Krótki film udostępniony w internecie ze spotkania indonezyjskiego operatora buldożera z dwójką tubylców indygenicznego plemienia na wyspie Halmahera jest punktem wyjścia do refleksji nad zderzeniem i kolizją czasów, w których żyjemy oraz powodami wzrastającego współcześnie znaczenia naszej świadomości temporalnej.

Słowa klucze: kolizja czasów, w których żyjemy: cyklicznego i chronologicznego, kairotycznego i retroaktywnego, widmontologicznego i teraźniejszego

Celem artykułu jest krytyczna analiza tez o dominacji teraźniejszości we współczesnym chronotypie. Artykuł analizuje teorie A. Assmann, H. U. Gumbrechta, A. Huyssena, F. Hartoga oraz F. Fukuyamy, by pokazać, że choć obecnie dokonuje się pewna zmiana chronotypu, to określenie współczesnego reżimu historycznego jako prezentystycznego jest pewnym uproszczeniem. Artykuł proponuje więc nowe spojrzenie na kwestie relacji między dominacją teraźniejszości a rzekomym zanikaniem przyszłości z pola zainteresowań humanistyki, wskazując na teoretyczną wagę pewnych kategorii, takich jak kategoria katastrofy, które są – wbrew pozorom – nakierowane w równej mierze na teraźniejszości, jak i na przyszłość.

Słowa klucze: teraźniejszość, przyszłość, prezentyzm, chronotyp, studia o czasie, studia o pamięci,

Autorka skupia się na przyczynach wytracania się teraźniejszości w nowoczesnych i ponowoczesnych realiach. Pisze o instytucjonalnej standaryzacji czasu, wyrabianiu rutynowych gestów, próbach unifikacji rytmu pracy, odgórnym zarządzaniu czasem i kształtowaniu jego doświadczania przez jednostki. Historia nowoczesnych praktyk nakierowanych na postęp, pośpiech i maksymalny zysk wciąż rzutuje na funkcjonowanie społeczne. Przekłada się na współczesne problemy z odczuwaniem teraźniejszości, która bywa traktowana jako łącznik między tym, co było i będzie, budulec przyszłości lub przeszkoda, która oddziela od życia i którą należy przeczekać. Autorka stawia tezę, że choć odzyskanie teraźniejszości wydaje się niemożliwe, to warto odnaleźć się w tu-teraz. Związane z nim dezorientacja i (dys)pozycja otwartości są szansą na powrót do większej bezpośredniości i jako takie mogą stać się podstawą niezgody i ekspresji postulatów politycznych.

Słowa klucze: Teraźniejszość, tu i teraz, bezpośredniość, time studies, przyszłość, czas

Artykuł ma na celu pokazanie, w jaki sposób w refleksji antropologicznej może pracować kategoria czasu, a przede wszystkim kategoria przyszłości – jako przedmiot i kierunek badań, a także jako horyzont aktualnych, rozgrywających się „tu i teraz” afektów, emocji, doświadczeń i nastrojów społecznych związanych z funkcjonowaniem ludzi w krajobrazach wydobycia wysokoenergetycznych surowców. Rozwój przemysłu wydobywczego wpływa na przeobrażenia lokalnych krajobrazów, zmieniając realia życia na węglu. Dostrzeżenie tych zmian wymaga uruchomienia perspektywy przestrzennej i czasowej, a próba ich wyjaśniania zachęca do przesuwania skal i wartości. W obliczu nieznanej transformacyjnej przyszłości społeczność lokalna tworzy narracje o przeszłości i dojrzewającej teraźniejszości, rozwijając określone afektywne poetyki społeczne. Badania dotyczące transformacji wnoszą zatem etnograficzny wkład w rozwijającą się antropologię przyszłości, współtworząc wyobraźnię o przyszłości po węglu.

