Artykuł stanowi krótkie wprowadzenie w problematykę definiowania przyszłości. Poszczególne jego części odsyłają do następujących zagadnień: przyczyn zainteresowania tematyką przyszłości, przyszłością jako wyzwaniem, przyszłością jako zagrożeniem (z centralną kategorią katastrofy), dyskursem nadziei oraz dialektyką nowości i powtórzenia. Ponadto artykuł omawia najważniejsze wątki badawcze pojawiające się w artykułach prezentowanych w numerze 3/2022 „Tekstów Drugich”.

Słowa kluczowe: przyszłość, koniec historii, katastrofa, środowisko, nadzieja, alternatywa, utopia, nostalgia, rewolucja

Artykuł omawia dwie fale historii alternatywnych w literaturze polskiej: pierwsza (lata 90. XX wieku) miała charakter rewizyjny, druga (lata naste XXI wieku) – charakter kompensacyjny. Wyjaśnieniu tej negatywnej ewolucji służy kategoria wyobraźni historycznej, która sama w sobie również podlega historycznym zmianom. Jej wyjściowy stan (schyłek komunizmu) określało zredukowanie wspólnotowych zainteresowań; wyobraźnia historyczna schyłku XX wieku była indywidualistyczna, podejrzliwa wobec planowania dziejów i wobec kolektywizmu, nastawiona na swobody jednostkowe i nieufna wobec dążeń równościowych. Zbiorowość jako wyzwanie powraca do wyobraźni historycznej w drugiej fali historii alternatywnych, które odsłaniają związek między stwarzaniem historii i poszerzaniem podmiotu kolektywnego.

Słowa kluczowe: historie alternatywne, wyobraźnia historyczna, historie bezalternatywne, utopia, dyskurs antyutopijny, groteska antyhistoriozoficzna

Artykuł podejmuje problem funkcjonowania przyszłości jako punktu odniesienia dla badań nad pamięcią. Pokazuje, że pojawienie się przyszłości jako wspólnego horyzontu pracy pamięci jest skorelowane z coraz wyraźniejszym formułowaniem pytania o konieczność przemyślenia celów dyscypliny i wyzwaniem skonfrontowania się z powracającą coraz częściej wątpliwością, czy pamiętanie i przypominanie jest zawsze produktywne, czy nie powinno być – stopniowo i tam, gdzie osiągnięto pewien konsensus – zastąpione zapominaniem oraz związaną z nim normalizacją przeszłości. Celem artykułu jest pokazanie, że przyszłość nie tylko od dawna stanowi – często przegapiany – punkt odniesienia pracy pamięci, ale również, że jej nieuwzględnianie w badaniach prowadzi do pomijania ważnych współcześnie fenomenów i zbyt pochopnego formułowania tez o „końcu przyszłości’.

Słowa kluczowe: przyszłość, memory studies, afekt, chronotyp, czas, time studies

Autor zdaje sprawę ze zwrotu spekulatywnego w naukach posthumanistycznych i wskazuje na jego światotwórczą rolę. Zastanawia się nad kształtem, rolą oraz wpływem filozoficznych pojęć na zmianę rzeczywistości, wykorzystując kategorie prze!sądów Nicka Landa oraz metanoi Armena Avanessiana.  Następnie odróżnia od siebie fikcje postmodernistyczne od opowieści spekulatywnych, które uznaje za niezbędny składnik myślenia realistycznego. Przedstawia konkretne spekulatywne propozycje: science fiction w ujęciu Donny Haraway i porównuje ją ze śmiałym projektem extro-science fiction Quentina Meillassoux. Na koniec udowadnia, że opowieści, które posługują się spekulacją, wyrastają z przeczucia, że realistyczne myślenie musi być dziwne (Graham Harman) lub nawet magiczne (Federico Campagna).

Słowa kluczowe: przyszłość, kosmogonie, spekulatywny realizm, prze!sąd (hyperstition), extro-science fiction, dziwny realizm

Tekst jest próbą odpowiedzi na pytanie czy możliwe jest nie-imperialne spojrzenie i czy jest ono możliwe w kinie. Autor rozważa tę kwestię odwołując się do przykładu filmu Tu i gdzie indziej Jeana-Luka Godarda i Anne-Marie Mieville z 1976, który sam stanowi lekturę zarzuconego projektu Godarda Aż do zwycięstwa. Podejmuje on problematykę palestyńskiej walki o niepodległość w kontekście ewolucji zachodniego myślenia kolonialnego i jego powiązania z technikami i praktykami społeczeństwa spektaklu. W artykule film Godarda zestawiony jest z projektem historii potencjalnej, w której Ariella Aïsha Azoulay tworzy postulat oduczania się imperializmu. Autor przekonuje, że Godard i Mieville realizują go w ramach specyfiki języka filmowego, odwołując się do konieczności dekolonizacji dominujących w kinie mechanizmów percepcji i refleksji. Kontrowersje, jakie film wywołał wśród krytyków i historyków kina można również uznać za dowód, że film dotyka czułego miejsca w ideologicznej strukturze współczesnej kultury wizualnej.

