Artykuł jest próbą krytycznego opisania zjawiska kruchości w szerokim planie kulturowym, historycznym, politycznymi i estetycznym. Autor porusza tu kwestie: efemeryczności pojęć we współczesnej humanistyce, naukach eksperymentalnych i społecznych, prekarności jako stanu społecznego, ekonomicznego, klasowego, kruchości jako warunku zawiązywania się współczesnych wspólnot, kryzysu historii narracyjnej, dyskursywnego uprawomocnienia nauk oraz – co być może najważniejsze – cielesnej wrażliwości i egzystencjalnej podatności na zranienie.

Słowa kluczowe: prekarność, kruchość, efemeryczność, kryzys narracji, sytuacjonizm, polityczność

Autor rekonstruuje plan biograficzny relacji łączących Czesława Miłosza i Tadeusza Różewicza, analizuje też cechy osobowościowe różniące obu wybitnych artystów współtworzących krajobraz poezji polskiej drugiej połowy XX wieku. Szkicuje psychologiczny portret tych twórców, ukazuje pojawiające się między nimi emocje, zdaniem Różewicza zmierzające do formuły „braterstwa poetów”.

Słowa kluczowe: Czesław Miłosz, Tadeusz Różewicz, poezja polska w II połowie XX wieku, polska epistolografia w XX wieku

Rozprawa Orient – rasa – ewolucjonizm stanowi charakterystykę języków dziewiętnastowiecznej nowoczesności, występujących na kartach Faraona Bolesława Prusa. Wychodząc z założenia o konieczności uwzględnienia dyskursów współczesnych pisarzowi w badaniach nad powieściową reprezentacją, autor artykułu skoncentrował się na trzech z nich. Są nimi: orientalistyczny system wiedzy, kategoria „rasy” oraz ewolucjonistyczna teoria religii sformułowana przez Herberta Spencera. Nieuwzględnione we wcześniejszych badaniach nad utworem, pełnią one istotną funkcję kompozycyjną, określają charakter postaci oraz kształt obecnych w tekście konfliktów społecznych. W zasadniczy sposób przeformułowują także przekonania o specyfice utworu realistycznego z akcją osadzoną w przeszłości.

Słowa kluczowe: Orientalizm, „rasa”, ewolucjonizm, Bolesław Prus, Egipt, historia

Celem artykułu jest refleksja nad wielojęzycznością literatury, jej zdolnością do przekazywania pojęć kluczowych ponad granicami kultur, a także statusem języków tworzących systemy literackie. O istotności takich pytań przesądza wzrastające tempo wymierania języków, a wraz z nimi, zróżnicowania literatur ustnych ludzkości. Stąd potrzeba przerzucenia pomostu od globalnych studiów literaturoznawczych do zagadnień archiwizacji dziedzictwa kultur tradycyjnych, a także badań nad alfabetyzacją i zjawiskami towarzyszącymi przejściu od funkcjonującej lokalnie literatury ustnej do literatury pisanej krążącej w globalnym obiegu. Kluczowa hipoteza dotyczy roli literatury planetarnej i studiów transindygenistycznych w zachowaniu unikatowych konceptualizacji świata wypracowanych w kulturach tubylczych wobec śmierci ich języków.

Słowa kluczowe: literatura świata – studia transindygenistyczne – wielojęzyczność – przekładalność – wymieranie języków

Artykuł przedstawia wyniki analiz okładek książek przekładoznawczych zawierających reprodukcję dzieła malarskiego. Autorka przyjęła, że wybór obrazu jest nieprzypadkowy i wiąże się z pewnym sposobem rozumienia przekładu, okładka zaś, potraktowana jako rodzaj „ikonicznej metafory”, służyć może jego przedstawieniu. Przedmiotem uwagi są okładki książek jedno- i wieloautorskich publikowanych osobno oraz prac wydawanych we francuskiej serii „Traductologie”. Przegląd okładek serii pokazał, że nie są one nośnikiem określonej koncepcji przekładu, która odpowiadałaby poglądom redaktorów. Natomiast dzieła wykorzystane na okładkach prac „pojedynczych” podkreślają relację między przekładem a oryginałem. Widać w nich przeświadczenie, że przekład – wynik przemiany oryginału, ale przy tym byt odrębny – zachowuje swoiste wspomnienie o oryginale, którego jest iluzorycznym „ekwiwalentem” czy reprezentantem.

Słowa kluczowe: okładki książek przekładoznawczych, reprodukcje dzieł malarskich, metafora, definicja przekładu

Nierzadko dziś podnoszona kwestia sprawczości samouczących się algorytmów w dziedzinie sztuki czerpie swą siłę z licznych mitów, nieporównanie starszych niż epoka cyfrowa. Najmocniej na wyobraźnię zdają się działać prace prezentowane jako dzieła stworzone przez SI jako nie-ludzkiego autora. Tymczasem istotą wielu prac reklamowanych jako twórczość sztucznej inteligencji jest raczej gra z mitologią i tworzenie iluzji niż oryginalne artystyczne przesłanie myślącego i zyskującego coraz większą autonomię „obcego”, którego powołaliśmy do życia. W przekonaniu autorów artykułu zrozumienie tego, co dziś prezentowane jest jako sztuka SI, wymaga zatem umiejętności odpowiedniego patrzenia. Nawiązując do klasycznej formuły Ortegi y Gasseta, można by rzec, że chodzi o „zerkanie na nią zezem”.

Słowa kluczowe: sztuczna inteligencja, sztuka, antropomorfizacja, algorytm, twórczość maszyn

Artykuł zawiera kompleksową interpretację stosunku Stanisława Brzozowskiego do przyrody zawartego w jego pismach filozoficznych z tomów Kultura i życie (1907) oraz Idee (1910). Brzozowski jako filozof wyznawał poglądy skrajnie antropocentryczne. Jego podejście do przyrody było instrumentalne i konstruktywistyczne. Postęp ludzkości widział on w rozwoju techniki, która pozwalała człowiekowi siłowo ujarzmiać żywioły natury. Brzozowskiemu zupełnie brakowało świadomości i wrażliwości ekologicznej.

Słowa kluczowe: antropocentryzm, przyroda, technika, twórczość, władza

Autorka redefiniuje w tekście kategorię afektywnej filozofii w kontekście badań childen studies. Interesuje ją, jak afektywna perspektywa mówienia o dziecku przeformułowuje pytania będące u postaw dyskursu i w jaki sposób dziecko wpływa na rekonfigurację pojęć w wybranych perspektywach badawczych (m. in. Hanny Arendt, Gilesa Deleuze’a, Felixa Guattri’ego, Jean-François Lyotarda). Punktem wyjścia w definiowaniu większej podmiotowości dziecięcej w ponowoczesnym dyskursie staje się tzw. afektywny scjentyzm, podkreślający emocjonalny związek z dzieckiem, jego partykularyzm i duchową, immanentną strukturę mówiącego podmiotu. Ten typ budowania sensu otwiera dyskurs na możliwość teorii cyrkulacji posthermeneutycznej, którą autorka opiera na dynamice operacyjnej Deleuzjańkiego kłącza.

Słowa kluczowe: children studies, dziecko, filozofia afektywna, posthermeneutyka

Tomasz Szymon Markiewka, Literaturoznawczy spór o interpretację. Analiza wybranych dwudziestowiecznych koncepcji teoretycznych, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2016.

Słowa kluczowe: interpretacja, teoria literatury, filozofia literatury

Opowieść o niewinności. Kategoria świadka Zagłady w kulturze polskiej (1942-2015), red. M. Hopfinger, IBL PAN, Warszawa 2018. T. Żukowski Wielki retusz. Jak zapomnieliśmy, że Polacy zabijali Żydów, Wielka Litera, Warszawa 2018.

Słowa kluczowe: Zagłada, Holokaust, pamięć, przemoc, stosunki polsko-żydowskie

Wstęp edytorki do odnalezionego w Bibliotece Kongresu w Waszyngtonie listu Karola Irzykowskiego do Zygmunta Freuda. Nieopatrzony datą roczną, list zawiera wskazówki pozwalające datować go na rok 1908. Jego głównym tematem są problemy polskiego pisarza z jąkaniem. Autor Pałuby, planujący poddać się leczeniu metodą hipnotyczną, pragnie zasięgnąć opinii cenionego przez siebie specjalisty na temat skuteczności tego rodzaju terapii. Wstęp rekonstruuje stan ówczesnej wiedzy z zakresu logopedii oraz informuje na temat psychoanalitycznych teorii jąkania.

Słowa kluczowe: Karol Irzykowski, Zygmunt Freud, psychoanaliza, jąkanie

Artykuł (będący obszernym fragmentem książki) jest wnikliwym studium sprzeczności i antynomii logicznych oraz historycznych w dziele Karola Marksa. Autor analizuje emancypacyjny i rewolucyjny projekt Marksa z perspektywy kryzysu narracji historiozoficznej, wyłaniania się immanencji i materializmu historycznego oraz kryzysu uprawomocnienia nowoczesnych nauk. W analizie tej zostają użyte zarówno narzędzia antyhumanistycznej krytyki spod znaku Louisa Althussera, jak i widmontologii Jacques’a Derridy oraz koncepcje anachronizmu i prezentyzmu metodologicznego.

Słowa kluczowe: narracja, antynomie, aporia, widmontologia, anachronizm, prezentyzm, materializm, zdarzeniowość

Celem artykułu jest analiza groteskowych aspektów cielesności głównego bohatera powieści Widzialna ciemność Williama Goldinga. Wskazując na szereg podstawowych dla tej konwencji elementów obecnych w utworze, autorka pragnie ukazać nieporuszony dotychczas w polskojęzycznym literaturoznawstwie aspekt prozy noblisty. Artykuł bada transgresyjność cielesnej formy postaci, skupiając się w głównej mierze na sposobie jej postrzegania przez otoczenie. Przez swoją groteskowość, budzącą w innych zdziwienie, strach oraz obrzydzenie, główny bohater zyskuje status „dziwoląga”, „potwora” oraz „wy-miotu”. Zarazem jednak staje się pobudką do głębokiej refleksji antropologicznej niezmiennie poszukującej odpowiedzi na pytanie o warunki człowieczeństwa, granicę pomiędzy „swojskim” a „obcym” oraz status ludzkich funkcji poznawczych.

Słowa kluczowe: groteska, dziwoląg, wstręt, cielesność, inność

Esej podejmuje dyskusję z pojęciem i projektem „queerowej sztuki porażki”, które najdobitniej zostało opisane w książce Jacka Halberstama. Autor tworzy archeologię tego pojęcia, wskazując na ujęcia wcześniejsze: gotycyzm, kamp, queerowe archiwum „głupich przedmiotów”, prace Joségo Estebana Muñoza. Podejmuje też dyskusję z niektórymi tezami Halberstama. Na koniec proponuje zarys obszarów polskiej kultury, które mogą zostać produktywnie odczytane na nowo przy użyciu przedkładanej teorii.

Słowa kluczowe: queer, porażka, kamp, popkultura, feminizm

Trwające przez dziesięciolecia zgłębianie tajemnicy, jaką wciąż pozostaje Gadka (Fraszki III 78), nie przybliża do analityczno-interpretacyjnego konsensusu. Autorzy poszczególnych odpowiedzi na pytanie, które stawia sześciowersowy epigram, swą „wiedzę” badacza niejako wieńczą „wiarą” w to, że właśnie ich pomysł powinien zostać uznany za finalne rozwiązanie tajemnicy Gadki. Zarazem czymś poznawczo ważkim jest sam tryb formułowania analiz czy interpretacji wiodących do poszczególnych rozwiązań. Równie ważne jak wielorakie odpowiedzi na pytanie o „źwierzę o jednym oku” powinno być spojrzenie na różne sposoby mierzenia się z wyzwaniem, które stanowi Gadka.

