Artykuł jest odpowiedzią na dyskusję zainicjowaną przez Pracownię Literatury Średniowiecza IBL PAN na temat nowej edycji zachowanych w autografie dzieł Tomasza Nargielewicza OP. Odnosząc się do stanowiska Pracowni, proponuję nowe spojrzenie na okoliczności powstania kodeksu Pawlik. 3 oraz na integralność zawartych w nim dzieł. W moim przekonaniu nie powinny one być rozdzielane i opracowywane osobno w kolejnych edycjach naukowych, ponieważ kompozycję kodeksu można uznać za spójną pod względem estetycznym całość, której elementy – Arfa duchowna i Różne historyje – stanowią świadectwo nieprzypadkowej działalności autora i noszą piętno okoliczności, w jakich powstawały.

Słowa kluczowe: Tomasz Nargielewicz, edytorstwo naukowe, tekstologia, dominikanie

Artykuł omawia dziewięć kazań ks. Piotra Skargi ze zbiorów: Kazania o siedmi sakramentach i Kazania przygodne, przeznaczonych na różne okazje: ślub, msza prymicyjna, śmierć, pogrzeb, zwycięstwo w wojnie. Analiza obejmuje strategie perswazyjne w tych tekstach. Refleksja ogólna dotyczy statusu genologicznego kazań staropolskich: postawiono tezę, że nie wystarczy wskazać źródła inwencyjne, by mówić o wzajemnej zależności tekstów. Autor dowodzi, że równie ważne są dispositio i elocutio. W zakończeniu mowa o dotychczasowych próbach klasyfikacji genologicznej w odniesieniu do kazań.

Słowa kluczowe: Piotr Skarga, kaznodziejstwo XVI w., teoria kaznodziejstwa, kazania przygodne, genologia kazań

Artykuł ma na celu rozważenie genologicznych aspektów Rozmów chrystyjańskich (Kraków 1575), najważniejszego dzieła w dorobku Marcina Czechowica, wieloletniego przywódcy małopolskiego zboru unitariańskiego. Dotychczas Rozmowy klasyfikowano zwykle jako katechizm, przeoczając fakt, że posiadają wiele cech właściwych dialogowi doktrynalnemu. Na genologiczne związki Rozmów chrystyjańskich z dialogiem wskazują przede wszystkim: 1) tematyka wyznaniowa, zaprezentowana w sposób polemiczny i apologetyczny; 2) literackie odwzorowanie fikcyjnej rozmowy dwóch postaci, Nauczyciela i Ucznia, czemu towarzyszy zarys elementów świata przedstawionego; 3) charakterystyczna dla dialogu dyskursywność, brak zdarzeniowości oraz nacisk położony na argumentację, przy czym wykorzystana w tekście metoda dowodzenia koresponduje z ówczesnymi sposobami prowadzenia dysput (ars disputandi).

Słowa kluczowe: Rozmowy chrystyjańskie, Marcin Czechowic, dialog doktrynalny, katechizm, genologia, wczesna nowożytność

Przedmiotem artykułu jest definicja lemmy w polskiej teorii symboliki, jako gatunku samodzielnego i składnika gatunków złożonych (emblema, symbolum). Na podstawie poetyk i retoryk XVII-XVIII w. odtworzono rozumienie pojęcia (titulus, przesłanka logiczna, argument) i jego podstawy teoretyczne (m.in. teoria epigramatu, ars memorativa, podręczniki S. Pietrasanty, E. Tesaura, J. Masena). Scharakteryzowano wpływ lemmy na recepcję emblematyki w Rzeczypospolitej (m.in. scalenie poantycznej i pośredniowiecznej tradycji symbolicznej z nowożytną sztuką konceptu, rozdzielenie definicji emblema i symbolum, kontekst epigramatyczny symboliki, upowszechnienie jezuickiego „emblematu sylogistycznego”) oraz wynikające z teorii przesłanki metodologiczne dla badań nad literaturą i sztuką symboliczną (lemmata jako elementy odrębnej struktury logicznej).

