Artykuł jest próbą wprowadzenia narzędzi analitycznych do opisu zjawiska  współczesnego maranizmu odrębnych od tych, które opierają się na dialektyce sekularyzacji czy szerzej: odczarowania i determinizmu późnonowczesnego postsekularyzmu. Autor, wychodząc od zasadniczej krytyki pojęcia tożsamości jako doksy nauk humanistycznych i wykorzystując materializm tkwiący w psychoanalizie oraz współczesnym spinozyzmie, stara się pokazać, w jaki sposób maran z figury religijnej identyfikacji lub jej braku przeobraża się we współczesny heteronomiczny „podmiot mniejszościowy”, który nieustannie szuka miejsca i czasu dla właściwej sobie ekspresji. 

Słowa kluczowe: nowoczesność – tożsamość – maranizm – sekret – mniejszościowość – wspólnota – immanencja

Tekst ten stanowi edytorial do grupy esejów poświęconych „maranom polskiej literatury“. Tak zwane „zjawisko maranizmu“ – obecność pewnej granicznej tożsamości żydowskiej, która unika wyrazistych klasyfikacji kulturowo-religijnych, lecz mimo to silnie wpływa na rozwój nowożytnej humanistyki – jest wciąż jeszcze słabo zbadanym fenomenem zachodniej nowoczesności. Naszym celem nie jest jednak historycze studium Maranów, czyli iberyjskich Żydów z XV-ego i XVI-ego wieku, których poddano przymusowej chrystianizacji, a jednocześnie podejrzewano o sekretne zachowanie judaizmu: tego rodzaju badania już istnieją. My raczej chcemy zastosować „marańską metaforę“ do eksploracji tożsamości zmieszanych, które umożliwiły nowoczesnym myślicielom, pisarzom i artystom żydowskiego pochodzenia wejście w obszar uniwersalnej komunikacji bez nakazu całkowitego porzucenia własnej żydowskości, następnie rozwijanej przez nich jako „tradycja ukryta“. Zjawisko „maranów polskiej literatury“ to ważna część tego projektu, której celem jest zaaplikowanie metodologii marańskiej do nowej lektury autorów polsko-żydowskich.

Słowa kluczowe: maranizm, judaizm, sekularyzm, żydowska tożsamość, nowoczesność

Celem artykułu jest reinterpretacja wymowy wczesnych, powstających do połowy lat 70. XX wieku tekstów poetyckich i prozatorskich Juliana Kornhausera, akcentująca zasadniczą rolę obecnych w nich licznych odniesień do religijnego dziedzictwa judaizmu. Pojmując ten ostatni jako ukrytą tradycję w twórczości poety, autor opisuje ją z pomocą metafory maranizmu – w zawoalowany sposób przywoływanej w debiutanckim tomie Nastanie święto i dla leniuchów (1972) oraz w debiutanckiej powieści Kilka chwil (1975). Wskazuje też, że zwłaszcza w tej ostatniej decydującą funkcję pełni mniej lub bardziej zakamuflowany literacki dialog z ojcem poety – zmarłym w 1972 Jakubem Kornhauserem, więźniem obozu w Dachau.

Słowa kluczowe: Julian Kornhasuer, judaizm, maranizm, Pokolenie 68, postsekularyzm, Zagłada

Artykuł stanowi próbę rozpoznania „marańskiego” charakteru poetyckiej i eseistycznej twórczości Piotra Sommera. Punktem wyjścia jest ujęcie maranizmu i kondycji zlokalizowanej nieprzynależności nakreślone przez Jacques’a Derridę w eseju Jednojęzyczność innego. Derridiańska perspektywa ułatwia opis śladowej – lecz przez swoją śladowość kluczowej – obecności tego, co żydowskie w twórczości poetyckiej Sommera, w której obecność ta określa przede wszystkim specyficzny status „podmiejskiego” outsiderstwa. Tak zdefiniowaną, ekscentryczną pozycję można też rozpoznać w działalności eseistycznej Sommera, w której tropi on i dowartościowuje analogiczne perspektywy, stawiające na pojedynczość subwersywnego głosu. Ostatecznie Sommerowska strategia lektury krytycznej może zostać zidentyfikowana jako marańska dekonstrukcja wokalna.