Słowa klucze: antycypacja, antropologia przyszłości, prognozowanie, transformacyjna przyszłość, kopalnia i elektrownia Turów

W artykule zostały zestawione trzy paradygmaty myślenia o teraźniejszości jako formie aktualności. Pierwszy, dialektyczny, w którym na plan pierwszy wysuwa się problem wyobcowania jako formy życia w świecie konfliktów i antagonizmów społecznych i politycznych. Drugi, psychoanalityczny, w którym kategorie symptomy i sceny pierwotnej zostają potraktowane jako składowe metapojęcia psychoanalitycznego, czyli obiektu. Trzeci, wielościowy i wirtualny, w którym formy życia traktowane są na sposób materialny, jako składowe procesów rozpadu i krystalizowania się kultury.

Słowa klucze:  geologia, dialektyka, wyobcowanie, epika, obiekt,  symptom, molekuła

This article advocates the usefulness of the research categories and proposals contained in the book by Rebeca Bryant, Daniel M. Knight, The Antropology of the Future (2019). Its authors revise a view of the present. In shaping and understanding the present, our orientation towards the future plays a larger role and is more important than hitherto thought in the social sciences and in anthropology. They maintain that in the “thick” present, past and future exist in complex relationships marked by ambivalence, idiosyncraticity and anxiety, and anthropologists should be concerned with exploring how these affective temporalities influence our actions.

Keywords: antropology, everyday, present, teleoaffect, temporality

Artykuł omawia stan badań nad nową czasowością w literaturze oraz proponuje, aby jednym z częściej używanych narzędzi opisu doświadczenia temporalnego stało się pojęcie podmiotu „dywidualnego” użyte przez Jane Bennett w książce o poezji Walta Whitmana. Podmiotowość ta eksponuje swoją podzielność oraz otwarta jest na przepływy materii przez nią i obok niej, co umożliwia jej doświadczenie zjawisk procesualnych, stąd może być przydatna, jak sugeruje autor artykułu, do badania literackich zapisów przeżycia czasu. Analiza wiersza Artura Daniela Liskowackiego pozwoliła znaleźć podmiotowość dywidualną w lirycznym zapisie zasłuchania się przez bohatera-poetę w śpiewie ptaka, spotkanie ze słowikiem odbywa się w czasie nazywanym w badaniach katastrofalną dla całych populacji ptasich „otchłanią antropocenu”. Wiersze Natalii Malek z tomu Obręcze odkrywają ważną czasowość „małego strajku” kobiet. Odczucie przepływu czasu przez dywidualną podmiotkę zaczyna się od „strajkowego” zatrzymania procesów reprodukujących jej rzeczywistość, a prowadzi do ich „przepuszczenia” przez układy zaprojektowane przez nią samą. Artykuł ma być jednym z przyczynków do badań związanych z literaturą asynchronicznych środowisk ludzkiego życia stanowiących przeciwwagę dla synchronicznego chronologicznego czasu modernizacji.

Słowa klucze: nowa czasowość, czas w literaturze, podmiot dywidualny, Artur Daniel Liskowacki, Natalia Malek.

W sensie hermeneutycznym anachronizm pozostaje niezbywalnym mechanizmem ożywiania świadomości historycznej, a siłę swą czerpie z zakazu, którym został obłożony. Artykuł pokazuje to na trzech przykładach. Lęk przed anachronizmem rządzi teorią narracji historycznej  M. Oakeshotta, co prowadzi do idei zmiany historycznej bez podmiotu zmiany. W koncepcji H.G. Gadamera istnieją dwa odmienne i trudne do uzgodnienia sposoby poradzenia sobie z groźbą anachronizmu: idea klasyczności (das Klassische, ‘the classical’) oraz zasada dziejów efektywnych (Das Prinzip der Wirkungsgeschichte, The principle of history of effect). W filozofii J. Rancière’a anachronizm zostaje odrzucony jako siła antyhistoryczna. Groźba anachronizmu powstaje, gdy czas nie jest przestrzenią wydarzania się zdarzeń, ale ustanawia strukturalne warunki możliwości ich pojawiania się. Tymczasem Ranciere uważa, że nośnikiem zmiany historycznej mogą być tylko niesubordynowane podmioty, a nie strukturalne prawidła.

