Grzegorz Grochowski
IBL PAN
Numer nawiedzony
Tekst jest próbą szkicowego przedstawienia głównych wyznaczników transdyscyplinarnej orientacji badawczej, nawiązującej do poznawczych założeń analizy spektralnej. Autor przywołuje wybrane interpretacje figury widma, stanowiącej centralną kategorię omawianego projektu, a także podstawowe konteksty, w jakich problematyka ta bywa zwykle rozpatrywana. Omawia filozoficzne inspiracje kierunku, jego programowe odniesienia do zastanych tradycji myślowych, a także przykłady autorskich konkretyzacji świadczące o jego wewnętrznym zróżnicowaniu. Stara się też wskazać obszary praktycznego zastosowania podobnych ujęć oraz zasygnalizować ogólne przesłanki decydujące o ich zauważalnej popularności.
Słowa kluczowe: widmo, widmontologia , spektralność, krypta, nawiedzenie, psychoanaliza

Agata Bielik-Robson
IFiS PAN
University of Nottingham
Esej przedstawia kabalizującą interpretację pism Derridy, w której centrum staje Luriański akt cimcum: proces, w którym Bóg rezygnuje z suwerenności na rzecz świata stworzonego. W akcie cimcum Stwórca wycofuje się z bytu, który odtąd rządzi się swoimi własnymi prawami, ale jednak – inaczej niż w radykalnym deizmie – nie znika całkiem: pozostaje jego ślad, właśnie w postaci tego pożegnalnego uśmiechu, uśmiechniętego a-dieu. Tylko z pozoru zatem Derridiańskie widmo, które „nawiedza żywych”, jest duchem, jakiego należałoby się bać; Derridzie w żaden sposób nie zależy na podtrzymaniu boskiej groźnej suwerenności, choćby w postaci śladowej. Derridiańskie widmo krążące nad światem nie ma już w sobie nic z pradawnego tremens et fascinans, które udzielało się pogańskiemu sacrum. To zupełnie inne widmo, które nawiedza śmiechem: tym szczególnym oui-rire, „tako-śmiechem”, o którym Derrida pisze w tekście widmontologicznym poświęconym Joyce’owi: „Ulysse gramphone: Oui-dire de Joyce”.
Słowa klucze: Derrida, widmo, kabała Luriańska, cimcum [kontrakcja Boga], Joyce, dar doskonały

Jakub Momro
UJ
Echo i medium
Tekst jest próbą nakreślenia widmontologii, wykraczającej poza paradygmat wizualności i opierający się na modelu dźwiękowym (akustycznym, muzycznym czy mówiąc najszerzej: obejmującym całą fonosferę). Punktem wyjścia jest nakreślenie koncepcji „obrazu akustycznego”, wyrastającej z lektury Pierre’a Bouleza i Jeana-Luca Nancy’ego, którzy wiążą ze sobą percepcję, wyobraźnię i poznanie i odnoszą je do niemimetycznego obrazu dźwiękowego. W pozostałych częściach autor przedstawia dwa sposobu ujmowania dźwięku w nowoczesności: dialektyczny (G.W.F. Hegel) oraz zdarzeniowy (G. Deleuze). W obu przypadkach widmo dźwiękowe, wprost lub pośrednio problematyzowane, okazuje się jedną z najistotniejszych kategorii opisujących doświadczenia nowoczesnego podmiotu.
Słowa kluczowe: obraz akustyczny – widmontologia – percepcja-wyobraźnia – zdarzenie

Dlaczego współczesna kultura jest tak bardzo przywiązana do swojej przeszłości oraz skoncentrowana na własnych resztkach, które w zadziwiająco krótkim czasie stały się głównym obszarem zainteresowania jej twórców? Autor pragnie odnaleźć odpowiedź na to pytanie, wykorzystując quasi-pojęcie „widma” Jacquesa Derridy do interpretacji artystycznej twórczości „found footage” – prac Billa Morrisona oraz innych artystów zafascynowanych niezwykle twórczą i produktywną siłą rozkładu. Ten ciekawy gatunek filmowy, nieustannie zapatrzony w przepastne zasoby archiwum, nie tylko wyciąga na światło dzienne ślady nieistniejącej już dawno rzeczywistości, budzi w swoich widzach głębokie poczucie nostalgii oraz wskazuje na słabą obecność przeszłości w teraźniejszości, ale przede wszystkim fetyszyzuje resztki.
słowa kluczowe: widmontologia, found footage, archiwum, dekonstrukcja, resztki

Adam Lipszyc
IFiS PAN
Odwołując się do dekonstrukcyjnej lektury Platońskiej filozofii przestrzeni, autor odsłania ścisły związek między przestrzennością a spektralnością. Właściwie pojęta przestrzeń okazuje się wymiarem subwersywnym, który tyleż użycza miejsca zjawiskom, co przeobraża je w zjawy. Ustalenie to nabiera szczególnego znaczenia w odniesieniu do przestrzeni miejskiej, którą autor analizuje odwołując się do teoretyków geografii takich jak Edward Soja oraz Steve Pile, a także do perspektywy psychoanalitycznej. Analiza ta ulega następnie komplikacji w zderzeniu ze szczególnym punktem zagęszczenia widm na mapie Warszawy, jakim jest Plac Grzybowski, ujmowanym przez pryzmat opisów zaczerpniętych z prozy Mirona Białoszewskiego.
Słowa klucze: Widmo, przestrzeń, miasto, psychoanaliza, Białoszewski

Paweł Mościcki
IBL PAN
Artykuł jest próbą zastanowienia się nad użytecznością pojęcia aury w badaniach nad filmem w kontekście dyskursu na temat widmowego charakteru filmowego medium. Składa się z dwóch części. W pierwszej z nich autor analizuje różne znaczenia kategorii aury w pismach Waltera Benjamina, a zwłaszcza jej niejednoznaczność w odniesieniu do wynalazku kina. Tematem drugiej części jest relacja między aurą a pojęciem fotogenii, którego najbardziej zaawansowanym teoretykiem był przywoływany w tekście Jean Epstein.
Słowa kluczowe: film, aura, fotogenia, reprodukcja techniczna, widmo, Walter Benjamin, Jean Epstein

Aleksandra Ubertowska
UG
Rysa, dukt, odcisk (nie)obecności. O  spektrologiach Zagłady
Artykuł jest próbą dokonania analizy wybranych zagadnień z zakresu ‘hauntologii’ Jacquesa Derridy w perspektywie użycia pojęć, tworzących tę teorię w ramach interpretacji literatury posttraumatycznej, zwłaszcza literatury i sztuki o Zagładzie. W części analitycznej  interpretacji poddano powieść popularną Zygmunta Miłoszewskiego pt. „Ziarno prawdy”,  a także obrazy Jonasza Sterna, zwłaszcza występujące w nich motywy ości i kości. Metodę, stosowaną przez krakowskiego malarza autorka określa mianem spektralnej „substytucji ponadgatunkowej”.
Słowa kluczowe: Widmo, hauntologia, Holocaust, Jonasz Stern, Jacques Derrida

Jacques Derrida
Fora są przedmową do książki Nicolasa Abrahama i Marii Torok zatytułowanej Cryptonimie. Le verbier de l’Homme aux loups, co można przetłumaczyć jako „Kryptoninia. Verbarium Człowieka-wilka”. Swoją interpretację kolejnych rozdziałów tego dzieła, które podejmuje próbę pogodzenia psychoanalizy i fenomenologii w przedsięwzięciu nazwanym „transfenomenologią”, Jacques Derrida konstruuje wokół słowa crypte, oznaczającego kryptę, ale nawiązującego też do szyfru (powiązanie to widać w polskim „skrypcie”). Metafora krypty służy ukazaniu skomplikowanej i wielopoziomowej struktury „wnętrz” i „zewnętrz”, która tworzy się niejako w poprzek podziału na Ego i Nieświadome. Derrida wielokrotnie przytacza również istotną różnicę między introjekcją a inkorporacją, którą podkreślają autorzy Verbier, by wreszcie dojść do tytułowego verbarium wielojęzycznych łańcuchów słownych i problematyki nazwy / imienia własnego (nom propre).
Słowa kluczowe: psychoanaliza, fenomenologia, transfenomenologia, krypta, Ego, Nieświadome, introjekcja, inkorporacja

Jean-Luc Nancy
W Nawiedzeniu (malarstwa chrześcijańskiego) Jean-Luc Nancy proponuje uważną analizę obrazu Pontormo oraz pokazuje echa tego przedstawienia we współczesnej sztuce. Filozoficzna lektura malarstwa chrześcijańskiego prowadzona jest w myśl projektu „dekonstrukcji chrześcijaństwa”, którego teoretyczną podstawę stanowią studia Déclosion. Déconstruction du christianisme 1 (Odemknięcie. Dekonstrukcja chrześcijaństwa 1) oraz Adoration. Déconstruction du christianisme 2 (Adoracja. Dekonstrukcja chrześcijaństwa 2). Zasadniczą celem przyświecającym Nancy’emu jest „rozbiórka” metafizycznych podstaw reprezentacji, nie tylko malarskiej, ale również samej zasady przedstawienia w kulturze Zachodu. Krytycznie patrząc na obraz, filozof wydobywa z niego osobliwą materialność, która jest wypartym elementem religijnego, teologicznego i metafizycznego myślenia. Zarazem jednak refleksja tego rodzaju nie przestaje niepokoić, to znaczy właśnie „nawiedzać” niczym widmo nas samych, zanurzonych w świecie postmetafizycznym.
Słowa kluczowe: obraz, dekonstrukcja chrześcijaństwa, nawiedzenie, materializm

Maciej Jakubowiak
UJ
Artykuł problematyzuje występowanie figury widma w kontekście modernistycznych dyskusji o wpływie, plagiacie i oryginalności w poezji. Analizie poddane zostają eseje teoretyczne Karola Irzykowskiego i T.S. Eliota oraz rozprawa Johna Livingstone’a Lowesa The Road to Xanadu. Choć w badanych tekstach widmo nie występuje w roli centralnej figury i pojawia się raczej sporadycznie, to jego obecność pozwala na przeformułowanie problemu wpływu i naśladownictwa oraz na wyrazistą rekonstrukcję zróżnicowanych strategii wobec tych zjawisk. Za ramę teoretyczną służy tu koncepcja Jacques’a Derridy z Widm Marksa, a szczególnie akcentowane przez filozofa aspekty anachroniczności i zmąconej źródłowości uruchamiane przez tytułowe pojęcie.
Słowa kluczowe: widma, plagiat, modernizm, T.S. Eliot, K. Irzykowski, , krytyka genetyczna
specters, plagiarism, modernism, T.S. Eliot, K. Irzykowski, J.L. Lowes, genetic criticism

Agnieszka Dauksza
UJ
Autorka podejmuje próbę ponownej, uważnej lektury Pornografii Witolda Gombrowicza. Trop lektury wyznaczają liczne ślady i wskazówki sugerujące istotność wątków dotyczących wojny, jej przejawów i skutków. Afektywna analiza pozwala dostrzec swoistą obsesję wojną, brakiem sprawczości, (anty)świadkowaniem. Szczególnie ważny jest problem przejawów (nie)obecności Żydów w realiach powieściowych. Autorka rozważa stosunek Gombrowicza do Żydów, co pozwala wskazać rangę tej relacji w twórczości pisarza. Autorka problematyzuje także diagnozy Gombrowicza komentującego polskie społeczeństwo powojenne i proponującego osobliwe remedium na widmowy status tej formacji.
Słowa: Gombrowicz, wojna, Żydzi, widma, Pornografia

Piotr Bogalecki
UŚ
Artykuł stanowi interpretację wiersza Witolda Wirpszy Zgryzota i dalekie światło. Wychodząc od analizy zawartych w nim formuł i zastosowanych procedur – rozpatrywanych zwłaszcza w kontekście filozofii G. Deleuze’a – realizuje on dwa cele. Po pierwsze, wyprowadza z wiersza Wirpszy autorskie ujęcie tematu widma, które zyskuje na znaczeniu dopiero w zestawieniu z widmontologią J. Derridy oraz tekstami G. Agambena i J.D. Caputo. Po drugie, wyznacza kierunek postsekularnej reinterpretacji twórczości Wirpszy, którego zwrot ku tradycji teologiczno-religijnej daje się rozumieć jako dekonstrukcja tradycyjnych postaci poezji religijnej i metafizycznej. Jej efektem okazuje się afirmujące rozpoznanie języka religii jako widmowego i nieustannie „nawiedzającego” pozornie zeświecczone dyskursy nowoczesne.
Słowa kluczowe: Witold Wirpsza, Zgryzota i dalekie światło, poezja lingwistyczna, postsekularyzm, widmontologia, widmo

Iwona Misiak
UKSW
Wiersze Ryszarda Krynickiego, analizowane za pomocą pojęć pochodzących z widmontologii Jacquesa Derridy, koncepcji nie-miejsca Marka Augè i przełamywania stylu Helen Vendler, odsłaniają punkty nakłucia/rozdarcia czasu i przestrzeni. W pięciu wyznaczonych punctum w poezji Krynickiego, otwierają się przejścia między bytem a niebytem. Rozważania dotyczą problematyki paradoksalnej obecności widm, statusu nawiedzonych wierszy/nie-wierszy, heterogenicznego podmiotu, milczenia i przyczyn przełamywania stylu.
Słowa kluczowe: widma, wiersze/nie-wiersze, nie-miejsca, punkt, przełamywanie stylu

Iwona Kurz
UW
Artykuł analizuje wybrane motywy z cyklu filmów o Jamesie Bondzie, przede wszystkim tych, w których występuje organizacja Spectre (Widmo). Autorka pokazuje działanie mechanizmów kultury popularnej, ulegających szczególnej kondensacji w serii liczącej już ponad pięćdziesiąt lat (1962–2015). Bonda z jednej strony ściga zatem „widmo konwencji”, z drugiej „widmo klęski” – traktując kino popularne jako zwierciadło zbiorowej wyobraźni, można w filmach z cyklu odczytać lęki i niepokoje współczesnych widzów. W tym ujęciu seria staje się lekcją z hauntologii. Potwierdza krytyczne rozpoznania Agambena, Bifardiego i Derridy, wieszcząc koniec człowieka i ukazując rzeczywistość współczesną jako kompleks pojaw i widm.
Słowa kluczowe: James Bond, widmo, Spectre, kino popularne, hauntologia

Łukasz Bukowiecki
UW
Amerykański badacz Kevin Lynch, autor teorii map mentalnych, w swojej prekursorskiej książce The Image of the City (1960) proponował, żeby badać wyobrażenia mentalne mieszkańców miast odpowiadające postrzeganym przez nich w przestrzeni miejskiej formom materialnym. W niniejszym artykule stawiam tezę, że w przypadku miast takich jak Warszawa, gdzie pod wpływem dramatycznych wydarzeń historii XX wieku tkanka miejska podlegała totalnym przekształceniom, należy rozszerzyć zakres analizy miejskich wyobrażeń o społeczny obraz obiektów niewidocznych: niematerialnych, niedostrzegalnych, widmowych. Bliski teorii ugruntowanej sposób czytania miasta w taki sposób, stosowany przez zajmujących się przestrzenią Warszawy i jej postrzeganiem krytyków architektury, literaturoznawców i etnologów, określam jako ćwiczenie widmobraźni przestrzennej.
Słowa kluczowe:
powojenna odbudowa, przestrzeń publiczna, teoria ugruntowana, widma przeszłości, wyobrażenia miejskie

Maciej A. Sosnowski
IFiS PAN
Esej jest próbą odczytania Przyszłości Hegla Catharine Malabou w kontekście derridiańskiej widmologii, czy, szerzej, nowoczesnego projektu, zapoczątkowanego przez Heideggera, dekonstrukcji statycznej tożsamości tradycyjnej metafizyki. Kluczowym pojęciem jest tutaj dwuznaczność – zarówno dla Heideggera, który wokół niej buduje krytykę metafizyki, jak i dla Derridy, u którego widmo to właśnie iknarnowana/umarła dwuznaczność sama. Również Malabou stara się w swej koncepcji plastyczności uchwycić pewną (nie)źródłową podwójność jako czegoś, co jest motorem wszelkich metamorfoz.
Słowa kluczowe dwuznaczność, podwójność, tożsamość, dialektyka, duch, widmo, plastyczność, Aufhebung, Hegel, Heidegger, Derrida, Malabou

Katarzyna Czeczot
IBL PAN
Artykuł traktuje o XIX-wiecznym spirytyzmie i jego roli w kształtowaniu wyobrażeń na temat kobiet; ich cielesności, społecznej roli, miejsca w kulturze. Autorka na początku pokazuje, że wizerunki mediumicznych kobiet kontynuowały do pewnego stopnia ikonograficzną tradycję zapoczątkowaną obrazami seansów magnetycznych, które eksponując władzę magnetyzera utrwalały przekonanie o kobiecym ciele jako bezwolnej materii. W obrębie tradycyjnego imaginarium wyłom tworzą postaci kobiet, które, twierdząc, że komunikują się z duchami, zaczynają w latach 50. XIX wieku występować publicznie, wygłaszając w transie przemówienia. Artykuł omawiając ich znaczenie dla rodzącego się w tym samym czasie kobiecego ruchu emancypacyjnego, czyni je punktem wyjścia dla sproblematyzowania kategorii własnego głosu.
Słowa kluczowe: feminizm, spirytyzm, magnetyzm, własny głos.

Marika Langot
UJ
Książka Charlotte Delbo Spectres, mes compagnons została w tym artykule przeanalizowana w celu zbadania, jaką rolę pełni obecna na wielu poziomach figura widma. Posługiwanie się nią służy zatem m.in. do zobrazowania działania pamięci oraz statusu świadka, a także sytuacji więźniów. To właśnie ona pozwala zrozumieć, w jakim stopniu literatura (w, o i po) Auschwitz jest niemożliwa i pozbawiona znaczenia, a w jakim okazuje się potrzebna do podtrzymywania człowieczeństwa oraz więzi między świadkami, ofiarami a tymi, którym się świadczy; do świadczenia o obozie w obliczu trudności z reprezentacją. Forma tego tekstu Delbo, wyrażone w nim przekonania oraz wielorakie znaczenie figury widma mogą stać się kluczem do interpretacji innych tekstów pisarki.
słowa kluczowe: pamięć, Auschwitz, Delbo, widmo, świadectwo

Beata Łazarz
IS PAN
Celem artykułu jest analiza prac z serii Współczucie dla diabła. Wyklęty lud ziemi (2008-2011) autorstwa brytyjskiej artystki Esiri Erheriene-Essi. Centralną postacią jest Brigitte Mohnhaupt, niemiecka terrorystka odpowiedzialna za najbardziej brutalne zamachy przeprowadzone przez Frakcję Czerwonej Armii (RAF). Wykorzystane zostały narzędzia psychoanalityczne, zaczerpnięte przede wszystkim z prac Zygmunta Freuda i Hanny Segal. Przeprowadzona analiza doprowadziła do wniosku, że tworzenie wizerunków Mohnhaupt stanowiło dla artystki rodzaj publicznej autoterapii, która umożliwiła konfrontację z własnymi emocjami wiązanymi z terroryzmem, uświadomienie sobie ambiwalencji oraz obudzenie w sobie współczucia dla protagonistki. W doświadczeniu tym – na poziomie świadomym i nieświadomym – mogą uczestniczyć odbiorcy tych prac.
słowa kluczowe: terroryzm, psychoanaliza, sztuka

Zofia Mitosek
UW
Recenzja Bennoît Peeters, Derrrida, seria Grandes biograpies, Flammariom,  Paris 2010
Słowa kluczowe: biografia, dekonstrukcja, genealogia, system edukacji, Cultural Studies, widma Marksa, maran, judaizm

Paweł Dybel
IFiS PAN
IFiS UP w Krakowie
Artykuł zawiera rozważania wokół fragmentu książki Jacques’a Derridy Prawda w malarstwie, w którym podejmuje on dyskusję z koncepcją piękna w estetyce Kanta. Wskazuję na oryginalny sposób w jaki Derrida przeformułowuje tę koncepcję nadając z jednej strony nowe znaczenie jej kluczowym pojęciom, z drugiej zaś wprowadzając całkiem nowe wątki. Jednym z najciekawszych z nich wydaje się być ścisłe powiązanie doświadczenia piękna z doświadczeniem śmierci. Wychodząc od konstatacji Derridy rozwijam implikacje zawarte w tym ujęciu, podejmując próbę dookreślenia tego, na czym zasadza się głębokie pokrewieństwo tych dwóch doświadczeń i czym się one od siebie różnią. Wychodzę od twierdzenia, że „cięcie” obrzeża/parergonu pięknego obiektu, które oddziela jego celowość od celu  stanowi metaforę „cięcia” śmierci, która oddziela ludzkie życie od siebie.
Key words: Beauty, death, cut, aim, parergon, ergon, ghost, frame

Elżbieta Kiślak
IBL PAN
Recenzja Agnieszka Kosińska, Miłosz w  Krakowie, Znak, Kraków 2015
Słowa kluczowe: Czesław Miłosz, biografistyka, dziennik

Monika Rudaś-Grodzka
IBL PAN
W Timajosie, dialogu Platona poświęconym stworzeniu świata i duszy świata znajduje się wzmianka o ukrytym błędzie/defekcie wpisanym w strukturę kosmosu. Wątek ten podjęli gnostycy z I i II wieku. W pismach syryjsko-egipskich zachowanych w Bibliotece Nag-Hammadi błąd, na którym ufundowana jest materia, staje się kwestią zasadniczą dla rozumienia naszego świata, postrzeganego jako pustka (kenomą). Podobne ujęcie odnaleźć można w myśli kabalistycznej Izaaka Lurii i w twórczości Franza Kafki. Opowiadanie Troska Ojca Rodziny będące świadectwem doświadczenia duchowego, dotarciem przez autora do granic tego, co ludzkie, było przedmiotem różnych filozoficznych interpretacji, m. in  T. Adorna i wielu innych. W. Benjamin i G. Scholem uczynili Odradka punktem odniesienia dla swojej teologicznej dyskusji. Zaś przedstawiona przez mnie anamorfotyczna lektura opowiadania jest jeszcze jedną próbą odczytania tego tekstu.
Słowa kluczowe: Timajos, Odradek, Kafka, Demiurg, Gnoza, platonizm, kabała, Błąd, pleroma, kenoma (pustka), cimkum, anamorfoza

Andrzej Skrendo
USz
Rozważania dotyczą książki Siegfrieda J. Schmidta Lehren der Kontingenz. Erinnerung an 40 Jahre Dopelleben (2012). Tematem są zagadnienia autobiografii, ale także przemiany radykalnego konstruktywizmu, kierunku filozoficznego  i teoretycznego reprezentowanego przez Schmidta. Motyw wampira, pojawiający się we wspomnieniach Schmidta, to figura niemieckiej tradycji nauk o duchu, którą Schmidt zwalcza, i od której nadal pozostaje mocno uzależniony.
Słowa kluczowe: radykalny konstruktywizm, autobiografia, humanistyka, S.J. Schmidt