Słowa kluczowe: Piotr Sommer, Jacques Derrida, marani, dekonstrukcja, głos

Artykuł analizuje niebadane dotąd relacje między twórczością Leopolda Buczkowskiego a myślą nieortodoksyjnego judaizmu. Zafascynowany nią twórca przyznaje jej rolę zasadniczej ramy pojęciowej organizującej własne pisarstwo oraz inspirującej właściwy mu program etyczny. Buczkowski występuje przy tym w roli błyskotliwego diagnosty sytuacji teologii żydowskiej w dobie nowoczesności, prowadząc szyfrowany dialog z koncepcjami takich jej wybitnych przedstawicieli, jak Gershom Scholem, Franz Rosenzweig czy Martin Buber. Przy użyciu narzędzi inspirowanych myślą Jacques’a Derridy, artykuł stawia tezę o istnieniu bezpośredniego związku między postulowaną przez Buczkowskiego marańską formułą „rozszczepieńczej” podmiotowości a montażową poetyką tego pisarstwa.

Słowa kluczowe: Leopold Buczkowski, maranizm, frankizm, dialog, montaż.

Rekonstruując pisanie Derridy autorka porusza zagadnienia dotyczące (1) możliwości psychoanalitycznego myślenia poza psychoanalizą kliniczną, (2) procesów mówienia i pisania oraz (3) wzajemnych inspiracji psychoanalizy i nauk humanistycznych. Zaskakującym odkryciem jest to, że porusza się on po linii wyznaczonej przez Freuda. Każdą jego zainspirowaną przez psychoanalizę pracę można czytać jako odpowiedź na kolejne książki Freuda. Momentem wspólnym psychoanalizy i dekonstrukcji jest postawa takiego czytania (rozmawiania) przy pomocy minimalnie inwazyjnych środków, aby tekst (pacjent) sami zaczęli mówić i powiedzieli coś innego niż zamierzali powiedzieć. Jeżeli w przypadku Derridy w ogóle można mówić o metodzie, to jest nią przepisywanie, które posuwa się wzdłuż ukrytej logiki tekstu, tak jak psychoanaliza posuwa się wzdłuż psychodynamiki pacjenta. Derrida wydobywa z prac Freuda jego „sygnaturę“: nieusuwalną antynomię między opisem i performatywnością. Jeśli nauki humanistyczne chcą zrozumieć swój przedmiot, muszą się w niego osobiście zaangażować, jednocześnie respektując zasady naukowego dyskursu.

Omówienie książki Grzegorza Grochowskiego Pamięć gatunków będącej przeglądem teorii związanych z nowoczesną i ponowoczesna myślą generyczną. Zanalizowano w niej koncepcje w uszeregowaniu od akceptujących genologię i modyfikujących system do negujących i konstatujących zanik idei gatunku. Wskazano także na tendencję do odchodzenia od badania właściwości immanentnej struktury wypowiedzi na rzecz ujęć komunikacyjnych, poznawczych,, aksjologicznych oraz ideologicznych. Refleksja badacza skupia się na gatunkowości form narracyjnych w prozie niefikcjonalnej, zwłaszcza historiografii. Recenzent postuluje rozszerzenie refleksji na poezję, wskazuje na pominięte konteksty i możliwość dodatkowej egzemplifikacji omawianych zjawisk.

Słowa kluczowe: Gatunek literacki, genologia, ponowoczesność

Tematem szkicu jest książka  Anny Nasiłowska Historia literatury polskiej (Warszawa 2019). Książka jest rozpatrywana na szerokim tle porównawczym, które tworzą: istniejące XX-wieczne syntezy historii literatury polskiej, problemy metodologiczne historii literatury, współczesne studia nad pamięcią. Najszerszy kontekst tworzą przemiany społeczne i kulturowe związane z rozprzestrzenianiem się nowych mediów.