Słowa klucze: anachronism, prezentyzm, historycyzm

Tekst jest próbą analizy specyficznej formy czasowości jaką jest krótki czas oczekiwania przez skazańców na egzekucji. W celu przybliżenia tego rodzaju doświadczenia autor dokonuje interpretacji zarówno inskrypcji i listów pisanych przez skazańców w różnych momentach historycznych (m.in. I i II wojna światowa), jak i literackich przetworzeń tej sytuacji. Szczególną uwagę poświęca noweli Wiktora Hugo, Ostatni dzień skazańca, która funkcjonuje w tekście jako swoisty paradygmat „krótkiego czasu”.

Słowa klucze: Inskrypcje, czas, literatura więzienna, filozofia czasu

Varlygina odwołuje się do współczesnych koncepcji temporalnej różnorodności i łączy pojęcia takie jak heterochronia, heterotopia oraz chronotop w celu opisania zmian w przebiegu czasu społecznego. Jako przykłady przesunięć czasowych autorka przytacza różnorodne zjawiska, które miały miejsce po pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę 24 lutego 2022 roku, bazując między innymi na ich odczytywaniu przez Ukraińców. Przedstawia stan wojenny oraz terytoria okupowane jako rodzaje heterotopii, wspomina o zmianach w oficjalnym ukraińskim kalendarzu jako transformacji chronotopu ukraińskiego, a także zwraca uwagę na rolę materialnych nośników, takich jak przedmioty użytkowe, architektura, infrastruktura i środowisko naturalne w ustanawianiu lub dezintegracji ram czasowych.

Słowa klucze: time studies, heterochronia, heterotopia, chronotop, Ukraina

Artykuł przedstawiający cztery strategie uprawiania kultury rozszerzonej teraźniejszości, wyprowadzone z koncepcji Elżbiety Tarkowskiej oraz innych badaczy współczesnej świadomości temporalnej, jak też wpływu dominującego doświadczenia temporalnego na kulturę i tożsamość jednostek oraz wspólnot w ostatnim ćwierćwieczu.

Słowa klucze: Współczesna świadomość temporalna, rozszerzona teraźniejszość, typologia temporalnych praktyk kulturowych

Artykuł stanowi kontekstowe omówienie dwóch książek Érica Barataya, poszerzających jego oryginalny projekt historii zwierząt, przełożonych ostatnio odpowiednio na język polski i angielski: Kocich spraw. Koty tworzą swoją historię (2022) oraz Animal Biographies: Towards History of Individuals (2022). Autorka zwraca szczególną uwagę na rolę, jaką w eksperymentalnych metodach badawczych francuskiego historyka, chętnie sięgającego po literackie środki wyrazu, odgrywają animalne biografie – potraktowane jako istotne narzędzia poznawcze, dające wgląd w nieludzką perspektywę i w rezultacie stwarzające szanse na nowe otwarcie w studiach nad zwierzętami. To ujęcie sprzyja między innymi dowartościowaniu udział samych zwierząt konstruowaniu narracji o ich przeszłości.

Słowa klucze: studia nad zwierzętami, Éric Baratay, biografistyka

Artykuł prezentuje badania literaturoznawcze Wojciecha Śmiei dotyczące męskości w polskiej literaturze XX i XXI wieku, a w szczególności stanowi omówienie książki Nie/podległości i transformacje. Szkice o stuleciu męskiego niepokoju 1918-2018. Prześledzona została ewolucja teorii metodologicznych stosowanych przez badacza w literaturoznawczych studiach nad męskościami, od gay studies, przez teorię gender i queer, do men’s/masculinity studies, a także postawione zostały pytania dotyczące dalszego rozwoju tej subdyscypliny.