Słowa kluczowe: lemma, emblemat, symbol, epigramat, logika, retoryka

Artykuł dotyczy wybranych renesansowych inicjatyw genologicznych zmierzających do modernizacji średniowiecznej kroniki uniwersalnej. Marcantonio Coccio Sabellico (Rapsodie historiarum Enneadum […], 1498, 1504) przedłożył wersję humanistyczną, rezygnując z periodyzacji według wieków świata i czterech monarchii na rzecz sekularnego systemu chronologicznych ennead („dziewiątek”). Bardziej konserwatywny Johannes Nauclerus (Memorabilium omnis aetatis […], 1516) zaproponował rozwiązanie kompromisowe: utrzymał kanon periodyzacji, ale nałożył nań „nakładkę” w postaci 130 Generacji. Johannes Carion (Chronica, 1533) przystosował model średniowieczny do potrzeb protestantyzmu, reinterpretując koncepcję czterech monarchii. Wreszcie inicjatywa Marcina Bielskiego (Kronika wszytkiego świata, 1551) polegała na radykalnej rekompozycji, czyli encyklopedycznej kolekcji względnie niezależnych części, w wybiórczym, samodzielnym nawiązaniu do poprzedników.

Słowa kluczowe: renesans, gatunek, kronika uniwersalna, periodyzacja, kompozycja

Artykuł stanowi omówienie kategorii charakteru lirycznego w poetyce Macieja Kazimierza Sarbiewskiego (Characteres lyrici, seu Horatius et Pindarus, 1626/1627). Poeta i nauczyciel retoryki poszerzył znaczenie tego pojęcia, aby objąć nim nie tylko rozmaite odmiany stylistyczne liryki (formy, rodzaje, odmiany i sposoby mówienia, np. apsychologia i chronicopoeia), ale także regulujące je przepisy retoryczne (nagłówki i indeksy tematyczne). Używał go raz jako kategorii retorycznej, wywodzącej się ze słownika elokucji, raz jako kategorii metaretorycznej umożliwiającej uporządkowanie materii wykładanej sztuki.

Słowa kluczowe: retoryka, elokucja, styl, poetyka, Maciej Kazimierz Sarbiewski.

Punktem wyjścia dla podjętych rozważań jest centralna teza Papierowego świata Davida Olsona konstatująca, że intencja komunikacyjna (tzw. moc illokucyjna wg Austina), która w oralnej wymianie informacji była realizowana przez środki pozawerbalne i sam kontekst sytuacyjny; w dojrzałej piśmienności (szczególnie literackiej) zaczęła być dość szybko i sprawnie odzyskiwana za pomocą różnych zabiegów formalnych (z zakresu grafiki, stylistyki, kompozycji, elementów treściowych etc.), mających za zadanie utekstowienie tejże intencji. Niniejszy artykuł jest próbą weryfikacji i uszczegółowienia tezy Olsona w dziedzinie wczesnonowożytnej genologii. Otóż okazuje się, że sam wybór gatunku przez pisarza nie zawsze odsłania rzeczywistą intencję komunikacyjną, a czasami może służyć za kamuflaż. Zupełnie inaczej jest w przypadku jawnego łamania reguł gatunkowych lub ostentacyjnego wykraczania poza nie – co służy zazwyczaj ujawnianiu ukrytej intencji. Zjawisko powyższe zostało prześledzone na przykładzie barokowych antytrenów, czyli nieuzasadnionych z pozoru nawiązań intertekstualnych do Trenów Jana Kochanowskiego (Hieronim Morsztyn, Jan Andrzej Morsztyn, Anna Stanisławska, Wacław Potocki).

Słowa kluczowe: komunikacja, oralność, piśmienność, intencja komunikacyjna, antytreny

Artykuł jest wspomnieniem o Józefie Japoli, literaturoznawcy z KUL zmarłym w listopadzie 2018 roku. Japola zostaje przedstawiony w trzech perspektywach: 1) jako tłumacz i badacz, 2) jako nauczyciel, 3) jako człowiek.

Słowa kluczowe: Józef Japola, Walter Jackson Ong, onglish, metafora, teoria literatury, badania literackie, oralność, piśmienność, sacrum w literaturze.

Koryfeusze heraldyki w dawnej Polsce bez wątpienia znali słowo „herbarz”, ale nie umieszczali go w tytułach swoich prac, gdyż w ich czasach nie oznaczało ono bynajmniej księgi herbowej, lecz… zielnik. Współczesna kategoria genologiczna herbarza wywodzi się z tradycji dopiero XIX-wiecznej. W odniesieniu do piśmiennictwa staropolskiego należy ją rozumieć szeroko, skoro w jej granicach mają się zmieścić dzieła bardzo odmienne i niepodobne do siebie. Na różnice między nimi warto spojrzeć przez pryzmat teorii Karlheinza Stierlego, z której można wysnuć stwierdzenie: każdemu dziełu nadaje kształt jego funkcja. Ważne jest to, kto pisze i dla kogo. Artykuł stanowi próbę sformułowania refleksji genologicznej na temat herbarzy staropolskich. Akcentuje i uzasadnia pogląd autora o związku tego gatunku z dawną historiografią.

Słowa kluczowe: herby, herbarze, szlachta, historiografia, dawna Polska, genologia, literatura staropolska

Przedmiotem rozważań jest problematyka gatunkowa anonimowego Postępku prawa czartowskiego… (1570). Utwór składa się z dwóch części – dialogu i traktatu. Chcąc zawrzeć całość materii demonologicznej, autor potrzebował dwu odmiennych sposobów przedstawiania treści, dlatego sięgnął po najwłaściwsze formy, które ze sobą połączył, nie mieszając ich, lecz szeregując. Celem autora nie było wykroczenie poza normy, lecz stworzenie tekstu lepszego i pełniejszego. Podstawowym celem była skuteczna komunikacja, a o kształcie utworu zadecydowała intencja autora i wzgląd na publiczność literacką. Kompilacji w Postępku nie można ani uważać za osobny gatunek, ani eksperyment genologiczny, lecz przemyślaną strategię przedstawienia materii demonologicznej w najwłaściwszy i najbardziej przystępny sposób.

Słowa kluczowe: gatunek, kompilacja, dialog, traktat, Postępek

Artykuł stawia tezę, że „romans” (pojmowany jako przednowoczesna forma powieści) i powieść oświeceniowa dotychczas ujmowane były jako człony aksjologicznie nacechowanej opozycji, ponieważ realizowały antagonistyczny, jednopoziomowy i „koniunkturalny” (według terminologii Fernanda Braudela) model historii literatury. Opozycję trzeba nie tyle odrzucić, ile uzupełnić innymi rodzajami relacji, wśród których znajdzie się również kontynuacja, negocjacja i przemieszczenie. Będzie to możliwe dopiero wtedy, kiedy inaczej spojrzy się na historię literatury: nie tylko jako na historię literackich wydarzeń i koniunktur, ale także jako na historię długiego trwania.

Słowa kluczowe” „romans”, powieść, długie trwanie, historia wydarzeniowa, koniunktura

20 XI 2017 w Zespole Edytorstwa Krytycznego Tekstów Dawnych odbyło się zebranie, na którym M. Kazańczuk i D. Gacka przedstawili swoją koncepcję przygotowywanej edycji tekstów Tomasza Nargielewicza. Polegałaby ona na wydaniu jedynie dłuższych form fabularnych, z pominięciem krótkich, które były już wcześniej wydane przez Teresę Kruszewską-Michałowską. W trakcie dyskusji przedstawiciele Komitetu Redakcyjnego Biblioteki Pisarzy Staropolskich zakwestionowali tę koncepcję, wyrażając pogląd, że edycja powinna odzwierciedlać dokładnie zawartość i układ manuskryptu. W efekcie tej dyskusji Zespół i Kierownik Pracowni uzasadnili szczegółowo swoją koncepcję w „Stanowisku Pracowni”. Przedstawili ją na seminarium kodykologicznym wraz z koreferatem dra Cybulskiego, do którego odniósł się A. Dąbrówka w swoim „responsie”.

Słowa kluczowe: książka rękopiśmienna, tekstologia, edycja krytyczna, tekst staropolski.

Keywords: manuscript book, textual scholarship – premodern, critical edition, Polish prose – 18^th c.

Artykuł nie jest szczegółową polemiką ze stanowiskiem dra Cybulskiego, ale wychodzi od sprzeciwu wobec jego konkluzji stawiającej praktykę literacką dawnych czasów ponad nasze „spekulacje” co do jej funkcjonowania. Każdą praktykę poprzedza pewna teoria, której określenie pozwala nie tylko należycie rozumieć dawne praktyki, ale uzupełniać wiedzę tam, gdzie brakuje materialistycznie utrwalonych danych. Zasadniczą teorią jest stara retoryka literacka, która zyskuje na heurystycznej wartości dzięki nowym ujęciom ontologii dzieła sztuki i konstruktywistycznej tekstologii.

Słowa kluczowe: książka rękopiśmienna, retoryka, tekstologia, edycja krytyczna, ontologia sztuki, materializm, radykalny konstruktywizm.

Keywords: manuscript book, rhetorics, textual scholarship, critical edition, ontology of art, radical constructivism

Tekst stanowi interpretację opowiadania Zygmunta Haupta Coup de grâce jako opowieści o wstydzie ofiary. Zdaniem autora jest to opowieść wpisująca się w – zaproponowane wiele lat później przez myśl psychoanalityczną i filozoficzną – inne traktowanie wstydu aniżeli uczucia związanego z poczuciem winy. Dzisiaj powiadanie Haupta daje się czytać niczym świadectwo złożone w imieniu ofiar, posiadaczy „nagiego życia”.

The text interprets Zygmunt Haupt’s story Coup de grâce as a story about the shame of a victim. According to the author, this is a story that is part of a different treatment of shame than feelings of guilt, proposed many years later by psychoanalytic and philosophical thought. Today, Haupt’s story can be read as a testimony on behalf of victims, holders of „naked life”.

Słowa kluczowe: shame, gaze, guilt, testimony

W artykule analizuję Figliki Mikołaja Reja (1572), będące najczęściej parafrazami innych utworów podejmujących temat katolickich dramatyzacji liturgicznych. Problematykę omawiam w kontekście innych odnoszących się do religii figlików, podkreślając aspekty performatywne, cielesny i materialny wymiar komunikacji. Rej pokazuje, jak „codzienność” – poprzez swego rodzaju spontaniczność zachowań aktorów i publiczności – wdziera się do katolickiego rytuału, obraca wniwecz pozornie budujące, w istocie religijnie bezużyteczne przesłanie dramatyzacji. Nawet mała i niezamierzona nieporadność aktorów, niewłaściwa reakcja publiczności pozwalają podważyć znienawidzony papistowski rytuał. Rej pokazuje mechanizm spontanicznej autonomizacji sytuacji performatywnej, wymykającej się spod jakiejkolwiek kontroli i kurateli religijnej Kościoła. Satyra i drwina Reja wynika także z pedagogiki religijnej: katolickie dramatyzacje liturgiczne narażają zbawienie laików na niebezpieczeństwo.

Słowa kluczowe: Mikołaj Rej, figlik, dramat liturgiczny, przedstawienia duchowe, dramatyzacja liturgiczna, pasja, reformacja, satyra, skatologia

Badacze małych form literackich, takich jak przysłowie, sentencja czy aforyzm mają problem z ich zdefiniowaniem. Zdefiniowanie gatunku staje się koniecznością zwłaszcza wtedy, gdy porównuje się podobne formy występujące w różnych obszarach kulturowych. Problemem staje się wówczas nie tylko zestawienie i opisanie cech gatunku tak, by odróżnić go od innych, pokrewnych, ale także sam termin, który go określa. W różnych językach stosuje się różne nazwy na określenie tej formy, którą w języku polski nazywamy dziś przysłowiem; najczęściej wywodzą się one z łaciny (proverbium) lub greki (paremia). Kolejnym utrudnieniem jest to, że np. hiszpańscy badacze zajmujący się małymi formami literackimi paremię traktują szerzej niż przysłowie. Brak zatem paralelności i konsekwencji. Zamieszanie genologiczne w kwestii przysłowia trwa.

Słowa kluczowe: gatunek literacki, przysłowie, aforyzm, paremia, paremiologia, komparatystyka

Bogate zasoby dawnej twórczości epigramatycznej nie zawsze korelują z indykatorami gatunku podawanymi w opracowaniach genologicznych. Ta dychotomia daje się zauważyć nie tylko w zestawieniu opublikowanych w czasach nowożytnych zbiorów poetyckich z rozpowszechnionymi współcześnie wyznacznikami tej formy literackiej, ale także z ujęciami wypracowanymi w epoce tworzenia teorii z zakresu genologii, w renesansie. Wszyscy teoretycy gatunku są zgodni, że epigramat nie ma właściwej sobie materii, rytmizacji ani sposobów wyrazu. Brak ścisłych granic sprawił, że w kolekcjach epigramatycznych znalazły się utwory reprezentujące inne gatunki pisarstwa, pośród nich także formy rozbudowane. Kwestią otwartą pozostaje ustalenie, czy epitafia, stemmaty i symbole to osobne gatunki, czy raczej postaci epigramatu. Uściśleń brakuje też co do form takich, jak echo, dialogizm, anagram, akrostych. Celem obecnego artykułu jest wykazanie istniejących rozbieżności. Studium ma wskazać na potrzebę szerszych badań genologicznych dotyczących epigramatu. Pozwoliłyby one na bardziej trafne analizy istniejącego dorobku poetyckiego i jego jaśniejszą systematyzację.

Słowa kluczowe: epigramatyka epoki renesansu i baroku, epigramat według Juliusza Cezara Skaligera, teoria epigramatu, epigramat jako gatunek, genologia epigramatu

Artykuł jest poświęcony możliwościom zastosowania współczesnych koncepcji narratologicznych w badaniach literaturoznawczych nad gatunkami epickimi. Chodzi o podstawowe historycznie produktywne typy wypowiedzi literackich, tworzących sferę epiki literackiej: epos, opowieść, nowela, powieść, szkic, opowiadanie. W rezultacie autor wskazuje, że podstawowe utwory gatunkowe różnią się od siebie przede wszystkim zastosowanymi w nich strategiami narracyjnymi.

słowa kluczowe: strategie narracyjne, gatunek literacki, narracja, typy wypowiedzi literackich

Recenzja: Dorota Koczanowicz, Pozycja smaku. Jedzenie w granicach sztuki, Instytut Badań Literackich PAN Wydawnictwo, Warszawa 2018

Słowa kluczowe: jedzenie, estetyka, food studies, sztuka, kultura

Regionalizm literacki w Polsce. Zarys historyczny i wybór źródeł, red. Z. Chojnowski, M. Mikołajczak, Universitas, Kraków 2016, s. 452.

Słowa klucze: nowy regionalizm, przestrzeń, lokalność, centra, peryferie, literatura polska

Esej jest analizą podwójnego dopełniacza zawartego w formule „biologia Hitlera”. Z jednej strony formuła ta może być rozumiana jako nazistowska próba zastosowania darwinizmu do porządku politycznego. Z drugiej odnosi się ona do biologii ciała Hitlera jako konkretnego nazisty próbującego ujarzmić własną cielesność. Napięcie między dwoma rozumieniami biologii – badane wcześniej przez Klausa Theweleita na podstawie pamiętników niemieckich faszystów próbujących zdyscyplinować własne ciała – staje się pretekstem do dokonania innej niż nazistowska translacji słownika darwinowskiej biologii na porządek polityczny. W tej perspektywie polityka zamiast naturalizować cielesność (dzieląc ją na męską i kobiecą), staje się ekspresją wynaturzenia samej natury (wytwarzającej niezliczoną ilość modeli płci).

Słowa klucze: ciało, faszyzm, biopolityka, płeć, Timothy Snyder, Klaus Theweleit, Elizabeth Grosz

Artykuł poświęcony jest pamięci o zagładzie Romów (Porajmos) w krajach byłej Jugosławii (Serbii i Chorwacji). Pamięć o Porajmosie rozpatrywana jest jako społeczny i kulturowy konstrukt, który ma charakterystyczną dla danego kraju/regionu historię, jednak powszechnie – zarówno w historiografii, jak i w tekstach kultury – temat ten podlega marginalizacji. W tekście analizowane są jej przyczyny (społeczna dyskryminacja grupy, specyfika kodu kulturowego, dyskryminacja historyczna) oraz powody niepamięci (niema pamięć) o Porajmosie. Artykuł ponadto prezentuje badania nad Porajmosem na obszarze postjugosłowiańskim oraz omawia praktyki komemoratywne związane z romską zagładą na terenie Chorwacji i Serbii. Centralną część pracy stanowi analiza wydanej w 2015 r. powieści Nebojšy Lujanovicia Oblak boje kože (‘Chmura w kolorze skóry’), z uwzględnieniem warstwy literackiej utworu oraz obrazu pamięci (wykorzystującego metaforykę mapy). Powieść obrazuje relację pomiędzy tekstem a społeczną pamięcią o przeszłości.

Słowa kluczowe: Porajmos, romska zagłada, pamięć społeczna, pamięć kulturowa, Serbia, Chorwacja

Artykuł prezentuje zbiór teoretycznych przymiarek do definicji i wskazania ram znaczeniowych miejsca urodzenia jako możliwej kategorii kulturowej i analitycznej. Autorka odwołuje się do konotacji dwóch członów tej kategorii – miejsca oraz aktu urodzenia – a ponadto sytuuje ją w kręgu pojęć z zakresu geopoetyki, takich jak: mała ojczyzna, okolica, miejsce antropologiczne, rodzinne strony, miejsce autobiograficzne czy matecznik. Celem artykułu jest wskazanie różnych sposobów i kontekstów rozumienia miejsca urodzenia oraz sondowanie potencjału symbolicznego i znaczeniowego miejsca urodzenia w projektowaniu tożsamości.

Słowa kluczowe: miejsce urodzenia, tożsamość, okolica, mała ojczyzna, matecznik

Autorka studium proponuje zastosowanie nowej klasyfikacji gatunkowej dla opisu polskiej liryki miłosnej XVI i XVII w., zaczerpniętej z francuskich prac mediewistycznych. W teoretycznym wstępie przedstawiono warianty tematyczne podstawowego gatunku romańskiej liryki popularnej, jakim jest chanson de femme (kobieca pieśń miłosna o charakterze lamentacyjnym). Następnie analizie poddano szereg utworów staropolskich, które łączy opis zorzy porannej (typowy dla prowansalskiej alby będącej dworską* wersją chanson de malmariée), ponadto każdy z nich wydaje się jednym z wariantów chanson d’ami: chanson de délaisseé i chanson de départie lub chanson de malmariée. Dostarczono też przykładu alba de séparation oraz alba formelle érotique.

*W angielskiej wersji streszczenia można napisać: trobarique (po polsku ten przymiotnik nie istnieje) albo courtois (kursywą).

Słowa kluczowe: liryka staropolska, chanson de femme, Jan Kochanowski, Jan Smolik, Szymon Zimorowic, Jan Andrzej Morsztyn, Adam Władysławiusz

Tekst przedstawia odmienność funkcjonowania literatury przednowoczesnej oraz zmiany w XIX i XX wieku prowadzące do współczesnego punktu widzenia, kierującego refleksją badaczy staropolszczyzny.  

Słowa kluczowe: Literatura staropolska, gatunki, genologia, epoka przednowoczesna, przełom romantyczny, teoria literatury