Artykuł stanowi wprowadzenie do numeru 6/2020 „Tekstów Drugich” oraz podejmuje temat wzajemnej zależności wyobraźni i polityki. Celem tekstu jest pokazanie, że te systemy i modele polityczne, które anachronizują kluczowe dla nich pojęcia (jak np. naród) źle radzą sobie z zadaniem wyobrażania przyszłości, tym samym radykalnie zmniejszając sobie szanse na przygotowanie na taką przyszłość, które byłaby radykalnie inna niż teraźniejszość lub przeszłość.

Słowa kluczowe: wyobraźnia, polityka, anachronizm, przyszłość, nacjonalizm

Spór Czesława Miłosza i Zbigniewa Herberta o Polskę, wpisany w ich teksty i wypowiedzi, nie miał charakteru prostego czarno-białego antagonizmu, nie da się go więc sprowadzić do przeciwstawienia wizji Polski jagiellońskiej, tak jak jej obraz rysował choćby obóz Piłsudskiego czy Polski liberalno-demokratycznej i wizji Polski, tak jak jej obraz rysowała Narodowa Demokracja. Mamy tu do czynienia z wieloma wątkami, obok różnic występują też zasadnicze – często zaskakujące – podobieństwa w sposobie i stylu myślenia. Ani myśl Herberta o Polsce nie była tak endecka, jak chciał to widzieć Miłosz, ani myśl Miłosza o Polsce nie była tak radykalnie antyprawicowa, jak to na pozór wyglądało.

Słowa kluczowe: Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert, literatura polska XX wieku, polskość, naród, legiony Piłsudskiego, endecja, Rosja, powstanie warszawskie, PRL, epoka Gierka, Kościół katolicki w PRL, kontrkultura, Józef Conrad Korzeniowski, Immanuel Kant, Jan Błoński

Franaszek rekonstruuje plan biograficzny relacji łączących Józefa Czapskiego i Czesława Miłosza, analizuje też cechy osobowościowe różniące obu wybitnych artystów współtworzących krajobraz kultury polskiej drugiej połowy XX wieku. Przede wszystkim jednak zajmuje się sporami, jakie w artykułach i prywatnej korespondencji toczyli oni na temat polskiego patriotyzmu czy też nacjonalizmu (i towarzyszących mu: ksenofobii, antysemityzmu), a nawet polskości jako takiej – budującej ją formacji intelektualnej i duchowej. Wskazuje zarówno zasadnicze różnice w ich ocenach, jak i liczne podobieństwa, a także wspólne obu intelektualistom marzenie o tożsamościowo złożonej, wielowymiarowej „polskości innej”.

Słowa kluczowe: Czesław Miłosz, Józef Czapski, polska emigracja w XX wieku. polska epistolografia w XX wieku, polski nacjonalizm i patriotyzm

Autorka podejmuje dociekania nad sposobami budowania polskiej tożsamości zbiorowej w okresie poprzedzającym powstanie II RP. Wskazuje na przyczyny, dla których w pracy formacyjnej niezbędne były środki pozadyskursywne. Część tych środków, opartych na praktykach antysemickiej przemocy symbolicznej, Kolarzowa wiąże z koncepcją Pierre’a Bourdieu, w której najbardziej znaczące elementy kapitału kulturowego podlegają wcieleniu, a ich właściwa manifestacja staje się działaniem odruchowym. Autorka przedstawia również efekty tej strategii i jej współczesne oddziaływanie.

Słowa kluczowe: kapitał wcielony, tożsamość, antysemityzm, przemoc symboliczna  

W artykule przedstawiona została historia zaangażowania dziennikarza, socjologa i badacza literatury Romana Zimanda w komunizm i jego przemiana najpierw w rewizjonistę, potem w opozycjonistę o wyraziście antykomunistycznych poglądach. Olaszek poszukuje odpowiedzi na pytania o przyczyny wyborów dokonywanych przez Zimanda oraz jego późniejszy stosunek do własnej przeszłości. Autor stawia tezę, że Zimand wyróżniał się radykalizmem na tle osób o podobnej drodze życiowej i krytyczną oceną własnej biografii. Tekst wpisuje się w dyskusje o postawach polskiej inteligencji wobec komunizmu.