Słowa klucze: Wojciech Śmieja, męskość, gender, queer, literatura polska XX i XXI wieku

W przedmowie autorka przywołuje wiersz It’s a queer time Roberta Gravesa. Jak stwierdza, rozdziały książki pod wieloma względami mu odpowiadają. Zapowiada wstęp przedstawiający teorię wzajemnych powiązań czasu i historii, i tematykę kolejnych rozdziałów. Stanowią one eksperymenty myślowe, w których badane są nie tylko pozostałości nieudanych rewolucji, ale także momenty, w których ustalony porządek czasu zostaje przerwany. Teksty analizowane w książce nawiązują do historycznej „post-ności”, są to dzieła wizualne, sztuka efemeryczna – autorka zaznacza, że celowo nie ogranicza się do kanonu.

Słowa klucze: queer, postnowoczesność, studia genderowe, close reading

Artykuł wydobywa nieznaną biografię Marii Rundo (później Borowskiej) z czasu II wojny i tuż po wojnie (Maria Rundo była pierwowzorem bohaterki opowiadania Tadeusza Borowskiego Pożegnanie z Marią). Opiera się na materiałach źródłowych znajdujących się w Archiwum Biblioteki Uniwersyteckiej w Lund, przede wszystkim na Protokole przesłuchania świadka Marii Rundo z 1946, czyli zapisie jej zeznania, które zostało złożone przed pracownikami Polskiego Instytutu Źródłowego i zdeponowane w archiwum PIŹ w Lund. Na podstawie tego i innych dokumentów z archiwum PIŹ oraz osobistego dossier Zygmunta Łakocińskiego, założyciela PIŹ, zrekonstruowano w artykule okres uwięzienia Marii Rundo na Pawiaku, w obozach koncentracyjnych oraz podczas uchodźczego pobytu w Szwecji.

Słowa klucze: Maria Rundo, Maria Borowska, Maria Bayer, Polski Instytut Źródłowy, Protokół przesłuchania świadka, Auschwitz, Ravensbruck, Lund – Szwecja, kobieca biografia wojenna

Artykuł omawia metodologię tworzenia korpusów, czyli zbiorów tekstów, pozwalających zastosować metody ilościowe i na ich podstawie wyciągnąć wnioski na temat szerszej populacji, której próbę ów korpus stanowi. W szczególności omawiane tu korpusy stanowią obraz dyskursu danego okresu i mogą znaleźć zastosowanie w analizach diachronicznych czy badaniu procesu historycznoliterackiego. Cyfrowe literaturoznawstwo potrzebuje korpusów, by wykorzystać wypracowane już metody i poszerzyć nasze rozumienie takich procesów jak ewolucja gatunków, pojęć czy stylów. Nasze rozważania rozpoczynamy od ogólnego omówienia korpusów jako zbiorów danych badawczych w różnych dyscyplinach. Następnie skupiamy się na literaturoznawstwie, przyglądając się swoistym protokorpusom, czyli antologiom, które zdawały się pełnić podobną funkcję, choć w innym kontekście metodologicznym. Te rozpoznania prowadzą nas do przeglądu i analizy wybranych korpusów w badaniach literackich. W konkluzjach prezentujemy główne wyzwania związane z pracami nad Korpusem Dyskursu Literaturoznawczego (KDL).

Słowa klucze: korpus, antologia, przetwarzanie języka naturalnego, humanistyka cyfrowa, literaturoznawstwo, cyfrowe badania literackie

Title: Text corpus as a tool for literary studies

Abstract:
The article discusses the methodology of creating corpora, or collections of texts, that allow for the application of quantitative methods and drawing conclusions about the broader population sampled by the corpus. In particular, the corpora discussed in this paper provide a snapshot of the discourse of a given period and can be used in diachronic analysis or the study of the historical-literary process. Digital literary studies needs corpora to apply its methods already and to expand our understanding of such processes as the evolution of genres, literary concepts or styles. We begin our discussion with a general overview of corpora as research datasets in various disciplines. We then focus on literary studies, looking at anthologies, pictured as protocorpora, which seemed to serve a similar function, albeit in a different methodological context. These explorations lead us to the review of selected corpora in literary studies. In conclusion, we present the main challenges of the work on the Corpus of Literary Discourse (KDL).