Słowa kluczowe: historia literatury, studia nad pamięcią, nowe media   

Autor artykułu, czytając książkę Jowity Guji zatytułowaną Soteriologia ateizmu jako nowa antropologia, zastanawia się nad dwoma pojęciami ateizmu. Pierwsze jest związane z ideą „śmierci Boga” u Hegla, a drugie z procesem „przegnaniu bogów z przyrody” przez Darwina. Zderzenie tych dwóch prominentnych dyskursów na temat ateizmu, jest dla autora obiecujące, albowiem pozwala żywić nadzieję na syntezę ateizmu pojęciowego i ateizmu znaturalizowanego. Hegel to imię własne filozofii spekulatywnej, która próbuje zareagować na dziedzictwo chrześcijaństwa. Darwin natomiast to imię własnej filozofii zorientowanej scjentystycznie, która usiłuje zareagować na „powrót religii” we współczesnym świecie. Dziedzictwo Hegla do dziedzictwo wszelkiej filozofii pojęciowej. Dziedzictwo Darwina jest związane z warsztatem „oświeceniowych ateistów”, którzy myślą o życiu i umyśle w kategoriach „odwrotnej inżynierii” i „ślepego zegarmistrza”. Autor zadaje pytanie, czy te dwie formy ateizmu poznawczo i politycznie się spotykają, czy też może się po prostu ignorują lub wykluczają? Autor zadaje także pytanie: jaką wizję człowieczeństwa powołują do życia obie formy ateizmu?

Słowa kluczowe: antropologia, alienacja, ateistyczny naturalizm, ateizm spekulatywny, soteriologia.

Artykuł recenzyjny przedstawia czasopismo Zoophilologica. Polish Journal of Animal Studies omawiając jego profil naukowy, umiejscowienie publikowanych artykułów na tle badań nad zwierzętami oraz ich treści w odniesieniu do refleksji prowadzonej na ten temat w świecie. Zwraca uwagę na interdyscyplinarność rozważań oraz ich zakorzenienie w refleksji literaturoznawczej. Podkreśla, że obecność na polskim rynku wydawniczym takiego czasopisma, jak Zoophilologica może wpłynąć pozytywnie na zwiększenie widzialności badań dotyczących relacji między ludźmi a innymi gatunkami, które umiejscowione byłyby w lokalnym kontekście, a zarazem stanowiłyby przeciwwagę dla dominujących w tym nurcie badań narracji anglosaskich.

Słowa kluczowe: animal studies, antropozoologia, czasopisma naukowe

W 1910 r. nakładem Wydawnictwa Michała Arcta w Warszawie ukazał się pierwszy polski przekład Alice’s Adventures in Wonderland Lewisa Carrolla autorstwa Adeli S. Przez wiele lat uchodził on za zaginiony i dopiero ostatnio stał się obiektem uwagi badaczy, ale tożsamość tłumaczki pozostaje nieznana. Autorka artykułu wysuwa hipotezę, że pod tym pseudonimem może kryć się Adela Silberstein, filozofka, autorka pionierskiej pracy z zakresu estetyki. Oprócz rekonstrukcji biografii i twórczości Silberstein artykuł zawiera krótką analizę przekładu, który być może dlatego nie zakorzenił się w polskim polisystemie literackim, że był zbyt nowatorski i odbiegał od konwencji obowiązujących w ówczesnej polskiej literaturze dziecięcej.

Słowa kluczowe: przekład, adaptacja, recepcja, Adela Silberstein, Lewis Carroll

Artykuł stanowi próbę spojrzenia na wzajemne relacje między kategorią wzniosłości i niesamowitego w wybranych współczesnych realizacjach artystycznych, których materią uczyniono ciemność. Punktem wyjścia dla niniejszych rozważań stały się refleksje Anthony’ego Vidlera, w szczególności te zawarte w tekście „Nieswojskie domy”. Z tej inspiracji wątki zaczerpnięte z eseju Freuda Niesamowite skonfrontowane zostały z elementami teorii wzniosłości, przede wszystkim Kantowskiej i Burke’owskiej, także w kontekście sztuki współczesnej. Zdaniem autora, wkład niesamowitego w estetykę wzniosłości należałoby traktować nie jako porządek konkurencyjny, lecz raczej jako poszerzenie kodu sublimicystycznego – wzajemna zależność obu kategorii zdaje się przypominać często migotanie czy oscylację.