Słowa kluczowe: Roman Zimand, komunizm, stalinizm, rewizjonizm, antykomunizm

Celem artykułu jest analiza tekstów reprezentujących dwa przeciwstawne funkcjonujące w izraelskiej kulturze nurty światopoglądowe weryfikujące założenia ruchu syjonistycznego – neosyjonizm i postsyjonizm. Ruchy te z jednej strony są wobec syjonizmu krytyczne, z drugiej – w mechanizmach swojego działania czerpią z jego założeń. Analizowane teksty – powieść Tel Awiw Jaira Chasdiela (Tel Awiw 2013) i trylogia wideo …i zadziwi się Europa Yael Bartany (2009-2011) wykorzystują do rozważań nad konsekwencjami syjonizmu konwencję historii alternatywnej i uwydatniają szczególny w tym kontekście potencjał polskich przestrzeni. Artykuł dowodzi, że użycie wspomnianej konwencji wynika nie tylko z możliwości przez nią oferowanych, ale przede wszystkim – z samej natury syjonistycznej narracji,  powstałej na fundamencie wizji zrodzonej w ramach radykalnego aktu budowy alternatywnej rzeczywistości.

Słowa kluczowe: syjonizm, postsyjonizm, neosyjonizm, historia alternatywna, Zagłada, Yael Bartana, Jair Chasdiel

Recenzja: Archiwum Ringelbluma. Antologia, oprac. M. Janczewska, J. Leociak, BN I, 334, Ossolineum 2019.

Słowa kluczowe: Archiwum Ringelbluma, Zagłada, eksterminacja polskich Żydów, getto warszawskie, świadectwo, dokument historyczny

Recenzja: Steve Garlick, The Nature of Masculinity. Critical Theory, New Materialisms and Technologies of Emobodiment, Vancouver-Toronto 2016, ss. 228.

Słowa kluczowe: męskość, teoria krytyczna, biopolityka, afekt, Szkoła Frankfurcka, teoria złożoności

Myśl Machiavellego, zazwyczaj uznawanego za twórcę trzeźwej doktryny politycznego realizmu z jej koncentracją na zdobyciu i utrzymaniu władzy, jest też wyraziście maskulinistyczna, pełna odniesień do tematów męskiej płci i rodzaju męskiego. Autor potępia wszelkie przejawy zniewieściałości i głosi ideał, który moglibyśmy nazwać centaurialną męskością. Okazuje się jednak, że w jego koncepcji masculinum odnajdujemy również męskie pragnienie niemęskości.

Słowa kluczowe: Machiavelli, maskulinizm, zniewieściałość, centaur, Kirke, Wenus, męskie pragnienie niemęskości

Tekst jest próbą wyjścia z pewnego impasu związanego z opisami zdarzeń i doświadczeń granicznych bądź transformacyjnych (resp. transgresyjnych). Zaproponowany w nim termin „doświadczenia niemożliwego” odnosi się do takiego typu zbiorowych i indywidualnych doświadczeń i związanych z nimi wydarzeń, które nie poddają się tematyzacji bądź też ich tematyzacja stanowi znaczne zagrożenie dla społeczności, której sprawa ta dotyczy. Przy czym niebezpieczeństwo wiąże się zarówno z symbolicznym obrazem własnym tejże społeczności, jak i z podstawowymi dla niej aksjologicznymi elementami konstrukcyjnymi.

Słowa kluczowe: Doświadczenie, transformacja, transgresja, zmiana społeczna

Nowak podejmuje się próby powiązania ontologicznej wrażliwości łączonej z posthumanizmem i tzw. zwrotem ontologicznym z modernistycznym postulatem wyobraźni (socjologicznej). Celem jest wypracowanie kategorii wyobraźni, która pozwala na analizę ontologiczną, nie gubiąc jednocześnie możliwości formułowania postulatów aksjologicznych. Wyobraźnia proponowana w tekście jest formą przemyślenia ponownie w sposób urefleksyjniony dziedzictwa oświecenia i nowoczesności, tak aby humanistyka i nauki społeczne mogły odzyskać funkcję kulturowych przewodników w nazbyt złożonym świecie współczesnym.

Słowa kluczowe: wyobraźnia, wyobraźnia socjologiczna, zwrot ontologiczny, posthumanizm, nowoczesność

Przedmiotem namysłu są tu bardzo szczególne rękopisy poetyckie, a mianowicie takie, które nie ograniczają się jedynie do tekstu zapisanego na stronicy, ale zawierają, obok poprawek, różnorodnych zmian i modyfikacji, także szkice, rysunki czy różnorodne formy obrazowe. Interesujące są zatem te rękopisy, w których tekst wchodzi w związek koegzystencji z formami obrazowymi. Aby ująć tę problematykę w szersze ramy, Dziadek posługuje się terminem „semiografia”. Stronica czy kartka rękopisu posiada swoją własną semiosferę i jednocześnie ją tworzy. Składa się nań sam rękopis tekstu, a także rysunki, które stanowią integralną część całego semiograficznego tekstu. Stronica rękopisu to page performative, stronica stawania się tekstu, jego nieciągłości, niedokończenia i niedokonania. Metodologiczne podstawy pracy Dziadka wychodzą od materialności rękopisu, są osadzone w krytyce genetycznej i także psychoanalizie. Przykładową analizę przedstawiono na podstawie rękopisu wiersza A Family Reunion Aleksandra Wata ze zbiorów Beinecke Rare Book and Manuscript Library (Yale University).

Słowa kluczowe: semiografia, rękopis, krytyka genetyczna, doodles, Aleksander Wat

W pierwszej części artykułu Antoniuk stawia tezę, wedle której krytyka genetyczna (czyli badanie procesu tekstotwórczego) jest praktyką badawczą zdolną do skutecznej i poznawczo wartościowej kooperacji ze studiami nad pamięcią. W części drugiej i trzeciej przeprowadzona zostaje przykładowa analiza literaturoznawcza i socjologiczna, poświęcona Wilkom Zbigniewa Herberta, czyli wierszowi posiadającemu status tekstu pamięci: Antoniuk prowadzi obserwacje najpierw na podstawie publikacyjnej historii utworu, następnie zaś dowodzi skuteczności krytyki genetycznej, która – odsłaniając brulionową pre-historię wiersza – pogłębia jego obraz jako „medium pamięci”.  Część czwarta dokonuje metodologicznej i teoretycznej ekstrapolacji wniosków wyprowadzonych z analizy szczegółowego przypadku.

Słowa kluczowe: krytyka genetyczna, pamięcioznawstwo, poezja Zbigniewa Herberta

Gutorow podjął próbę opisania i scharakteryzowania twórczości Davida Jonesa, brytyjskiego poety, malarza i eseisty kojarzonego ze zwrotem modernistycznym pierwszej połowy XX wieku. Podobnie jak inni moderniści, Jones postawił w punkcie wyjścia ponurą diagnozę nowoczesności – żyjemy w epoce wyczerpania się dotychczasowych narracji, w epoce duchowego, a więc i egzystencjalnego kryzysu, w czasie należącym do „ostatniego człowieka” (Nietzscheański Letzter Mensch), w świecie, który uległ rozpadowi i musi zostać złożony na nowo. Momenty te wyraźne są w dwóch najważniejszych i najdłuższych utworach poetyckich Jonesa: In Parenthesis (1937) i The Anathemata (1952), obszernych poematach, których fragmentaryczny, palimpsestyczny, medytacyjny styl przypomina nieco późną twórczość Pounda, Eliota i Stevensa. O nich też głównie traktuje niniejszy szkic. Są one zapisem rozpadu, i to zarówno na poziomie indywidualnym (powojenna trauma), jak i wspólnotowym (kryzys cywilizacyjny). Zarazem są ważnym, a pod wieloma względami unikalnym dokumentem poetyckiego wysiłku zmierzającego do zrekonstruowania i scalenia świata – i samego siebie.

Słowa kluczowe: David Jones, przełom modernistyczny, trauma, poezja religijna, poezja jako próba scalenia

Zwieńczeniem autorskiego nurtu twórczości dramatopisarskiej Artura Pałygi jest tom Powrót bogów (2017). Złożyły się na niego teksty o różnorodnej poetyce (oratorium, poemat dramatyczny, misterium, poetycki monodram) i oryginalnej problematyce, którą streszcza autorski komentarz: „W zebranych tu dramatach bogowie wracają sprzed przeszłości, nie z tradycji czy z historii, ale z zasypanego źródła ludzkiej potrzeby obcowania z nieludzkim”. Tym „zasypanym źródłem” jest archaiczny mit, reaktywowany przez Pałygę w granicznych sytuacjach egzystencjalnych jego bohaterów: nagłej śmierci, przewlekłej choroby, ofiary złożonej z siebie samego na ołtarzu nauki, opuszczenia i duchowej samotności, i w granicznej sytuacji twórczej, jaką jest próba dramatycznego utożsamienia z mówiącą postacią. Intelektualnym fundamentem dramaturgii Pałygi jest myśl Mircei Eliadego, w szczególności jego koncepcja sacrum jako bytu „absolutnego, niewzruszonego, nie podlegającego stawaniu się”, ku któremu transcendują bohaterowie sztuk Pałygi. Archaicznym symbolem wiążącym ich doświadczenie pozostaje ogień w jego różnych wariantach: płomienia, iskry, żaru słonecznego, zabójczego promieniowania. Analiza mitycznej wyobraźni Pałygi koncentruje się na przemianach tego właśnie symbolu.

Słowa kluczowe: dramat, mit, wyobraźnia, sacrum, profanum, symbol, ogień, Mircea Eliade

Celem artykułu jest omówienie argentyńskich interpretacji twórczości Gombrowicza dokonywanych w odniesieniu do pojęcia pozy. W pierwszej kolejności Kobyłecka-Piwońska przedstawia w perspektywie historycznej zjawisko symulacji jako choroby oraz strategii asymilacji stosowanej przez argentyńskich imigrantów. Następnie analizuje fragmenty Dziennika, stosując kategorię pozy w odniesieniu do postawy życiowej oraz strategii opowiadania. Artykuł zamyka analiza fragmentów Wędrówek po Argentynie, w których pozą okazuje się polska i argentyńska narodowość przedstawiona w optyce egzotyzmu.

Słowa kluczowe: Witold Gombrowicz, Argentyna, poza, César Aira, egzotyzm, narodowość

Artykuł stanowi próbę przybliżenia tajemniczych związków literatury i rzeczywistości, które powstają w trakcie spotkania między wrażliwym czytelnikiem a utworem poetyckim. Punktem wyjścia rozważań jest książka Walc na troje, która za pomocą tekstów literackich, korespondencji oraz materiałów brulionowych i zdjęć przedstawia niezwykłą recepcję jednego wiersza Czesława Miłosza. Recepcja ta uwidacznia interesujące sploty i relacje pomiędzy życiem autora, bohaterów i odbiorców jego wierszy a istnieniem postaci i sensami uwiecznionymi za pomocą poetyckiej wyobraźni w tekście literackim.

Słowa kluczowe: Czesław Miłosz, Walc, Krystyna Papierkowska, Danuta Zamącińska, poezja a rzeczywistość

Zainicjowana przez Niemiecki Instytut Kultury Polskiej w Darmstadt, sfinansowana przez Fundację im. Roberta Boscha i wydawana przez oficynę Suhrkamp Verlag Polnische Bibliothek stanowi unikatową próbę prezentacji literatury polskiej na niemieckojęzycznym rynku wydawniczym. Artykuł Zajasa jest poświęcony historycznemu, politycznemu oraz instytucjonalnemu kontekstowi Polnische Bibliothek. Analiza, oparta w przeważającej części na niepublikowanej korespondencji wydawniczej, ma dwojaki cel: z jednej strony kładzie ona nacisk na opis nieznanych dotąd procesów transferu literatury polskiej do niemieckiego obszaru językowego, z drugiej zaś – wychodzi naprzeciw potrzebie należytej konceptualizacji tego typu zjawisk. Za metodologiczną ramę posłużyła kategoria Histoire croisée, w tym konkretnym przypadku zaadaptowana do badania procesu produkcji przekładu. Punktem wyjścia jest działalność wszystkich zaangażowanych podmiotów, powstałe konflikty oraz propozycje ich rozwiązania.

Słowa kluczowe: Niemieckie pole wydawnicze, Karl Dedecius, Siegfried Unseld, Polnische Bibliothek, wydawnictwo Suhrkamp

Budrowska opisuje w artykule stosunek władz Polski Ludowej do Leopolda Staffa w okresie 1945–1957. Uwagą otoczony zostaje problem cenzurowania jego dzieł, ze szczególnym uwzględnieniem tomu Wiklina. Artykuł oparty jest na źródłach z zespołu Głównego Urzędu Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk, w większości jak dotąd nieprzywoływanych w stanie badań. Na ich podstawie ustalono, że – po pierwsze – w latach 1952–1953 istniał zakaz publikowania tomów Staffa, po drugie – wydrukowanie w końcu 1953 r. przełomowego dla poety tomu Wiklina uznać można za forpoczty odwilży, a po trzecie w związku z zaleceniami GUKPPiW w zbiorze Wiklina dokonano  ingerencji: zlikwidowano cyklizację oraz zmieniono układ wierszy.