Keywords: Corpus, antology, natural language processing, digital humanities, literary studies, digital literary studies

Artykuł stanowi próbę zdefiniowania i opisania reportażu inkluzywnego. Jego głównymi wyznacznikami będzie nie tylko deklarowane przez autorów i autorki reportaży oddawanie głosu tym, którzy dotychczas go nie mieli, ale również możliwość potencjalnego lub realnie dostrzegalnego wpływu prowadzącego do uwidocznienia i usłyszenia portretowanych mniejszości. Rozważania o reportażu inkluzywnych prowadzą do zadania pytania o możliwą relację wpływu między autorem, bohaterem i czytelnikiem, a także pozwalają zastanowić się nas skutecznością społecznego i kulturowego oddziaływaniu tak popularnego współcześnie gatunku z kręgu literatury faktu.

Słowa klucze: reportaż inkluzywny, dostrzeżenie, moment zwrotny, zaangażowanie społeczne

Tekst ma na celu przebadanie poglądów jednego z najważniejszych polskich poetów dwudziestolecia międzywojennego, wyznającego poglądy komunistyczne, na temat rewolucji. Autorka analizuje utwory Jasieńskiego – i bada ich recepcję – które temat rewolucji podejmują bezpośrednio: Pieśń o głodzie, Słowo o Jakubie Szeli i Pale Paryż. Pokazuje, jak poeta rezygnował z futuryzmu, dochodząc do idei rewolucji, i jak ta idea rozwijała się w jego twórczości: od utraty wiary w maszynową cywilizację i krytyki opartego na niej kapitalizmu, przez studium nierówności społecznych i jej symbolu: głodu, krytykę religii, analizę antyfeudalnej świadomości polskiego chłopstwa czasów rabacji galicyjskiej aż do dogłębnej analizy stosunków klasowych w Europie i projektu nowego komunistycznego porządku.

Słowa kluczowe: Bruno Jasieński, miasto, rewolucja, komunizm, głód

Celem artykułu jest ukazanie potencjału komunikacyjnego, artystycznego i filozoficznego niemówiących (niewerbalnych) autystów. Jest to temat niedoceniony w specjalistycznej literaturze dotyczącej autyzmu, ze względu na kontrowersje wokół niektórych metod komunikacji alternatywnej, ale też mało obecny w refleksji humanistycznej. Artykuł kontekstualizuje sam autyzm osób niemówiących, polemizuje ze stanowiskiem wyjaśniającym każdy rodzaj autyzmu w kategoriach braku tzw. teorii umysłu, a także analizuje film fabularny Śubuk w reż. Jacka Lusińskiego i książki niemówiących autystów: Adama Siłkowskiego i Ido Kedara. W tym ostatnim punkcie – analizy utworów – wykorzystano narzędzia filozoficzne: refleksję nad kategoriami poiesis (przełamanie apraksji poprzez mówienie-pisanie) oraz podmiotu, niemówiącego, lecz niewątpliwie myślącego.

Słowa klucze: niemówienie (niewerbalność), autyzm, poiesis, praksja/apraksja, podmiot

Title: “Some, that Is, Not All:” About Non-Speaking but Writing Autists: Adam Siłkowski, Ido Kedar, and Śubuk

Abstract:
The article shows the communicative, artistic, and philosophical potential of non-speaking (non-verbal) autists. This theme has been yet underexplored in the specialized literature on autism due to the controversy surrounding some methods of alternative communication, and it is equally underresearched in studies in the humanities. The article contextualizes non-speaking autism itself, polemicizes against the position that explains any type of autism in terms of the absence of the “theory of mind,” and analyzes the feature film Śubuk, directed by Jacek Lusinski, along with books by non-speaking autists Adam Siłkowski and Ido Kedar. In the analysis of these works, the article employs philosophical tools: a reflection on categories of poiesis (breaking apraxia through speaking-writing) and the non-speaking but undoubtedly thinking subject.

Keywords: non-speaking (non-verbal), autism, poiesis, praxia/apraxia, subject

W drugiej połowie XX wieku tematem życia codziennego zainteresowali się liczni przedstawiciele różnych środowisk intelektualnych. Wśród nich był także francuski pisarz Georges Perec. Celem niniejszego artykułu będzie naszkicowanie zmian, jakich dokonała ta, często niedostrzegalna, rewolucja w krajobrazie literackim, zapoczątkowana przez Pereca. W pierwszej kolejności skupimy się na kontekście teoretycznym, następnie na pracy i wkładzie Pereca w rozwój tego obszaru, by w końcu, na przykładzie dwóch współczesnych pisarzy (Annie Ernaux i Philippe’a Delerma), omówić sposoby, w jaki temat codzienności przedstawiany był w literaturze.

Słowa klucze: Perec, Ernaux, Delerm, codzienność, literatura francuska

Title: Everyday Life: Georges Peretz and His Followers

Abstract:
In the second half of the twentieth century, the subject of everyday life attracted the interest of numerous representatives of various intellectual circles. Among them was also the French writer Georges Perec. This article sketches the changes made by this, often overlooked, revolution in the literary landscape, initiated by Peretz, by first focusing on the theoretical context, then on Perec’s oeuvre and contribution to the field, so as to, finally, employ the examples of two contemporary writers – Annie Ernaux and Philippe Delerm – to discuss how the theme of everyday life has been presented in literature.

Keywords: Perec, Ernaux, Delerm, everyday life, French literature

Celem artykułu jest prezentacja wyników badań komparatystycznych prozy Szczepana Twardocha. Utwory tego pisarza analizowane są pod kilkoma względami: a) jakie rodzaje aktywności ruchowej Twardoch osobiście podejmuje i opisuje; b) jakie dyscypliny sportowe najczęściej występują w jego utworach; c) podobieństwa w prezentacji sportu w autobiograficznych narracjach innych twórców prozy polskiej i zagranicznej; d) powiązanie sportu z filozofią, historią Polski i Śląska oraz (pseudo)kibicowaniem, jako elementami współczesnej rzeczywistości społecznej. Łączenie ze sobą żywiołów na pozór odległych – kibicowania, filozofii, sportu i literatury – wydaje się zabiegiem ryzykownym i zaskakującym. Współczesna proza polska dostarcza jednak wielu przykładów na udane połączenie tych elementów w jedną całość, mariaż kultury wysokiej z niską: poczytne powieści utytułowanych autorów uprawiających sport. Sztandarowym tego przykładem jest czytelniczy i medialny sukces Króla Szczepana Twardocha.

Słowa klucze: literatura, kultura fizyczna, sport, Szczepan Twardoch

Title: Sports activity in Szczepan Twardoch’s prose

Abstract:
The aim of the article is to present the effects of the comparative research of Szczepan Twardoch’s prose. The writer’s work is being analysed in many ways: a) which kinds of physical activity Twardoch engages in and describes; b) which sports disciplines most often occur in his writing; c) similarities in the presentation of sport in autobiographical narrations of other authors of the Polish and foreign prose; d) the connection between sport and philosophy, history of Poland and Silesia together with pseudo-fans, as elements of contemporary social reality. Linking elements seemingly remote – supporting, philosophy, sport and literature – appears to be a risky and a surprising operation. However, Polish contemporary prose supplies us with numerous examples of a successful fusion of these, the marriage of high and low culture: widely-read novels of titled authors practising sport. A flagship example can be the reader’s and media success of The King by Szczepan Twardoch.

Keywords: literature, physical culture, sport, Szczepan Twardoch