Słowa kluczowe: Wzniosłość, niesamowitość, sublimicyzm, awizualność

Nawiązując do teorii postmodernizmu Andreasa Huyssena, Ryszarda Nycza, a szczególnie Hala Fostera, autorka wprowadza pojęcie postmodernizmu realistycznego, oznaczając nim praktyki ideowo-estetyczne, stosowane w kulturze i sztuce po 2000 roku. Za punkt graniczny przyjmuje polskie wydanie Sąsiadów Jana Tomasza Grossa, a zmianę kulturową, jaką wywołała ta publikacja, łączy z pośpiesznym odejściem od dyskusji nad postmodernizmem jako takim (w literaturze zagranicznej za datę graniczną uznaje się 11 września 2001 roku).

Celem artykułu jest ukazanie korzyści płynących z powrotu do dyskusji o postmodernizmie polskim w kontekście Zagłady. W związku z tym autorka wprowadza drugie pojęcie „postmodernizowania Zagłady”, nazywając w ten sposób szereg działań związanych z postmodernistyczną refleksją nad Holokaustem w powieści, które w latach dwutysięcznych przyjęły postać narracji społecznie zaangażowanej, a ideowo zbliżonej do krytyki późnej nowoczesności i kapitalizmu.

Słowa kluczowe: realizm postmodernistyczny, postmodernizowanie Zagłady [ postmodernising the Shoah], Piotr Czakański, katolicyzm, kapitalizm

Przedmiotem szkicu jest kontekstowa interpretacja wiersza niemieckojęzycznej poetki, laureatki literackiej Nagrody Nobla z 1966 roku, Nelly Sachs pt. Chassidim tanzen / Chasydzi tańczą. Wiersz przeczytano w kontekście przekładowym (oryginał i porównawczo spolszczenie Ryszarda Krynickiego), biograficznym (wojenny los poetki, dramatyczna ucieczka do Szwecji), jako utwór o Zagładzie i o specyficznej odmianie kultury żydowskiej (chasydzi i quasi-religijne znaczenie tańca) w epoce ludobójstwa. Interpretacji towarzyszy szczegółowa analiza oraz odniesienie do innych wierszy poetki oraz jej korespondencji z Paulem Celanem. Artykuł jest próbą szczególnej hermeneutyki losu: żydowskiego, uchodźczego, zagładowego.

Słowa kluczowe: Nelly Sachs, kultura żydowska, chasydzi, Zagłada Żydów, poezja niemieckojęzyczna, los, interpretacja, Nobel 1966

Pierwszym badaczem, który zaobserwował przenikanie topiki judajskiej do polskiej literatury był Władysław Panas, który wskazał trzy źródła tej topiki: Torę pisaną (Biblia hebrajska), Torę ustną (Talmud i literatura post-rabiniczna) i Kabałę (tradycja mistyczna), stanowiące skarbnicę obrazów i wyznaczające kod kulturowy. Panas opisał obszerny korpus toposów przetwarzanych w wyobraźni artystycznej literatów polskich pochodzenia żydowskiego (choć nie tylko ich) do czasów Zagłady. Ona zakłóciła bowiem ten proces, gdyż okazała się nie do opisania według tropów wytworzonych przez tradycję judaistyczną. W efekcie powstała nowa żydowska topika modernistyczna. Badaczem, który zapoczątkował próbę jej nazwania i uporządkowania był Sławomir Buryła.

Artykuł pogłębia kwestię sposobów uzewnętrzniana się topiki Shoah w najnowszej (po roku 2000) polskiej literaturze przede wszystkim na przykładzie prozy Igora Ostachowicza (Noc żywych Żydów, 2012), zawierającej takie toposy Zagłady jak: antysemici/neonaziści, dewaluacja wartości, drugie/trzecie pokolenie, miejsce-po-aryjskiej stronie, miejsce-po-getcie, miejsce-po-lagrze, Muranów, pogrom, sprawiedliwi, trauma Zagłady, walka o pamięć, żywe trupy/żydowskie zombi, oraz ich związki z topiką judajską.

Słowa kluczowe: topika judajska, topika Zagłady, Shoah, najnowsza literatura polska

Wśród naukowców Ryszard Löw cieszy się opinią wybitnego polskiego i izraelskiego publicysty, bibliografa, wydawcy, krytyka literackiego, propagatora kultury oraz rzetelnego badacza. Jego pisarstwo i działalność organizacyjna wpisuje się w szeroki nurt aktywności polskiej emigracji po 1945 roku i jej szczególnego członu, którym było środowisko Żydów polskich mieszkających w Izraelu. Głównym celem niniejszego artykułu jest przypomnienie, krytyczna analiza i zinwentaryzowanie dorobku Ryszarda Löwa. Wysoka estyma, którą Löw cieszy się w środowisku naukowym nie przekłada się na należne mu zainteresowanie ze strony – zwłaszcza reprezentujących młodsze pokolenia – literaturoznawców, historyków literatury, historyków czy judaistów. Löw z pietyzmem zbierał informacje dotyczące najbardziej rozproszonych dzieł literackich i historycznoliterackich. Niestety, sam również w dużej mierze publikował w wydawnictwach niszowych i rozproszonych po Europie. Nie był przypisany do jednej konkretnej dziedziny naukowej. Nigdy nie był zatrudniony na etacie naukowym. Dzisiaj w Izraelu nie ma swego następcy. Istnieje więc pilna potrzeba, by owoc kilkudziesięciu lat jego pracy przypomnieć i na nowo wprowadzić do obiegu naukowego.

Słowa kluczowe: Ryszard Löw, literatura polskojęzyczna w Izraelu, historia Żydów, stosunki polsko-żydowskie i polsko-izraelskie

Esej łączy narrację autobiograficzną z analizą możliwości dialogu i porozumienia z inną kulturą. Opowiadam w nim o swym dzieciństwie na Dolnym Śląsku w Legnicy, o swym zetknięciu z innymi kulturami. Mieszkali tam Rosjanie, Żydzi, Ukraińcy, Łemkowie i Grecy. W tle czuło się dominującą obecność nieobecnych Niemców, którzy stworzyli miasto, ale zostali z niego wysiedlenie po Drugiej Wojnie Światowej. Odwołując się do koncepcji filozoficznych i kulturoznawczych zastanawiam się, czy jest możliwe, aby prowadzić dialog z kulturą, która zniknęła, po której zostały jedynie materialne artefakty, a jeżeli jest to możliwe, to jakie muszą zaistnieć warunki, by dialog taki zaistniał.

Słowa kluczowe: Pamięć, Dolny Śląsk, dialog kulturowy, komunizm, Armia Radziecka

Esej stanowi próbę odczytania pierwszego tomu trylogii księżycowej Żuławskiego jako tekstu wygnania i swoistego „marnienia ducha”. To, co selenonauci widzą jako „bezdenną czeluść” jest topograficznym wizerunkiem położenia człowieka, który został „wyrzucony z Ziemi”, swojego dotychczasowego świata, i musi odnaleźć się w odmiennym, w całym tego słowa znaczeniu – drugim świecie. Doświadczenie to, które określamy mianem naufragium jest z konieczności zintensyfikowanym doświadczeniem ciała doznającego nagłych i dramatycznych niewygód, ciała obnażonego, stojącego na granicy śmierci. Maranowie narażeni na nieufność zarówno ze strony dawnych braci w wierze – Żydów, jak i wspólnot „starych katolików”, doskonale znali takie niebezpieczeństwo.

Słowa kluczowe: maranizm, wygnanie, naufragium, opustoszenie, czas