Słowa kluczowe: Jean-Luc Godard i Anne-Marie Miéville; historia potencjalna; dekolonizacja; kino polityczne; Ariella Aïsha Azoulay, społeczeństwo spektaklu

Tekst stanowi krytyczną odpowiedź na tezę Frederica Jamesona głoszącą, że współczesny kryzys wyobraźni manifestuje się tym, że „łatwiej jest wyobrazić sobie koniec świata niż koniec kapitalizmu”. Autor lokuje powyższe twierdzenie w kontekście historyczno-teoretycznym a w szczególności w XX-wiecznych teoriach opisujących modus operandi oraz genezę kapitalizmu. Jednocześnie wskazuje m.in. za Amitavem Ghoshem, iż to nieumiejętność wyobrażenia sobie realności katastrofy klimatycznej (oraz istotności dziedzictwa imperializmu) jest faktycznym symptomem współczesnego kryzysu wyobraźni. Autor następnie pokazuje, jak odmienne skonceptualizowanie kapitalizmu, odchodzące od konsensusu wypracowanego w drugiej połowie XX wieku, pozwala połączyć teorię kapitalizmu i antropocenu oraz w inny sposób skonceptualizować możliwość zmiany.

Słowa kluczowe: kapitalizm, antropocen, kryzys wyobraźni, imperializm, realizm kapitalistyczny

Artykuł z zakresu badań nad problematyką doświadczenia przyszłości w polskiej literaturze najnowszej. Opiera się na propozycjach metodologicznych dotyczących czasowości doświadczenia artystycznego z tomu Kino Gillesa Deleuze’a, uzupełniając jego koncepcje przywołaniami opracowań filozoficznych i estetycznych Alphonso Lingisa oraz Alvy Noëgo. Powieść Pustostany Doroty Kotas przeanalizowana została jako przykład temporalnej kompozycji określanej przez Deleuze’a jako „kryształ czasu”, a Potop Salci Hałas jako przejaw reguły czasowej nazywanej „zarodkiem”. Doświadczenie przyszłości objawia się w nich w odmienny sposób, a w każdej z nich znaleźć można odnowienie refleksji nad artystyczną praktyką improwizacji.

Słowa kluczowe: czas w literaturze, przyszłość w literaturze, kryształy czasu, zarodki czasu, Gilles Deleuze, improwizacja

Artykuł jest wprowadzaniem do problemu transfikcji, a więc takich sposobów organizacji dyskursu pojęciowego i literackiego (resp. artystycznego), który opiera się współczesny paradygmat myślenia o przyszłości. Transfikcje należy pojmować w porządku dialektycznym (jako wyraz sprzeczności między różnymi formami czasowości), generycznym (jako sposoby tworzenia owych temporalności), epistemologicznym (jako perspektywę badania rzeczywistości) oraz estetycznym (jako zmianę w świecie fenomenalnym, sensualnym i sensorycznym). Wszystkie te modalności stanowią sposób n poszerzenie pola transcendentalnego, a więc sposobów legitymizacji wiedzy o człowieku. W szkicu pojawiają się dwa rodzaje transfikcji: modernistyczna, polegająca na konstruowaniu czasu jako formy ontologicznej (V. Woolf), oraz scjentyficznej spekulacji (S. Lem).

Słowa kluczowe: transfikcja, przyszłość, czas

Tekst prezentuje sposób wykorzystania pamięci o katastrofie cystern z chlorem w Białymstoku w 1989 r. do nowej interpretacji historii miasta. Na przykładzie tego wydarzenia, posługując się koncepcją „tradycji wynalezionej“ Hobsbawma, po raz pierwszy zaprezentowano proces tworzenia nowej narracji Białegostoku w tekstach kultury. Narracja ta podkreśla zasługi Kościoła katolickiego dla uratowania miasta przed następstwami katastrofy, a tym samym zaciera ślady żydowskiej historii tego miejsca. W artykule wykorzystano interpretacje tekstów oraz współczesne badania z zakresu antropologii pamięci (m.in. teorie Pierre’a Nory, Aleidy Assmann) i refleksje dotyczące znaczenia katastrofy w kulturze autorstwa Urlicha Becka, Miltona Friedmana, Marka Bieńczyka.

Słowa kluczowe: katastrofa, literatura, prasa, kultura, modernizacje historii

Rozważamy możliwość kształtowania przyszłości niepowielającej dotychczasowych wzorów. Pytamy o to, jak „myśleć” przyszłość, by nie wpaść w pułapkę powtarzania tych samych błędów. Człowiek jawi się w tym bez-ładnym porządku produkcji-konsumpcji jako rodzaj błędnego rycerza wyprowadzonego w pole przez ideologiczne zabiegi nieustannie na nowo ustanawiające i skutecznie podtrzymujące błędny porządek. Skutkuje on niesprawiedliwością, przemocą oraz (mówi Izajasz) „boleściami”. Oto lekcja chrześcijaństwa: trud kreowania przyszłości, jeśli nie ma ona być (o)błędem, musi polegać na wykryciu i rozszyfrowaniu „błędów”, w które zostaliśmy wprowadzeni, a zatem zaczyna się od uważnej i czujnej obserwacji i lektury znaków po to, aby nie mogły one nas „zwieść”. Wielokrotnie przywoływana konieczność „czuwania” („Czuwajcie więc, bo nie wiecie, w którym dniu Pan wasz przyjdzie”, Mt.24.42) jest odpowiednikiem owej czujnej lektury politycznego tekstu świata. Odczytujemy przyszłość opisaną w  słynnym fragmencie 11 rozdziału Księgi Izajasza jako wynik myślenia, o którym moglibyśmy powiedzieć, za Adorno, że jest „negowaniem, oporem, przeciwko temu, co jest mu narzucane”, które filozof nazywa też  myśleniem „niepogodzonym. Nie daje się ono pokonać przez to, co dąży do hegemonicznej, a przez to demonicznej władzy i tym samym zachowuje dyspozycje do myślenia utopistycznego.

Słowa kluczowe: czas, przyszłość, proroctwo, wyobraźnia, przemiana

Esej poddaje teoretycznemu namysłowi „nostalgię antyimperialistyczną”, śledząc historycznie trwałą doniosłość i wyzwoleńczy potencjał niezrealizowanych pragnień antykolonialnego wyzwolenia, które towarzyszyły walkom dekolonizacyjnym w połowie XX wieku. W artykule „nostalgia” służy nie określeniu wstecznych tęsknot za wyidealizowaną przeszłością, która nigdy się nie wydarzyła, lecz przeniesieniu w przód utopijnych tęsknot za przyszłością – przyszłością przeszłości – która nigdy jeszcze nie nastąpiła, a która może nadal inspirować działania w teraźniejszości.

Słowa kluczowe: nostalgia, nostalgia imperialistyczna, nostalgia antyimperialistyczna, Trzeci Świat, kolonizacja, dekolonizacja, wyzwolenie.

Recenzja: Marek Zaleski, Intensywność i rzeczy pokrewne, Wydawnictwo IBL, Warszawa 2021.

Książka Tomasza Mizerkiewicza pt. Niewspółczesność. Doświadczenie temporalne w polskiej literaturze najnowszej skłania do namysłu nad różnymi trybami doświadczania czasu i ich literackimi reprezentacjami. Artykuł przynosi próbę uporządkowania zagadnień takich jak synchroniczność zjawisk różnorodnych oraz niepokojące anachronizmy, relacje między czasem historycznym a zbiorowymi i indywidualnymi narracjami tożsamościowymi, iluzje epoki posthistorycznej i prezentyzm przełomu wieków. Przedmiotem rozważań staje się również asynchronia, opór kulturowy oraz subwersywny potencjał właściwy literaturze.

Słowa kluczowe: czas w literaturze, doświadczenie historyczne, postmodernizm, opór kulturowy

Esej jest wprowadzeniem do opracowanego przez Michała Kłosińskiego projektu hermeneutyki gier wideo. Ulokowawszy grową hermeneutykę na mapie współczesnego krajobrazu groznawczego, autor eseju zaprasza do dyskusji nad kluczowymi dla Kłosińskiego kategoriami pojęciowymi, przede wszystkim przepracowania idei magicznego kręgu, dialektyki imersji i emersji, przemyślenia aktu wcielania się w rolę z wykorzystaniem figury siebie-samego-jako-innego Paula Ricœura czy cytowalnego gestu scenicznego Esy Kirkkopelto i, wreszcie, relacji między hermeneutyczną zmianą (ἀλλοίωσις) a ksenotopograficznym wyobcowaniem w przestrzeni innego (αλλότριον). Tekst niniejszy konceptualizuje projekt Kłosińskiego również w ramach szeroko rozumianych badań nad światotwórstwem i fantastyką w celu unaocznienia przesłanek pozwalających na interpretowanie gier wideo na równi z literaturą, bez wątpienia będącej dotąd częstszym celem hermeneutycznych praktyk lekturowych.

Słowa kluczowe: hermeneutyka, hermeneutyka gier wideo, allotopia, utopia, imersja, emersja

Stawiając problem epistemologicznego klimatu odwilży, w tekście stawiam pytanie o to, na ile zaświadczanie Holokaustu mogło zyskiwać nośność w malarstwie odwilży, a na ile odwilż kultury nie przekładała się na odwilż pamięci o Zagładzie. Problem ten odnoszę do fragmentów twórczości polsko-żydowskiego malarza Marka Oberländera (1922–1978), analizując je przez pryzmat niewykorzystanych w badaniach komentarzy artysty. Celem artykułu jest rewizja obrazu odwilży i spojrzenie na tę epokę pod kątem odgórnych i oddolnych możliwości zaświadczania wojny. Ufundowany jest też na przekonaniu, że refleksja nad tym, jak w ustalonych rytuałach upamiętniania mieściły się wizualne świadectwa Oberländera może wzbogacić bogate studia socjo-historyczne na temat pamięci wojny w PRL oraz wesprzeć projekt historii sztuki jako części międzyobszarowych studiów nad kulturowymi konsekwencjami Zagłady.

Słowa kluczowe: Zagłada Żydów, świadectwo wizualne, odwilż w sztukach wizualnych, sprawiedliwość epistemiczna, historia sztuki, Marek Oberländer

W artykule staram się pokazać użyteczność w badaniach współczesności, bardzo słabo upowszechnianej w polskim piśmiennictwie kategorii afektywnej atmosfery. By to zademonstrować rekonstruuję sens tego pojęcia, jego źródła oraz tradycje, z których ono wyrasta i konteksty jego dotychczasowych użyć. Prezentuję również wyniki wybranych badań, które się do niego odwoływały. Następnie pokazuję przydatność tej kategorii w rozumieniu współczesnych zjawisk społeczno-kulturowych wykorzystując ją do rozumienia sposobów doświadczenia przez Polaków pandemii, do wyjaśnienia formy w jakiej przebiegał Strajk Kobiet w 2020 i 2021 roku oraz do identyfikacji źródeł ataku na waszyngtoński Kapitol.

Słowa kluczowe: atmosfera afektywna, afekt, kapitalizm afektywny, Strajk Kobiet, pandemia

Celem tekstu jest analiza późnego kapitalizmu jako rzeczywistości historycznej. Polega ona na dialektycznym poszukiwaniu powiązań między poszczególnymi składnikami rzeczywistości społecznej. Zaproponowana w tekście strategia badawcza względem późnego kapitalizmu zainspirowana jest tekstami eseistycznymi autorstwa Piera Paola Pasoliniego. Opiera się ona na czterech figurach: ideologii, infrastrukturach, prawicowej rewolucji i faszyzmie.

Słowa kluczowe: ideologia, późny kapitalizm, Pier Paolo Pasolini, faszyzm

Celem tekstu jest przybliżenie kategorii mitu w ujęciu Piera Paola Pasoliniego wykorzystanej do analizy powojennego społeczeństwa konsumpcyjnego na przykładzie dwóch figur mitycznych: Edypa i Medei. Ramą badawczą, jakiej użyje się przy spojrzeniu na omawianą tematykę będzie teoria mitu a także myśl Antonia Gramsciego oraz Waltera Benjamina, od których Pasolini uczył się patrzenia na klasowość i konsumpcjonizm.  W pierwszej części artykułu wskazuje się na wyraźną analogię między teorią hegemonii Gramsciego oraz Benjaminowskim ujęciem kapitalizmu jako religii a twórczością filmową i literacką Pasoliniego. Druga część tekstu pokrótce analizuje filmy Król Edyp oraz Medea jako historyczny obraz społeczeństwa i tęsknotę za przeszłością.

Słowa kluczowe: Pier Paolo Pasolini, mit, marksizm, polityka, Król Edyp, Medea

Artykuł odnosi się do czterech opublikowanych w polskich tłumaczeniach powieści ukraińskich, przedstawiających wojnę w Donbasie: Serhija Żadana Internat, Petro Jacenko Magnetyzm, Wołodymyra Rafiejenko Najdłuższe czasy i Tamary Dudy Córeczka. Obrazy wojny pojawiły się w literaturze ukraińskiej po 2014 roku, w reakcji na konflikt w Donbasie. Są też reakcją na tezy rosyjskiej propagandy, reagując na pojawiające się w dyskursie uzasadnienia agresji.

Słowa kluczowe: postmodernizm w literaturze ukraińskiej, literatura wobec wojny, fikcje propagandy, rosyjski dyskurs medialny

Artykuł przypomina najważniejsze wydarzenia związane z jubileuszem 40-lecia nadania Czesławowi Miłoszowi doktoratu honoris causa KUL i z jego odwiedzinami kraju w 1981 roku po 30 latach emigracji. Obok elementów kronikarskich tekst zawiera fragmenty najważniejszych przemówień i spotkań, a także nieznane reakcje polonistów związane z tym wydarzeniem. Poza tym autor artykułu sięga do materiałów archiwalnych i zarysowuje postawę zmagania się poety z własną rolą w kontekście niezwykłych zdarzeń dziejowych.

Słowa kluczowe: Czesław Miłosz, poezja, „Solidarność”, KUL

Autorka przeprowadza paralelną lekturę utworów Elfriede Jelinek Dzieci umarłych i Rechnitz oraz wiersza Paula Celana Es war Erde in ihnen. Koncentrując się na dyskursywnym sprzymierzeniu frazy Jelinek i Celana, pokazuje, w jaki sposób język, odmieniony i zniekształcony przez Zagładę, wpływa na kształtowanie się tekstowych nekrotopografii (przestrzeni wypełnionych martwymi ciałami), których obecność w analizowanych utworach powiązana jest bezpośrednio z „pustą pamięcią” austriackiego doświadczenia Shoah. Artykuł zwraca uwagę na sposoby przejmowania głosu Innego przez podmioty na różne sposób martwe, a także na strategię tworzenia przez Jelinek i Celana (anty)ekonomii – nadmiaru śmierci, która dekonstruując język, tworzy spiętrzenia głosów nie-żywych lub pozostających w zawieszeniu między tym co żywe i martwe.

Słowa kluczowe: Paul Celan, Elfriede Jelinek, język, Zagłada, Rechnitz

Przyznanie Nagrody Nobla Peterowi Handkemu za rok 2019 zwróciło uwagę na autora austriackiego, który w sposób zaskakujący został dotąd mało zauważony w Polsce. Autorka śledzi, wychodząc od mowy noblowskiej Handkego, szczególnie na podstawie opowiadania Die Wiederholung („Powtórzenie“, 1986) jak i kolejnych dzieł związanych z tym opowiadaniem odniesienia noblisty do historiozofii Waltera Benjamina, filozofii Sørena Kierkegaarda, jak i do Kabały żydowskiej. Kreacja specyficznej odmiany myśli mesjańskiej, która występuje w twórczości w związku ze Słoweńcami oraz z językiem słoweńskim i z historią słoweńską, wiąże się ściśle z pojęciem obcości i z „tym, co inne“, jak i z stworzoną przez Handkego poetyką przekładu. Gdy Handke w swojej twórczości dąży do funkcji mesjańskiej „zaprowadzającej pokój”, poprzez opowiadanie, w samej czynności opowiadania, autorka proponuje określenie „mesjanizm narracyjny”. Wyeksponowany przez autorkę temat „powtórzenia” pozwala zagłębiać się i w późniejszą twórczość noblisty, podobnie jak w jej odnogi, na przykład filmu W. Wendersa „Niebo ponad Berlinem”.

Słowa kluczowe: współczesna literatura austriacka, Peter Handke, Die Wiederholung, mesjanizm i literatura

Artykuł stanowi próbę ponownej lektury Wędrówek po Argentynie Witolda Gombrowicza w świetle najnowszych kategorii interpretacyjnych związanych z doświadczeniem afektywnym. Tekst Gombrowicza analizowany jest w świetle kategorii wstrętu, tożsamości narodowej czy polityczności, a kontekst dla jego lektury stanowią między innymi koncepcje teoretyczne Sary Ahmed, Immanuela Wallersteina, Ryszarda Nycza oraz Przemysława Czaplińskiego. Dotychczasowe lektury interpretatorów zostają rozwinięte o kontekst związany z kolonialnym postrzeganiem wspólnotowości, cielesności oraz próby symbolicznego „mapowania” obrazu Polski i Argentyny.

Słowa kluczowe: Witold Gombrowicz, Wędrówki po Argentynie, wędrówka, cielesność, afekt