Słowa kluczowe: Jan Kochanowski, Gadka, analiza, interpretacja, metodologia

Artykuł poświęcony jest analizie reprezentacji emocji w pamiętnikach osób awansujących opublikowanych w dwóch tomach serii „Młode pokolenie wsi ludowej” (red. J. Chałasiński). Korzystając z narzędzi teoretycznych wypracowanych przez historyków emocji (Reddy, Stearns) i teoretyków kultury (Ahmed, Williams), autorki opisują narzędzia używane do uchwycenia struktur odczuwania charakterystycznych dla doświadczeń przedstawicieli i przedstawicielek powojennej klasy ludowej doświadczających procesu awansu. Opisy emocji osób awansujących rzadko są jednoznaczne – uczucia mieszają się, tworząc ambiwalentne sploty radości i przerażenia, ulgi i satysfakcji, tęsknoty i poczucia wyobcowania, wstydu i dumy. Zmienność emocji, niemożność „osadzenia się” w nich wyraźnie ujawnia się w indywidualnych narracjach, w szerszej perspektywie staje się jednak również uniwersalną cechą powojennych opowieści o awansie.

Słowa kluczowe: awans, socjalizm, pamiętniki, emocje, historia ludowa

Artykuł przedstawia okoliczności pojawienia się w XIX-wiecznej kulturze europejskich warstw uprzywilejowanych wartościowanej negatywnie figury „starej panny”. Zestawia wyniki badań historycznych dotyczących kobiet niezamężnych z dyskursem literackim oraz publicystycznym. Wyjaśnia, że etykieta starej panny, piętnująca i skazująca na wykluczenie, kształtowała się w Europie Zachodniej wraz z formowaniem się społeczeństwa mieszczańskiego na przełomie XVIII i XIX wieku. W artykule wykazano, że była ona odpowiedzią na potrzebę podporządkowania kobiet męskim hierarchiom, które zdominowały sferę publiczną. Transgraniczny charakter figury starej panny wynikał z upowszechniana jej przez dyskurs literacki. W ten sposób trafiła też na ziemie polskie. Z zebranych materiałów wynika, że marginalizacja i wykluczenie społeczno-familijne niezamężnych kobiet stanowiło raczej konstrukcję literacko-obyczajową i nie oddawało rzeczywistych relacji społecznych.

Słowa kluczowe: stereotyp starej panny, kobiety niezamężne w XIX wieku, literatura i publicystyka w XIX wieku, przemiany społeczne w XIX wieku, historia kobiet

Szkic ukazuje nowe doświadczenia, jakie przyniosła bibliografom z zespołu Polskiej Bibliografii Literackiej podjęta w latach 90. rejestracja zawartości druków pozacenzuralnych z lat 1976-1989. Z perspektywy współautora tego projektu ukazana została ewolucja zjawiska drugiego obiegu od form samizdatowych do dojrzałego rynku wydawniczego. Przedstawiono czasopiśmiennicze i pokoleniowe style kontestacji systemu w sferze druków, proponując narzucającą się w tym świetle periodyzację zjawiska. Podjęta została także polemika z obecnym w refleksji literaturoznawczej obrazem niezależnego obiegu jako układu zamkniętego. Sformułowano postulat jego opisu zarówno jako obszaru literackich wartości i dzieł przekraczających granice między obiegami, jak i jako miejsca powstania nowych, pogranicznych form gatunkowych, naruszających granice tradycyjnej literackości.

Słowa kluczowe: polska bibliografia literacka, cenzura, samizdat, drugi obieg, wydawnictwa, gatunki literackie

Artykuł zajmuje się inspiracjami, jakie Stanisława Przybyszewska czerpała z literatury niemieckiej. Oprócz Śmierci Dantona Georga Büchnera także Egmont Johanna Wolfganga von Goethego i Wallenstein Friedricha Schillera wywarły znaczący wpływ na twórczość tej autorki, zwłaszcza na wybór tematów, budowę dramatu i charakterystykę postaci. Druga część artykułu dotyczy odwołania do Thomasa Manna i jego ujęcia pierwiastków apollińskiego i dionizyjskiego widocznych w niedokończonym niemieckojęzycznym opowiadaniu Przybyszewskiej Spuk / Die Besessene (Zjawa / Opętana). Praca kończy się uwagą o nawiązaniu przez Przybyszewską do tradycji powieści edukacyjnej w opowiadaniach o kobiecych historiach emancypacyjnych.

Słowa kluczowe: komparatystyka, polsko-niemieckie stosunki literackie, Georg Büchner, Friedrich Schiller, Johann Wolfgang von Goethe, Thomas Mann, powieść edukacyjna