Artykuł jest interpretacją powieści Elfriede Jelinek Pożądanie w kontekście teorii Julii Kristevej dotyczącej dyskursu miłosnego oraz sposobu, w jaki emocje utrwalają i wyjawiają się w języku. Autor skupia się na kształtowaniu się relacji trzech instancji – autorki, bohaterki powieści i badaczki — które dążą do umożliwienia zapisu w literackim tekście osobistego i cielesnego doświadczenia. Literackie powiązania służą do określenia sieci zależności podmiotów, w których każdy może przyjąć postawę dominującą lub podporządkowaną. Istotnym aspektem jest odkrycie zasad, według których porządek symboliczny zostaje zakłócony przez elementy semiotyczne. Gromek wskazuje takie momenty w Pożądaniu, traktując ciało zarówno jako kategorię poznawczą jak i interpretacyjną.

słowa kluczowe: Jelinek, Kristeva, ciało, dyskurs miłosny

W tekście podjęto kwestie tego, jak materiał i narzędzia wpływają na zapisywaną treść. Przykład Mikrogramów Roberta Walsera, zbioru krótkich próz, które pisarz zapisywał ołówkiem na małych kawałkach papieru za pomocą bardzo drobnego pisma, pokazuje jak sam zapis tekstu literackiego kształtuje jego formę i ma realny wpływ na zawartą w nim treść. Dzięki temu tekst staje się zjawiskiem przestrzennym, zyskuje materialny ciężar, jest efektem nie tylko  pracy intelektualnej, lecz także fizycznej. Teorie Michela de Certeau i Tima Ingolda wykorzystane przy analizie “Mikrogramów” ukazują, że znaczenie  tekstów Walsera realizuje się w napięciu między myśleniem a działaniem oraz sztuką i techniką.

Słowa kluczowe: Robert Walser, materialność pisma, metoda ołówkowa, rękopiśmienność, Mikrogramy

Artykuł jest interpretacją wiersza Juliana Przybosia Z Tatr. Szczególnym przedmiotem uwagi są dwa problemy. Pierwszy: w świecie przedstawionym słowem Przybosia siostry Skotnicówny niejako zamieniły się miejscami (tzn. prowadząca wyciąg Lida stała się asekurującą Marzeną – i odwrotnie); emocje Lidy poprzez medium wiersza stawały się emocjami Marzeny, Juliana Przybosia oraz czytelniczego audytorium. Drugi: Natura i Kultura mówią swoimi własnymi językami, na które pozostają jakby sobie obce. Dyskursywność taternickiego ładu wykluczyła to, co niestosowne – zarazem Przybosiowe ekwiwalentyzowanie uczuć tzw. zwierzęcy strach przed śmiercią przetworzyło na materię poetyckiej sztuki słowa.

Słowa kluczowe: Julian Przyboś, Marzena Skotnicówna, Lida Skotnicówna, Zamarła Turnia.

Artykuł podejmuje problem roli tytułów w sztuce abstrakcyjnej i pytanie o ich status jako werbalnych artefaktów o własnym referencyjnym, intertekstualnym i brzmieniowym znaczeniu. Skupiając się na cyklach obrazów amerykańskiego artysty Franka Stelli, autorka śledzi przemiany ich recepcji i powody, dla których początkowe formalistyczne wykładnie całkowicie abstrahowały od dołączonych do obrazów tytułów. O ile krytyczne odniesienie do formalizmu demaskuje we właściwych mu uniwersalistycznych założeniach faktyczne, historyczne usytuowanie tego dyskursu, to postulat dostrzeżenia aktywnej roli tytułów nie jest próbą szukania w nich drogi do źródłowej intencji, ale zachęca do traktowania ich jako gestu, uwzględnienia ich poetyki i specyfiki budowanych przez nie odniesień.

