej geografii (literackie centra i peryferie), której granice częściowo tylko pokrywają się z podziałami politycznymi, oraz swoistą dla literatury miarę czasu (literacki południk zerowy), która pozwala na uhistorycznienie wartościowania.

Filologia, będąc jedną z najstarszych nauk, w ciągu swojej długiej historii wypracowała swoje typowe formy wypowiedzi, czyli bogaty repertuar gatunków naukowych. Formalizm powstał poza nauką akademicką i nawet w jawnej opozycji do niej. Urodzony w piotrogrodzkim kabarecie krótko przed pierwszą wojną światową wniósł do nauki o literaturze nowość i energię gatunków „niekanonicznych”, odnawiając ją i świadomie starając się nadać jej charakter „wesołej nauki” (Nietzsche). Związek członków Opojazu ze współczesną im sztuką (często awangardową) zauważalnie wpłynął na poetykę i styl ich własnych tekstów, dodając im niezwykłej świeżości i chroniąc je przed szybkim zestarzeniem się.

Artykuł Wiktora Szkłowskiego pochodzi z jego słynnego tomu O teorii prozy i prezentuje jego własne podejście do prozy narracyjnej. Skupił się on na badaniu układów fabularnych, mówiąc jego słowami – na „chwytach konstruowania sjużetu”. Starał się w niezliczonej ilości empirycznie istniejących opowieści odszukać typowe konstrukcje, używając tropów poetyckich do ich klasyfikacji i tworząc pojęcie „tropu fabularnego”. W artykule o nowelach kryminalnych Artura Conan Doyle’a idzie nieco odmienną drogą: traktując je jako jeden tekst pragnie w ich fabułach wykryć inwariantny schemat („najważniejsze momenty”), wyprzedzając w ten sposób badania Władimira Proppa, przedstawione w jego słynnej książce o „morfologii bajki”.

Analiza polskiej refleksji nad narodem po 1864 roku jednoznacznie wskazuje, iż klęska powstania styczniowego uzmysłowiła polskim myślicielom zmierzch koncepcji historycznej. W celu uchwycenia istotnych zmian w definiowaniu pojęcia należało odnaleźć najważniejsze tropy w ówczesnym piśmiennictwie, które utorowały drogę przemianom świadomościowym w tym zakresie. Pierwszym wyraźnym symptomem przeobrażeń była zmiana w odniesieniu do tzw. kwestii ruskiej i podważanie dotąd obowiązującej tezy o korzyściach wynikających z historycznego związku Polski z Litwą i Rusią. Celowo lub nie końca świadomie przytaczano argumenty na rzecz rezygnacji z podtrzymywania koncepcji narodu historycznego i ograniczenia się do idei wspólnoty homogenicznej w wymiarze etnicznym.

W niniejszym eseju omawiam literackie komentarze pisarzy japońskich do tragicznych w skutkach wydarzeń, jakie miały miejsce w Japonii po trzęsieniu ziemi Tōhoku w marcu 2011 roku, które zostały opublikowane w literackim miesięczniku „Shinchō”. Wypowiedzi japońskich artystów analizuję w kontekście sterowanej politycznie hegemonicznej (Mouffe, Laclau) narracji wytwarzanej w mediach relacjonujących różnorakie kwestie związane z sytuacją kryzysu po katastrofie, jako głos przeciwwagi na arenie medialnego dyskursu, który występuje publicznie w imieniu niesłyszalnych (Rancière).

Autorka tekstu proponuje nową kategorię badawczą – heterotopię afektywną. Formułuje ją, poszerzając typologię Michela Foucaulta i czerpiąc z prac takich badaczy jak Henri Lefebvre, Derek Gregory czy Edward Soja. Analiza realnej przestrzeni heterotopicznej i dynamiki jej przemian została wzbogacona o dodatkowy aspekt – afektywności. Przedmiotem badań jest Pałac Staszica, którego historia pokazuje, że w różnych momentach dziejowych jego figura staje się katalizatorem działań zmierzających do dokonania przewrotu w krajobrazie mentalnym zbiorowości. Druga ścieżka analiz opiera się na tekstach literackich Wacława Berenta poświęconych temu miejscu. Ponadto autorka proponuje metodologię opartą na współpracy humanistów z architektami, odmienną od dotychczasowych ujęć, polegającą na odwróceniu podejścia, zgodnie z którym literaturoznawcy czerpali z innych dyscyplin.

Artykuł poświęcony jest analizie literackich reprezentacji Galicji, uwzględniającej narzędzia interpretacyjne wypracowane na gruncie zwrotu topograficznego. Przedmiotem analizy są dwa dyskursy dotyczące regionu: ukraiński i polski, omówione na przykładzie eseistyki Jurija Andruchowycza i Andrzeja Stasiuka. Dla obu pisarzy opowieść o Galicji, rozumianej jako przestrzeń pograniczna i post-graniczna zarazem, jest punktem wyjścia do rozważań na temat epistemologii i ontologii polsko-ukraińskiego pogranicza oraz szerzej – Europy Środkowej. Między ujęciami twórców zaznacza się jednak różnica, którą można opisać za pomocą opozycji miasto/prowincja: Andruchowycz zgłębia palimpsestowy, heterotopiczny charakter galicyjskiej urbanosfery, a Stasiuk koncentruje się na przestrzeniach jak najbardziej marginalnych. Sensy implikowane przez tę różnicę ewokują inne u obu twórców koncepty ideologiczne zarówno mikro-, jak i makro-regionu.

Artykuł zawiera refleksję nad geopolitycznym, geopoetycznym i tożsamościotwórczym potencjałem literackiego obrazu galicyjskiego miasta Sambor i jego okolic powstałego pod piórami Artura Sandauera oraz Andrzeja Kuśniewicza, dla których to przestrzeń rodzinna. Galicyjska rzeczywistość przedwojennego Sambora doświadczana przez dwa różne podmioty, jeśli uwzględnić kryteria „rasy i klasy”, układa się w opowieść o światach równoległych, mimo bliskości przestrzennej oddzielonych od siebie wyrazistymi granicami (także topograficznymi). Realia topograficzne pełnią tu funkcje nieneutralne semantycznie, wykazują charakter interpretacyjny sygnalizujący pozycję podmiotu opisującego wobec materii opisywanej. W utworach obu pisarzy występuje nie tylko świadome wspominanie galicyjskiej małomiasteczkowej przeszłości, ale i efekt działania pamięci nawykowej (dotyczącej wyobrażenia o tym, co „normalne”, a więc zwykle nieproblematyzowane), która to pamięć tworzy opowieść niedostrzeganą.

Literaturę, która porusza problematykę powojennego osadnictwa na tzw. ziemiach odzyskanych, czytać można jako epikryzę, rejestrującą uwarunkowania, objawy oraz przebieg choroby migrantów, przy czym sposób ujęcia tego zjawiska różnicuje narrację powstającą przed rokiem 1989 i współcześnie. W tej pierwszej choroba stanowi element kontr-mitu i przeczy oficjalnej „polityce miejsca” oraz idei sprawnie funkcjonującego społeczeństwa-organizmu. W prozie najnowszej temat choroby łączy się z pytaniem o patogenezę i jest sfunkcjonalizowany w konstruowaniu nowej opowieści bazowej. Narracja postosadnicza, która wyrasta na podłożu kultury posttraumatycznej, oferuje możliwość afirmacji społeczeństwa zasiedlającego tereny północno-zachodniej Polski i może być traktowana jako przejaw strategii kompensacyjnej oraz jako typ dyskursu postzależnościowego.