Artykuł jest studium przypadku – opisem istnienia na terenach Europy środkowowschodniej żydowskiej wsi Iwaniki (niedaleko Pińska). Powstał na podstawie źródeł literackich oraz wspomnieniowych. Jednym z ważniejszych pytań organizujących całość rozważań jest kwestia relacji żydowskich mieszkańców wobec innych uczestników życia wiejskiego oraz postrzegania ich oczyma polskiego reportera.

Słowa kluczowe: żydowska wieś, Żydzi, chłop

W kontekście analizy Dafnidy jedynym gatunkiem o pełnoprawnym statusie genologicznym pozostaje (już w swej naturze hybrydowa?!) sielanka, niższy status jest dany romansowi i grotesce, jeszcze niższy – antysielance i antyromansowi oraz „grotesce oswojonej”. Na trzech różnych fundamentach (sielankowym, romansowym i groteskowym) Twardowski buduje trzy odmienne budowle (antysielankę, antyromans oraz „groteskę oswojoną”). Innymi słowy: Samuel ze Skrzypny wielorako podejmuje i zarazem podważa konwencje gatunkowe sielanki, romansu i groteski, toteż Dafnida może jawić się jako tekst „otwarty” na „gry” z tymi konwencjami, co pozwala postrzegać ją jako przyczynek do „zagłady gatunków”.

Słowa kluczowe: Samuel Twardowski, sielanka, romans, groteska

Artykuł jest próbą prześledzenia możliwości, jakie wynikają z połączenia dwóch perspektyw badawczych: ekokrytyki i myśli postkolonialnej. Tematem, który posłużył autorce do zastosowania obydwu metodologii jest motyw puszczy w literaturze. Autorka, odwołując się do koncepcji badawczych Roberta Harrisona, Edwarda Saida, Lawrence’a Buella traktuje „puszczę” jako wieloznaczny dyskurs, zmieniający się w czasie, osadzony w wielu „sieciach ekologiczno-kulturowych”. W drugiej części artykułu autorka podejmuje próbę zastosowania wypracowanych rozpoznań w odniesieniu do cyklu huculskiego Stanisława Vincenza „Na wysokiej połoninie”.

Słowa kluczowe: Stanisław Vincenz, ekokrytyka, studia środowiskowe (environmentalism), postkolonializm

Przedmiotem artykułu jest doświadczenie Zagłady na wsi opisywane z perspektywy żydowskiej (ofiary) i polskiej (postronnego-świadka). Centralne miejsce rozważań zajmuje pytanie o sposoby konceptualizowania tożsamości wobec doświadczenia granicznego w dwóch narracjach: twórczości Tadeusza Nowaka, zaliczanej do tzw. nurtu chłopskiego w polskiej literaturze, oraz dziennika Melanii Weissenberg, Żydówki ukrywającej się na wsi. Te dwie, różne narracje łączy przede wszystkim miejsce – wydarzenia opisywane przez Nowaka i Weissenberg rozgrywają się w okolicach Dąbrowy Tarnowskiej. Utwory Nowaka i dziennik Weissenberg pokazuję również jako przykłady formułowania literackich odpowiedzi na Zagładę, dziejącą się w kontekście lokalnym, wiejskim.

Słowa kluczowe: wieś, Zagłada, Tadeusz Nowak, Melania Weissenberg, postronny

Tekst stanowi charakterystykę klasowego zróżnicowania podróży dziewiętnastowiecznej ze szczególnym uwzględnieniem emigracji zarobkowej chłopów polskich do Brazylii w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku. Przedmiot analizy stanowią teksty literackie, dziennikarskie i epistolarne z epoki. Autor skupia się przede wszystkim na sposobach doświadczania czasu i przestrzeni w trakcie podróży oraz na opisie jej warunków materialnych, determinujących określone doznania afektywne i sensualne. Korzystając z niepublikowanych dotąd w języku polskim źródeł, podkreśla „towarowy” charakter przewozu ubogich emigrantów oraz wskazuje na heterotopiczność służących do tego celu środków transportu.