Słowa kluczowe: wizualność, amerykański formalizm, miejsce, tytuł, Frank Stella

Esej stanowi interpretację powieści dla dzieci Kajtuś czarodziej Janusza Korczaka w kontekście motywów gotyckich ze szczególnym uwrażliwieniem na nienormatywność seksualną. Ta realizuje się w powieści zarówno poprzez podjęcie zamaskowanych tropów homoerotycznych, w tym cytatów z klasyków modernistycznego pisarstwa homoseksualnego (Wilde, Proust), jak i poprzez włączenie się pisarza w dyskusję o „wieku przyzwolenia”, a tym samym stanowi wypowiedź nt. seksualności dziecięcej. Korczak wyzyskuje ponadto tropy gotycystyczne, przede wszystkim motyw sobowtórów i ezoteryzmu.

Słowa klucze: gotycyzm, sobowtór, pedofilia, homoseksualność, literatura dziecięca.

Artykuł dotyczy filozoficznego potencjału podmiotowości, dla której punkt wyjścia stanowi koncepcja lęku w teorii Jacquesa Lacana. Tekst został podzielony na dwie części. W pierwszej koncentruję się na koncepcji lęku w świetle podmiotowości w teorii Lacana. Lęk nie jest w niej pojęciem bezprzedmiotowym, lecz zawsze dotyczy obiektu, sygnalizując cięcia w obszarze podmiotowej struktury. Pojawia się tam, gdzie dochodzi do rozbicia, pokawałkowania, braku jedności w tej strukturze oraz ściśle wiąże się z pragnieniem Innego. Najpełniejszą wykładnię teorii lęku Lacan zawarł w seminarium Lʾangoisse, na którym opieram swoje analizy.

Druga część artykułu poszerza rozważania na temat podmiotowości i lęku według Lacana o odniesienia do rozważań na temat lęku i pragnienia u filozofów, takich jak Emmanuel Lévinas i Paul Ricoeur. Dyskusję nad potencjałem podmiotowości wynikającym ze zdolności odczuwania lęku i pragnienia poszerzam także o odniesienie do filozofii moralnej Immanuela Kanta, do której sam autor Lʾangoisse chętnie nawiązywał.

Słowa kluczowe: pragnienie, lęk, podmiot, inny, afekt

Artykuł stanowi próbę analizy fenomenu Notatników Aleksandra Wata przy wykorzystaniu różnych optyk badawczych, wśród których znalazły się m.in. teorie archiwum, genetyka tekstów i krytyka somatyczna. Najważniejsze z zawartych w szkicu rozpoznań dotyczą szczególnego typu epistemologii pisania oraz interdyscyplinarnego projektu akumulacji i organizacji wiedzy, które wyłaniają się z notatek pisarza, dając obraz znoszenia granic pomiędzy tym, co naukowe i społeczne, estetyczne i polityczne. Praktyki te stwarzają tym samym warunki dla zaistnienia wiedzy upodmiotowionej, która artykułowana na różne sposoby znajduje swoje szczególne miejsce w literaturze.

Słowa kluczowe: Aleksander Wat, Notatniki, archiwum, interdyscyplinarność, genetyka tekstów, krytyka somatyczna

Kino Andrzeja Wajdy ufundowane jest na wizualnym ekscesie. Jego filmy oparte są na metodzie swobodnego nanizywania kontrastujących ze sobą obrazów, co przywodzi na myśl refleksję S. Eisensteina dotyczącą patosu. Zarówno u Wajdy, jak i Eisensteina afekty postrzegane są jako struktury, które oddziałują na widza za sprawą formy. Wyświetlenie afektywnych struktur tworzących styl jego filmów pozwala na zespolenie nowego sposobu rozumienia filmu (E. Brinkema) z afektywnym dziedzictwem (Eisenstein), przypominając zarazem, że problematyka ta ma w teorii kina długą tradycję. Tekst zamyka próba scharakteryzowania – za sprawą narzędzi psychoanalitycznych (M. Klein) – genezy stylu filmów Wajdy, który odsyła do traumy – wojennej, historycznej i prywatnej.

Słowa kluczowe Andrzej Wajda, eksces, afekt, patos, reparacja, ciało

Praca bada sposób w jaki Agamben oraz Deleuze ujmują zagadnienie potencjalności. W pracy – opierając się na podstawowych prawach logiki formalnej – zostaje udowodnione, iż Agamben popełnił błąd logiczny argumentując swoje stanowisko odnośnie zagadnienia potencjalności. Deleuzjańske zaś intuicje odniesione zostaną – metaforycznie – do koncepcji zawartych w fizyce współczesnej.

Słowa kluczowe: Agamben, błąd logiczny, Deleuze, potencjalność, fizyka współczesna

Recenzja: Maciej Duda, Dogmat płci. Polska wojna z gender, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk 2016, ss. 628.

Słowa kluczowe: gender, seksualność, dyskurs, kościół

Tekst stanowi prezentację niepublikowanego dotychczas, zaszyfrowanego Dziennika bez samogłosek Aleksandra Wata. Opracowane fragmenty pochodzą z „oryginalnego maszynopisu” przechowywanego w archiwum pisarza w Beinecke Rare Book & Manuscript Library – są przedrukowane w dwóch wersjach: 1) genetycznej, najbliższej temu, co zachowało się w archiwum (z pominięciem samogłosek, pozostawieniem składni, interpunkcji, błędów literowych, potknięć stylistycznych i leksykalnych Wata); 2) rozszyfrowanej (dodano samogłoski i poprawiono zapis wyrazów, pozostawiono jednak oryginalną składnię i interpunkcję). Komentarz stanowi próbę interpretacji Watowskiego szyfru w duchu krytyki somatycznej Adama Dziadka – jako modelu „pisma przyspieszonego”, warunkowanego chorobą bólową i naznaczonego somatycznym doświadczeniem pisarza.

Słowa-klucze: intymistyka, archiwum, patografia, krytyka somatyczna

Celem artykułu jest sproblematyzowanie przyjętego w badaniach feministycznych podziału na płeć biologiczną i płeć społeczno-kulturową. Autorka pokazuje, dlaczego wprowadzono go w piśmiennictwie psychologicznym, seksuologicznym i socjologicznym, przybliża jego rozumienie oraz historycznie rozumianą ważność. Następnie przedstawia, jak próbowano uchwycić istotę płciowości człowieka w biologii (w chromosomach, hormonach i genach płci). Przekonuje, że kiedy rozwijamy teorie feministyczne, bardziej owocne poznawczo jest porzucenie analizowanego podziału (ze względu na niemożność jego ścisłego zoperacjonalizowania oraz potencjalny esencjalizm w sprawie czynników biologicznych, w teoriach, w których się go przyjmuje). Autorka wyjaśnia, dlaczego to raczej mechanizmy związane z gender skutecznie utrwalają homogeniczny obraz kobiecości i męskości.

Słowa kluczowe: podział płeć biologiczna/płeć kulturowa, gender, teoria feministyczna, feminizm, biologia

Walc był najpopularniejszym gatunkiem muzycznym XIX wieku. Taniec ten stanowił, z jednej strony, wytwór modernizacji, a z drugiej – formę artystyczną, która pozwalała procesy modernizacyjne zainscenizować, odegrać w czasie balu. Ruch szybko tańczących par wymagał precyzyjnej koordynacji. Musiał odbywać się w zgodzie ze sztywnym planem,  „rozkładem jazdy”. Wrażenia somatyczne wirujących par zbliżone były do tych, jakie przynosiły inne zmodernizowane i poddane rygorowi planu rozrywki: przejażdżka na karuzeli lub w pociągu. Związki walca z modernizacją (i muzyką programową) były podkreślane przez tytuły kompozycji.

Słowa kluczowe: walc, modernizacja, muzyka programowa, kultura popularna.

Aż do odnalezienia metryki urodzenia nie można było mieć pewności, kiedy i gdzie przyszedł na świat Bolesław Leśmian. Odszukany dokument znajdujący się w Archiwum Państwowym w Warszawie potwierdził informacje z aktu późniejszej konwersji: poeta urodził się przy ul. Chmielnej w Warszawie dnia 10 stycznia/22 stycznia roku jako syn Józefa Lesmana i Emmy z Sunderlandów. Podczas kwerend odnaleziono także i inne dokumenty: m.in. akt ślubu rodziców poety, akt urodzenia i zgonu jego rodzeństwa: brata Kazimierza i siostry Aleksandry. Wydobyte z tych źródeł informacje pomogły uzupełnić niektóre luki w biografii autora Łąki.

Słowa-klucze: Bolesław Leśmian, biografia, Lemanowie, Sunderlandowie

W roku 1967 miało w Paryżu miejsce bezprecedensowe wydarzenie – spotkanie polskich poetów z kraju oraz emigracji, a także ich tłumaczy z Francji, Niemiec i Stanów Zjednoczonych, które przygotował emigracyjny krytyk i eseista, Konstanty Jeleński. Jednym z jego uczestników był Zbigniew Herbert, który w tym czasie osiedlił się pod Paryżem. Jest to jeden z kluczowych momentów zarówno w historii polskiego życia literackiego II połowy XX wieku, jak i w planie osobistym samego Herberta, który w tym czasie przeżył głębokie załamanie nerwowe, mające zaciążyć na reszcie jego życia. Tekst, będący fragmentem biografii Zbigniewa Herberta, portretuje te chwile, ukazując także przyjaźń, jaka połączyła autora „Barbarzyńcy w ogrodzie” z Aleksandrem Watem.

Słowa kluczowe Zbigniew Herbert – Aleksander Wat – Konstanty Jeleński – Jerzy Andrzejewski – polska emigracja we Francji w latach 60. – zjazd polskich poetów i tłumaczy polskiej poezji w Paryżu w roku 1967

Punktem wyjścia artykułu jest filozofia życia jako żywiołu naznaczonego nieuchronnie czynnikiem spektralnym i anachronicznym – filozofia, której zarys przedstawia Jacques Derrida w Widmach Marksa. Przyjmując perspektywę zaproponowaną przez Derridę, autor podejmuje szczegółową analizę dwóch tekstów Zygmunta Freuda: fragmentu Objaśniania marzeń sennych oraz eseju o Gradivie Wilhelma Jensena. Autor pokazuje, że uważna lektura odsłania niezgodność pomiędzy deklarowanymi intencjami Freuda, który zmierza do oczyszczenia życia z widm, a faktyczną logiką jego tekstów, które ciążą w stronę pełnej i arcyciekawej, spektralnej filozofii życia. Równolegle toczy się spór między psychoanalitycznym egzorcystą a pisarzem skłonnym w pewnej postaci zaakceptować życie z duchami.

Słowa klucze: Jacques Derrida, Zygmunt Freud, widmo, sen, życie, anachronizm

Szkic jest omówieniem tych dokumentów dotyczących Marii Renaty Mayenowej, które znajdują się w Litewskim Centralnym Archiwum Państwowym (Lietuvos centrinis valstybės archyvas), a związane są ze studenckimi latami Uczonej, jej akademickimi perypetiami, trudnościami i osiągnięciami podczas nauki i zdobywania stopnia naukowego doktora na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie (1927-1939). Na marginesie pojawiają się i inne postacie ówczesnego życia akademickiego – profesorowie USB: Tadeusz Czeżowski, Manfred Kridl, Erwin Koschmieder, Stefan Glixelli, Stanisław Pigoń, Konrad Górski, Kazimierz Kolbuszewski, inni pracownicy, ale także studenci.

słowa kluczowe: Maria Renata Mayenowa, studia polonistyczne w dwudziestoleciu międzywojennym, Uniwersytet Stefana Batorego, Wilno, Litwa

Tekst jest recenzją Notatników Aleksandra Wata, wydanych w transkrypcji i opracowaniu Adama Dziadka i Jana Zielińskiego. Zawiera syntetyczną prezentację zawartości tomu połączoną z próbą wydobycia najważniejszych problemów w nim obecnych. Brudnopisy Wata są pojmowane jako ślad procesu twórczego, unaoczniający jego zmienność, pokazujący liczne zerwania i kontynuacje. Zaproponowany tu sposób czytania i oceny wynika z przyjęcia stanowiska krytyki genetycznej.

Słowa kluczowe: Aleksander Wat, brudnopis, proces twórczy, recenzja, krytyka genetyczna

Rec. B. Śniecikowska, Haiku po polsku. Genologia w perspektywie transkulturowej, FNP, Toruń 2016

Artykuł poświęcony jest twórczości dramatopisarskiej Pawła Demirskiego. Zestawia działalność stricte literacką z pracą przy projekcie Szybki Teatr Miejski. Głównym problemem jest kreacja podmiotu autorskiego w specyficznej komunikacji artystycznej. Hipertekstowo potraktowany utwór literacki, połączony z autokomentarzem oraz odsłanianiem perspektywy autorskiej powoduje, że sam artysta staje się tekstem, w którym łączą się powyższe elementy. Artykuł pokazuje strategie komunikacyjne takiego specyficznego tekstu. Głównymi sposobami komunikacji „siebie jako tekstu” jest sugestia przekraczania instancji nadawczej na rzecz bezpośredniości wypowiedzi. Artysta kreuje się na autora piszącego tekst, którego znaczenie w dużej mierze opiera się na oddziaływaniu poza dziełem. Kolejnym elementem jest strategia prowokacji, której głównym czynnikiem jest szybkość przekazu. Artykuł pokazuje, jak poetyka dramatów Demirskiego wpisuje się w nowoczesną komunikację medialną.

Słowa kluczowe: Paweł Demirski, dramat współczesny, dramaturgia, dramaturg, teatr polityczny.

Na ten numer pisma złożyły się kontynuacje różnych postaw i zwrotów teoretycznych zarysowanych wcześniej. Nowe inspiracje wymagają bowiem pogłębiania i kontynuacji. Innym problemem jest konieczność kontynuowania filologii i biografistyki. Teoretyczne impulsy nie były powodem  odrodzenia biografistyki w Polsce, która  od kilku lat cieszy się ogromnym zainteresowaniem czytelników.

Słowa kluczowe: zwroty w humanistyce, filologia, biografistyka

Artykuł analizuje wybrane cykle tzw. „rysunków wojennych” Władysława Strzemińskiego z lat 1939-1944 traktując je jako specyficzny, wizualny modus świadectwa wydarzeń granicznych, skonstruowany z pozycji obserwatora. Autorka odchodzi od interpretowania ich w ramach idiomu „abstrakcyjnego” czy „uniwersalnego”. Przyjmując jako tło swoich rozważań fragment Teorii widzenia, w którym mowa jest o „metodzie empirycznej” stanowiącej bazę powstawania omawianych prac, stawia pytania o ich wartość autobiograficzną i referencjalną. Każdy cykl rysunkowy rozpatrywany jest wobec dostępnego artyście pola widzenia, doświadczenia i rozumienia; wobec szczególnej, najbliższej Strzemińskiemu ramy wydarzeń wojennych: deportacji ludności pod okupacją radziecką na Kresach Wschodnich, wysiedleń ludności polskiej w Litzmannstadt i Zagłady Żydów. Mobilizując jednocześnie ramy historii oraz neuroestetyki, na bazie koncepcji Vilayanura S. Ramachandrana i Williama Hirsteina badaczka na określenie rysunków wojennych Strzemińskiego proponuje kategorię neuroświadectwa: wizualnego obrazu zakładającego nie tylko aktywny proces widzenia, ale również rozumienia zapoczątkowany jednak na poziomie neurologicznych fenomenów ciała.

słowa kluczowe: Strzemiński – wojna – Zagłada – neuroestetyka – neuroświadectwo

Artykuł dotyczy problematyki oryginalnego naśladowania i przekształcania różnorodnych dźwięków w poezji Mirona Białoszewskiego. Przedmiotem analizy są wydane drukiem wiersze i nagrania utworów, które poeta rejestrował na magnetofonie. