Tekst prezentuje fragment badań działalności mężczyzn wspierających emancypację Polek na przełomie XIX I XX wieku. Omawia publikacje autorów, którzy postulowali powszechne i równe prawa wyborcze dla mężczyzn i kobiet. Autor zwraca uwagę na książkę Edwarda Prądzyńskiego, publicystykę Eugeniusza Starczewskiego i Jana Urbana. Jako kluczową traktuje mowę wygłoszoną przez Leona Petrażyckiego w Pierwszej Dumie w 1906 roku. Profesor jako poseł przewodniczył wówczas podkomisji do praw kobiecych i współpracował ze Związkiem Równouprawnienia Kobiet w Petersburgu. Jego mowa została przetłumaczona na język polski, francuski, włoski, angielski i niemiecki. Opisywany epizod z Pierwszej Dumy można określić jako jedno z kluczowych działań mężczyzn wspierających reformy praw wyborczych projektowane i deklarowane po rewolucji 1905 roku.
Słowa kluczowe: emancypacja kobiet, prawa kobiet, wparcie mężczyzn, emancypanci

Artykuł ukazuje reakcję kobiet piszących w jidysz wobec wydarzeń roku 1918 i odzyskania niepodległości przez państwo polskie. Autorka skupia się na dwóch aspektach aktywności kobiet w tym okresie: działalności polityczno-społecznej oraz twórczej. Obie te płaszczyzny: rozwój ruchów kobiecych (syjonistycznych, socjalistycznych i ortodoksyjnych) oraz rozkwit pisarstwa Żydówek, odzwierciedlają zarówno optymizm wynikający z pojawienia się nowych szans, jak również wzrost obaw i poczucia wyobcowania, wyrosły na traumatycznym doświadczeniu I wojny światowej oraz fali pogromów po jej zakończeniu. W tekście pojawiają się nawiązania do działalności Pui Rakowskiej, Diny Blond, Sary Szenirer oraz twórczości m.in.: Racheli Korn, Sary Rejzen i Rozy Jakubowicz.

Słowa kluczowe: żydowski feminizm, żydowskie organizacje kobiece, siostrzeństwo, poetki jidysz, I wojna światowa, pogromy, prawa wyborcze kobiet, Pua Rakowska, Dina Blond, Sara Szenirer, Rachela Korn, Sara Rejzen, Roza Jakubowicz

Artykuł prezentuje program stowarzyszeń zakładanych przez polskie feministki fin de siècle’u skupione wokół liderki królewiackiego ruchu emancypacyjnego, Pauliny Kuczalskiej-Reinschmit. Od lat 80. XIX wieku do wybuchu Wielkiej Wojny działały one w warunkach określanych zarówno przez państwo wrogie pod względem narodowym, jak i przez społeczeństwo niechętne idei równouprawnienia. Ważną cezurą w dziejach stowarzyszeń kobiecych i dyskursu emancypacyjnego była rewolucja 1905-1907, podczas której kobiety wysunęły postulat przyznania im równych praw obywatelskich „bez różnicy płci”. Jego nieuwzględnienie przez polskich polityków spowodowało, że emancypantki porzuciły dominującą do 1905 roku retorykę wspólnej walki kobiet i mężczyzn o równouprawnienie, na rzecz retoryki samotnej walki kobiet. Źródłem metodologicznych inspiracji są tu prace polskich badaczy społecznej historii kobiet i dyskursu emancypacyjnego, zwracających uwagę na rolę stowarzyszeń w procesie budowania nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego.

Słowa kluczowe: Paulina Kuczalska-Reinschmit, periodyk „Ster” (Lwów 1895-1897, Warszawa 1907-1914), polski ruch emancypacji kobiet.

W artykule autorka porównuje – w celu wskazania specyfiki – polilogi lokomocyjne pochodzące z dwu powieści: Madame Antoniego Libery oraz Ręcznej roboty Ryszarda Ćwirleja osadzonych w czasach PRL-u. Posłużyły one autorom do zobrazowania realizmu społecznego, tj. manifestacji niezadowolenia wobec opresyjności i represyjności socjalistycznego państwa. Analogiczne konstrukcyjnie, o tej samej wymowie politycznej są reprezentacjami vox populi z okresu powojennego zniewolenia hegemonią radziecką i jej ideologicznymi pochodnymi (PZPR, MO, ZOMO itp.) Sposobem przekazu są wielogłosowe, ale komplementarne i homologiczne wypowiedzi podróżnych sprowokowanych określonym artefaktem. Wpisują się one, mimo nasycenia humorem typowym dla form popularnych, w personalistyczną filozofię dialogu ks. Józefa Tischnera.

Słowa kluczowe: polilog, Antoni Libera, Ryszard Ćwirlej, PRL, realizm społeczny

Wychodkowa instrukcja z pewnością mogłaby znaleźć się w Nikiformach Edwarda Redlińskiego – tryb warunkowy jest uzasadniony jedynie tym, że została odkryta już w połowie lat 80,, a więc nieco później niż ukazała się antologia nikiformowych „tekstów gotowych”. Niezależnie od znamiennego dla urzędniczej Polski Ludowej wysłowienia wychodkowa instrukcja może stać się materią przynajmniej trojakiej lektury, to jest jako: nikiforma, tekst czytany poprzez medium klasycznej teorii retorycznej z jej genologią retoryczną oraz jako problem ponowoczesnej atrybucji gatunkowej. Instrukcja pozostaje tekstem zarazem historycznym (za sprawą jej społeczno-politycznego kontekstu: pierwszej połowy lat 80.) jak też ponadczasowym (curiosa mogą stawać się przedmiotem nieprzemijającej fascynacji).

Słowa kluczowe: nikiforma, genologia, kultura sanitarna

Artykuł jest poświęcony zadaniu tekstowemu z matematyki, formie użytkowej, powszechnie stosowanej w szkolnych podręcznikach, ale nie badanej dotąd przez literaturoznawców. Osobliwością uderzająco skonwencjonalizowanego gatunku jest dwoistość: połączenie krótkiej anegdoty z poleceniem rachunkowym albo równaniem algebraicznym. Relacja między słowem a liczbą przywołuje rozmaite konteksty: lingwistyczny, filozoficzny, teologiczny, a zwłaszcza literacki. Gatunek zdradza cechy wspólne z sylogizmem i zagadką (gadką). Pokrewieństwo z enigmą oznacza genezę oralną i bliskość folkloru, natomiast wersja tekstowa powstaje wraz z początkami pisma (klinowego). Autor rekonstruuje bogatą historię formy uwydatniając okres PRL-u, kiedy nauczanie matematyki uległo ideologizacji. Przypomnienie dzieciństwa i szkoły wnosi do rozważań ton osobisty.

Słowa kluczowe: zadanie tekstowe, zagadka, genologia, mikrologia, narratologia

W artykule zaprezentowano całą gamę codziennych gatunków ustnych współtworzących performance artystyczny i towarzyski Mirona Białoszewskiego, do którego odsyłają nagrania magnetofonowe zarchiwizowane w Muzeum Literatury w Warszawie, a zwłaszcza zapisany na taśmach głos autora. Zwrócono uwagę na to, jak niezbywalny udział tych praktyk w procesie twórczym i związanych z nimi sytuacyjnych gatunków mówionych osadzonych w codzienności problematyzuje status ontologiczny tekstów literackich tego autora, a także kulturową i społeczną funkcję jego literatury. Podjęto także problem artystyczności i gatunkowości codziennych praktyk Białoszewskiego.

Słowa kluczowe: Miron Białoszewski, archiwum, głos, słowo żywe, gatunki codzienne, opowiadanie ustne, nagrania magnetofonowe, performance, Jadwiga Stańczakowa, zabawa społeczna, wspólnota, towarzyskość

W artykule autor analizuje powieść Lukasa Bärfussa Koala, próbując pokazać wpływ, jaki wolnorynkowy fundamentalizm wywiera na nasze zdrowie psychiczne. Diagnozy wyprowadzone wprost z dzieła Szwajcara, autor uzupełnia o rozpoznania Carla Walkera i Marka Fishera, wskazujących na wyraźny związek między epidemią depresji (i falą samobójstw) a neoliberalnym status quo. Zamysłem autora jest także próba zastanowienia się nad tym, jak przekroczyć obecny impas. Podobnie jak Bärfuss autor wierzy, że jednym z narzędzi oporu i emancypacji może być literatura. „Porażkę przyszłości”, poucza nas Szwajcar, da się odwrócić tylko za sprawą zderzenia tego, co jawi się jako permanentne, niewywrotne i niezmienne (systemu) z tym, co nieograniczone, otchłanne i nieskończone w swej potencjalności (fikcji).

Słowa kluczowe: Lukas Bärfuss, capitalism, capitalist realism, culture of entrepreneurship, depression, Gilles Deleuze, Mark Fisher, neoliberalism, suicide

Recenzja: S. Buryła: Rozrachunki z wojną [Settling Accounts with War], Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, Warszawa 2017.

Słowa kluczowe: Zagłada, synteza, metodologia, studium przypadku, badania przekrojowe.

Review: Agata Agnieszka Konczal Antropologia lasu. Leśnicy a percepcja i kształtowanie wizerunków przyrody w Polsce [An Anthropology of Forest. Foresters and the Perception and Creation of Images of Nature in Poland], Wydawnictwo Badań Literackich PAN, Wydawnictwo Naukowe UAM, Warsaw-Poznań 2017

Słowa kluczowe: Anthropology of forest, foresters, nature, multispecies ethnography

Przyglądając się życiu i aktywności Zofii Dembińskiej (1905-1989), autorka tekstu nie tylko „wydobywa z milczenia” zapomnianą „architektkę PRL-u”, jak nazywa współtwórczynię „Czytelnika”, wiceminister oświaty, członkinię Komisji ds. Kobiet ONZ, ale przede wszystkim zastanawia się nad kondycją feministycznej teorii i praktyki biograficznej w Polsce. Zwraca uwagę, że przemilczanie komunistek jako przedmiotu badań wpisuje się w dominujący paradygmat narodowy. Odwołując się do prac teoretyczek biografii i historyczek ruchu kobiecego Levke Harders oraz Antoinette Burton, postuluje bardziej krytyczną, skontekstualizowaną i uhistorycznioną refleksję nad przedmiotem badań feministycznych, stawianymi pytaniami, używanymi kategoriami opisu. Sygnalizuje wyzwania i szanse, jakie przed biografistyką i historiografią otwiera zwrot transnarodowy.

Słowa kluczowe: herstoria, komunistki, zwrot transnarodowy, feminizm, paradygmat narodowy

Szkic jest propozycją nowego odczytania Pamiątek Soplicy H. Rzewuskiego jako zapisu melancholijnej świadomości kresu tradycyjnej kultury szlacheckiej w świecie XIX wieku. Meandry recepcji dzieła Rzewuskiego wyraźnie dowodzą, że choć przez współczesnych pisarza gawędy były traktowane jako rodzaj rytuału upamiętniania i reintegrowania wspólnoty, to dla kolejnych pokoleń traciły czytelność, stając się już tylko „malowniczymi” opowieściami o sarmackiej przeszłości. Wspólnym mianownikiem analizowanych kwestii (performatywność gawędy, jej powinowactwa gatunkowe oraz oralny rodowód) staje się kategoria melancholii. Dzięki niej możliwe staje się wyświetlenie paradoksów związanych z postacią Rzewuskiego-Soplicy, jak również uchwycenie ambiwalentnego statusu romantycznej gawędy próbującej w piśmie oddać tożsamość oralnej gawędy szlacheckiej.

Słowa kluczowe: Romantyczna gawęda szlachecka, konserwatyzm, oralność, Henryk Rzewuski

Artykuł jest poświęcony Mickiewiczowskim wykładom w Collège de France, dokonującemu się w nich splotowi nauki (powstającej w XIX wieku humanistyki) z polityką. Prelekcje paryskie zostały przedstawione jako poddane wielu, często sprzecznym i zmieniającym się, ekonomiom znaczeń. Jako dzieło/wydarzenie zbliżające się do sformułowanej przez Deleuze’a i Guattariego formuły literatury mniejszej.

Słowa kluczowe: Mickiewicz, romantyzm, humanistyka, Słowiańszczyzna, literatura mniejsza

Rec. M. Januszkiewicz W poszukiwaniu sensu. Phronesis i hermeneutyka, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2016., M. Januszkiewicz Być i rozumieć. Rozprawy i szkice z humanistyki hermeneutycznej, Instytut Myśli Józefa Tischnera, Kraków 2017.

Słowa kluczowe: hermeneutyka filozoficzna i literacka – interpretacja transakcyjna – phronesis – etyczny i teologiczny wymiar literatury

Polski rynek wydawniczy lat 70. obfituje w poradniki książkowe na temat higieny, savoir-vivre’u, relacji międzyludzkich, życia seksualnego i rodzinnego, planowania aktywności w wymiarze dobowym i całościowym. Do szkół podstawowych i ponadpodstawowych zostają wprowadzone lekcje poświęcone przysposobieniu do życia w rodzinie socjalistycznej i podręczniki z zakresu higieny. Artykuł poświęcony jest analizie poradnictwa w trzech kontekstach PRL-owskiej historii społecznej: modernizacji, urbanizacji i awansu klasowego. Stanowi on także próbę odpowiedzi na pytanie, wyrazem jakiej formuły socjalizmu były proponowane w obrębie poradnictwa lat 70. praktyki i postawy.

Słowa kluczowe: PRL, lata 70., poradnictwo, modernizacja

Artykuł jest przyczynkiem do poznania biografii Stanisława Vincenza. Wykorzystując źródła w postaci zapisów metrykalnych, dokumentów wytworzonych przez urzędy austriackie w Galicji oraz publikacje źródłowe z epoki, autor prezentuje wycinek genealogii pisarza w takim zakresie, w jakim jest ona możliwa do ustalenia. Pierwsza informacja o Karolu Vincenzie, przodku Stanisława, pochodzi z 3 kwietnia 1786 roku z ksiąg metrykalnych kościoła katolickiego we Lwowie. Prezentowani są niektórzy przodkowie i krewni pisarza po mieczu i po kądzieli. Wiedza ta pozwala odnieść się do wątków genealogicznych obecnych w twórczości pisarza, szczególnie w tetralogii Na wysokiej połoninie.

Słowa kluczowe: Karol Vincenz, Franciszek Vincenz, Feliks Vincenz, Stanisław Vincenz, Na wysokiej połoninie

Tematem artykułu jest konstrukcja podmiotu w tekstach W. G. Sebalda o charakterze quasi-autobiograficznym: Czuję. Zawrót głowy, Pierścienie Saturna i Campo Santo. Fragmentaryczność i niepewny status ontologiczny Sebaldowskiej prozy sprawia, że łączyć ją można z poetyką niemieckiego romantyzmu z kręgu jenajskiego, forsującą podmiot jako czystą wyobraźnię, która dokonuje jedynie syntezy doświadczeń i wrażeń. U Sebalda doświadczenie obejmuje podróże i wędrówki, lektury i wyłaniające się z nich postacie, a także namysł nad niemożliwością przedstawienia destrukcji na wielką skalę oraz śmierci. Problem podmiotu zostaje ponadto skomplikowany przez obecność fotografii sugerującej prawdę naoczności, podczas gdy sfotografowane osoby lub przedmioty nie zawsze odpowiadają towarzyszącym opisom.

Słowa kluczowe: podmiot, wyobraźnia, archiwum, fotografia, wzniosłość

Listy Czesława Miłosza i Anny Kowalskiej wymieniane w latach 1948-1950 stanowią kontynuację znajomości zawartej przez twórców podczas II wojny światowej. Mają głównie charakter informacyjny: dotyczą zarówno publikacji materiałów nadsyłanych przez Miłosza do „Zeszytów Wrocławskich” oraz jego bieżących prac literackich i działalności kulturalnej w Stanach Zjednoczonych, jak i życia rodzinnego, zwłaszcza w przypadku owdowiałej Kowalskiej. Zawierają rzadkie w korespondencji z innymi osobami aluzje Miłosza do coraz trudniejszej sytuacji poety uwikłanego w służbę dyplomatyczną w czasie, gdy w kraju zaostrzał się kurs polityki kulturalnej. Są świadectwem dialogu znawców i miłośników literatury, ceniących wzajemnie swe opinie na jej temat.

Słowa kluczowe: życie literackie po 1945 roku, organizacja polskiego życia kulturalnego w Stanach Zjednoczonych po 1945 roku, „Zeszyty Wrocławskie”, recepcja Traktatu moralnego

Szkic dowodzi potrzeby ponownego rozważenia średniowiecznych gatunków i koncepcji genologicznych. Opierając się na pojęciu „formy życia”, proponowanym przez Giorgio Agambena w jego rozważaniach o praktyce monastycznej, tekst ujmuje gatunek jako nierozerwalnie związany z doświadczeniem i praktyką. W wypadku średniowiecznych gatunków taksonomie, zalecenia i konwencje zyskują określoną postać w danym „świecie życia” tekstu i praktyki. Z tej racji wczesne gatunki oraz koncepcje komplikują niektóre spośród opozycji, na których opiera się nowoczesna teoria gatunku: instrumentalne vs. estetyczne, nowatorskie vs. konwencjonalne, czysta forma vs. hybryda, czytane vs. wykonane.

We wstępie autorka zastanawia się nad obecnością tematów takich jak I wojna światowa i prawa wyborcze kobiet w polskiej prozie pierwszej połowy XX wieku. O ile kłopoty z pamięcią dotyczącą I wojny wynikają z niemożności wpisania tego doświadczenia w ciąg zdarzeń narodowej historii, o tyle wczesne uzyskanie praw wyborczych przez kobiety sprawiło, że nie zarysował się temat walki o nie. W klasycznej powieści dwudziestolecia międzywojennego, w Granicy Zofii Nałkowskiej temat równości w demokratycznym społeczeństwie jest obecny, choć postacie spoza kręgu osób wykształconych rzadko mogą formułować swoje stanowisko przy użyciu własnego głosu.

Słowa kluczowe: Zofia Nałkowska, Granica, prawa kobiet, emancypacja, podmiotowość, powieść modernistyczna

Artykuł jest analizą odnalezionej w 2018 roku ulotki Tak – pierwszego druku polskich futurystów. Autorka przygląda się utworowi z perspektywy historyczno- i teoretycznoliterackiej, zestawia awangardową i literaturoznawczą legendę zaginionego tekstu z jego faktyczną poetyką, bada relacje między wizualną i dźwiękową sferą kompozycji. Tak odczytywane jest także w różnych układach intertekstualnych: w odniesieniu do stylistyki i semantyki symbolizmu i ekspresjonizmu, w relacji do manifestów włoskiego futuryzmu oraz w kontekście tekstów sakralnych. Przedmiotem namysłu jest wreszcie przynależność gatunkowa utworu.

Słowa kluczowe: futuryzm, awangarda, druki ulotne, manifest, symbolizm, ekspresjonizm

Uroda na czasie Leopolda Buczkowskiego to swobodna literacka kompozycja form gatunkowych, cudzych wypowiedzi z różnych okresów i źródeł. Bukowiecka analizuje sposoby ich przetworzenia. Autor odcina je od kontekstu i sytuacji wypowiadania, rozmontowuje i dezintegruje, a elementy odmiennych, obcych sobie form nakłada na siebie lub zespala w abstrakcyjne układy wypowiedzi, łączone wedle nowych praw, niezależnie od reguł pragmatyki językowej. Same zabiegi przetwarzania gatunkowych form wypowiedzi można uznać za widoczne znaki ekspresji pisarza, ironicznej modalności utworu. Stanowią one niebezpośrednią deklarację niemożności oryginalnego opisu świata, związaną z osobistymi doświadczeniami pisarza. Nawiązując do badań Grzegorza Grochowskiego, Bukowiecka analizuje zjawisko instrumentacji gatunkowej w Urodzie, aktualizowania, problematyzowania, analizowania znaczeń zapisanych w „pamięci” wykorzystywanych przez Buczkowskiego form gatunkowych. 

Słowa kluczowe: genologia, gatunek, gatunki użytkowe, literatura eksperymentalna, Leopold Buczkowski