Słowa kluczowe: literatura polska lat 1945–1956, cenzura, Polska Ludowa, Leopold Staff, tom Wiklina

Listowny dialog Witolda Gombrowicza i Leo Lipskiego należy do tych epizodów historii polskiej literatury, które przeszły niemal niezauważone. Pretekstem nawiązania korespondencji była tu „sprawa Bubera”, pomysł Gombrowicza, by za pośrednictwem Lipskiego skontaktować się z autorem Ja i Ty. Na prezentowany materiał składają się pochodzące z archiwum Instytutu Literackiego „Kultura” nieznane dotąd listy Gombrowicza do Lipskiego, a także sporządzona przez autora Piotrusia notatka wyjaśniająca szczegóły tej relacji. Zrekonstruowaniu kontekstu korespondencji służą także inne materiały, które nie były dotychczas obiektem badań: przechowywana w podparyskim Maisons-Laffitte korespondencja Lipskiego z Jerzym Giedroyciem, a także zasoby toruńskiego Archiwum Emigracji.

Słowa kluczowe: Witold Gombrowicz, Leo Lipski, Martin Buber, przekład Ślubu

Pierwszy polski przekład eseju Cristiny Campo La torre e l’isola z 1961 roku. Tekst Cristiny Campo poświęcony jest włoskiemu wydaniu zbioru opowiadań Gustawa Herlinga-Grudzińskiego Skrzydła ołtarza (Pale di altare) z 1960 roku. Przekładowi towarzyszy wprowadzenie pokrótce przedstawiające postać Cristiny Campo i jej relacje z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim.

Słowa kluczowe: Cristina Campo, Gustaw Herling-Grudziński, Pale di altare, Skrzydła ołtarza, korespondencja

Artykuł stanowi próbę zdefiniowania kategorii żenującego kobiecego performansu, którego istotą jest wykonanie w sferze publicznej emancypacyjnego gestu, naruszającego ogólnie przyjęte normy i konwenanse. Żenujący kobiecy performans wzbudza konsternację, niechęć i agresję, ale może być skutecznym narzędziem zmiany dyskursu, sposobu myślenia o danym zjawisku, a nawet ustawodawstwa. Przy użyciu teorii feministycznych (m.in. Sary Ahmed, Elaine Showalter, Marty Caminero-Santangelo), afektywnych (Marta Nussbaum) czy socjologicznych (Erving Goffman, Nancy Fraser) w tekście przedstawionych zostaje pięć podstawowych cech charakteryzujących tego typu wystąpienia.

Słowa kluczowe: żenada, zażenowanie, feminizm, sfera publiczna, performans, szok

Artykuł zwraca uwagę na wątek voyeurystyczny w Rękopisie znalezionym w Saragossie hrabiego Jana Potockiego. Jest to bowiem książka o podglądaniu, śledzeniu, badaniu – powieść o oknach, uchylonych  zasłonach, dziurkach od klucza, lustrach; powieść fragmentów, powtórzeń i zwodniczych odbić. Można w tym dostrzec kapitulację uczonego i pisarza  oświecenia, który musi w końcu uznać niedoskonałość ludzkich narzędzi poznawczych, własną bezradność wobec świata, jawiącego mu się tylko we fragmentach i odbiciach. Symboliczna staje się z tej perspektywy samobójcza śmierć Potockiego, który strzela sobie w głowę odwrócony twarzą do ściany.

Słowa kluczowe: Jan Potocki, oświecenie, poznanie, wiedza, fragment, odbicie,  voyeuryzm

Artykuł poświęcony jest paryskiemu doświadczeniu bohatera powieści Bolesława Prusa Lalka – Wokulskiego. Ujawnia ono powstanie polskiej pozycji peryferyjnej w ramach XIX-wiecznego systemu-świata, w którym jednym z centrów cywilizacyjnych był Paryż. Powieść Prusa ukazuje narodziny Wielkiego Innego Polaków, jakim stał się w XIX wieku Europejczyk, a zwłaszcza Francuz. Daje zarazem analizę przyczyn peryferyjności Polski.

Słowa kluczowe: Bolesław Prus, Lalka, modernizacja, krytyka postkolonialna, peryferyjność, miasto w literaturze