Słowa kluczowe: podróż, chłopstwo, Brazylia, klasa społeczna, heterotopia

Autor artykułu stawia tezę, że rodzajowo zróżnicowana twórczość Stanisława Pigonia, na którą składają się wypowiedzi naukowe, krytycznoliterackie, publicystyczne i wspomnieniowe, powinna być interpretowana jako spójna ideologiczna całość. Wbrew dominującej opinii, traktującej Pigonia, przede wszystkim, jako pozytywistycznie zorientowanego badacza literatury, ciszącego się do dzisiaj reputacją najwybitniejszego mickiewiczologa, autor prezentuje postać uczonego jako wyrazisty przykład figury dwudziestowiecznego ideologa, aktywnie uczestniczącego całą swoją twórczością, również naukową, w konfliktach ideowych i politycznych swojego czasu. W artkule przedstawiony zostaje, lansowany w publikacjach Pigonia antyrewolucyjny, nacjonalistycznie zorientowany program kulturalny, zmierzający do włączenia polskiego chłopstwa (ludu) w obręb esencjonalnie (prymordialistycznie) pojmowanej kultury narodowej. Podjęty zostaje także na nowo problem antysemickiego zaangażowania Pigonia w latach 30. XX wieku.

Słowa kluczowe: Stanisław Pigoń, historia literatury, filologia, kultura ludowa, kultura narodowa, nacjonalizm, antysemityzm

Tematem artykułu jest krytyka literacka Henryka Berezy oraz proza tak zwanego nurtu chłopskiego. Nurt ten rozkwitał w latach 70. ubiegłego wieku, a Bereza był najważniejszym krytykiem zajmującym się tym zjawiskiem. Czym był nurt chłopski? Jakie dyskusje wywoływał? Jakie znaczenie ma dziś? – oto pytania podjęte w artykule.

Słowa klucze: krytyka literacka, proza współczesna, nurt chłopski

Trzy procesy – reforma rolna, migracje i program socrealizmu w kulturze, wyznaczyły początek Polski Ludowej, zarówno realny, jak symboliczny. Jednak trudność ulokowania tych przemian w polu wyobrażeniowym nie jest tylko kwestią „prześnienia” (A. Leder), ale kwestią wymuszonego przebudzenia, właśnie, kwestią konieczności zmiany projektu autobiograficznego, aprobatą (wymuszaną na sobie) dla „stania się kimś innym”. Chodzi bowiem o doświadczenie, w którym plan rzeczywistości historycznej przekłada się bezpośrednio na indywidualną biografię – i to doświadczenie ma charakter graniczny. Chłop „nadzielony” i migrant „nasiedlony” uwłaszczał się, nabywał podmiotowość, ale jako – w pierwszym rzędzie – beneficjent, uczestnik i orędownik władzy ludowej. Był „na swoim”, ale ta „własność prywatna” istniała poprzez nadrzędną strukturę państwa i aprobowanych w nim przemian historyczno-politycznych.

Słowa klucze: migracje, socrealizm, reforma rolna, „przebudzenie”, autoopis

Tekst stanowi omówienie przemian pozycji wsi w kulturze i prozie polskiej przełomu XX i XXI wieku. Podstawowe tezy: 1) w latach 90. XX wieku zanika nurt chłopski w literaturze (ze względu na utratę reprezentacji symbolicznej i politycznej), a w jego miejsce pojawia się proza o tematyce wiejskiej; 2) fabularnym wykładnikiem podwójnej śmierci nurtu chłopskiego staje się motyw umierania wsi (wyludnienia, biedy) oraz status nieumarłych (upiorów, widm) nadawany zbiorowości wiejskiej; 3) dopiero w tekstach drugiej dekady XXI wieku wieś przedstawiana w literaturze zaczyna wytwarzać nowe więzi społeczne, nowe metody produkcji i zmienioną narrację.

Słowa kluczowe: nurt chłopski, wieś, reprezentacja, nieumarli, kapitalizm, samodzielność

Artykuł opisuje powojenne próby stworzenia modelu kultury PRL-u w oparciu o wartości literatury ludowej. Promując kulturę i literaturę chłopską jako atlernatywną dla politycznie promowanej kultury opartej na wartościach i osiągnięciach klasy robotniczej, publicyści skupieni wokół czasopisma „Warszawa” jednocześnie utrudnili zbadanie i opisanie sytuacji wsi i jej mieszkańców w okresie okupacji niemieckiej, a szczególnie stosunku chłopów do ukrywających się Żydów.

Słowa kluczowe: prasa społeczno-kulturalna, kultura PRL, literatura ludowa, klasa robotnicza, „Warszawa”

Artykuł zawiera analizę funkcjonującego w obrębie polskiej kultury prawomocnej dyskursu o „Poleszuku”. Na podstawie wybranych przykładów piśmiennictwa popularnego z okresu międzywojennego ukazuje ruskich chłopów – przodków współczesnych Ukraińców i Białorusinów – jako emblematyczną figurę polskiego dyskursu kresowego. Konstruowany z konceptów należących do dyskursu rasowego, nacjonalistycznego, kolonialnego czy modernizacyjnego stereotypowy „Poleszuk” to uwewnętrzniony i zarazem wykluczony Inny. Obok Żyda pełni on funkcję konstytutywnego obcego etnonacjonalistycznego modelu polskości. „Poleszuk” jest z polskości wykluczony podwójnie: jako chłop (dzikus bez kultury) i jako ruski (prawosławny, bolszewik). Takiego wizerunku: nieoswojonego i nieoswajalnego „Poleszuka”, domaga się jako swojego rewersu konstruowany wokół różnicy narodowej i klasowej narcystyczny autowizerunek Polaka-pana.

Słowa kluczowe: studia postkolonialne, polski kolonializm, dyskurs kresowy, stereotyp chłopa, Polesie

Artykuł odnosi się do literaturoznawczego i historycznego dyskursu przesiedleń po 1945 roku oraz do wybranej praktyki reportersko-pisarskiej, reprezentowanej przez twórczość Franciszka Gila. Gil, przed wojną reportażysta zajmujący się tematyką chłopską, tworzy metaforykę Ziem Odzyskanych jako miejsca awansu wieś-miasto. Ideologiczne uproszczenia są w tej wizji oczywiste, ale nie wyczerpują jej sensu. Wiele z metafor opisujących Szczecin w socrealistycznym rejestrze wniknęło w tkankę miejscowego języka. Przykładem może być „Szczecin – port świata”, czy też opis ryb jako „złota” a połowów jako „wydobywania kruszcu”. Liryczny język, uznany z czasem za przykład poetyki socrealistycznej, służyć miał dowartościowaniu przestrzeni oraz biografii ludzi, którzy zamienili analfabetyzm i biedę na edukację i pracę. Autor starał się wnikać w mechanizmy tej zmiany, gdy pisał „życie społeczne zaczyna się wiązać w sobie”. Biografia Gila pokazała nietrwałość tego wiązania – pisarz umarł w zapomnieniu, za to jego legenda w regionie okazała się trwała. Ten mechanizm przyciągania – wyparcia – przyswajania (miejsca, dzieła, osoby) opisuje artykuł.

Słowa kluczowe: reportaż, socrealizm, miasto, Ziemie Odzyskane, awans społeczny, metafora, biografia

Tekst porusza kwestię nieobecności w polskiej kulturze opowieści przedstawiającej historię emancypacji polskiego ludu. Początkowo omawia warunki, które taka opowieść musiałaby spełnić, by mogła wpływać na samoświadomość i samoreprezentację polskiego podmiotu zbiorowego. Zaznacza wielowymiarowość i siłę oddziaływania na zbiorowy fantazmat, które wydają się warunkami najważniejszymi. Zauważa, że dominująca, martyrologiczna opowieść uniemożliwia ukonstytuowanie się opowieści emancypacyjnej. Następnie dyskutuje kolejne etapy, które winny być reprezentowane w takiej opowieści. Zadaje pytania o pierwsze pokolenia wolności, o niechęć wobec emancypacji, powszechną w polskich elitach, o konflikty, znaczące historię II Rzeczypospolitej, okres wojny i komunistycznej rewolucji. Podsumowując stawia tezę, że nie chodzi o dokładne i szczegółowe omówienie wszystkich etapów tego procesu, nawet nie o to, by pokazać dramaturgię, wagę każdego z nich z osobna. Chodzi o strumień, wielki nurt historii, która w ten właśnie sposób dokonała tego, co w ciągu ostatnich 150 lat było w Polsce najważniejsze – emancypacji, dorastania do wolności – a czego pamięć została całkowicie wyparta.

Słowa kluczowe: epopeja, emancypacja, kultura polska, uwłaszczenie, industrializacja, polityka masowa, znaczące, fantazmat

Punktem wyjścia jest problem badawczy: kto powinien analizować chłopskie dziedzictwo? Czy narracje pisane z pozycji miejskiej czy akademickiej reprezentują wieś? Jak szukać alternatywnych ujęć, nowych metod, innych narzędzi opisu? Analizowane są zwłaszcza dwa przypadki na różne sposoby prezentujące polskich chłopów: Shoah Claude Lanzmanna i Niepamięć Pawła Brożka. Autorka proponuje refleksję nad gestem jako znaczącym nośnikiem pamięci kulturowej oraz przekaźnikiem energii społecznej. Wyróżnia też powtarzalne funkcje gestów. Autorka określa te badania mianem studiów gestycznych. Głównym przykładem jest gest podrzynania gardła reprezentowany w wielu narracjach o chłopach (które dotyczą m.in. rabacji i Zagłady), ale i stale obecny w społecznych skojarzeniach, czego dowodzi m.in. lektura współczesnych forów internetowych.

Słowa kluczowe: gest, studia gestyczne, podrzynanie gardła, Shoah, Lanzmann, chłopi

Rec. Katarzyna Czeczot, Ofelizm. Romantyczne zawłaszczenia, feministyczne interwencje, Wydawnictwo IBL, Warszawa 2016, ss. 332.

Słowa kluczowe: Słowa kluczowe: kobiecość, woda, ofelizm, ekokrytyka, historia pojęć, historia idei, XIX wiek.

Autor omawia przyczyny, konteksty i przejawy zainteresowania chłopską tożsamością na różnych obszarach współczesnej kultury – w literaturze, sztuce, humanistyce. Przeciwstawia te poszukiwania tradycyjnym ujęciom, bliskim folkloryzacji bądź stygmatyzacji, a za wspólny wyznacznik nowszych ujęć uznaje dążenie do krytycznej rewizji utrwalonych narracji w kontekście wspólczesnego dyskursu

Słowa kluczowe: chłopskość, folklor, stereotypy, nacjonalizm, pamięć zbiorowa

Tekst jest omówieniem wybranych wątków autobiograficznego eseju Andrzeja Mencwela Toast na progu. Autorka sytuuje tę pracę w konstelacji powstających w ostatnich latach tekstów literackich, prac badawczych i działań artystycznych przepracowujących i wprowadzających do szerszego obiegu problematykę chłopskich korzeni kultury polskiej. W swojej interpretacji samego tekstu Mencwela koncentruje sią na problematyce cywilizacyjnej oraz tych na diagnozach autora dotyczących stanu kultury chłopskiej we współczesności.

Słowa klucze: esej, biografia, kultura chłopska, wieś, historia kultury polskiej, opowieść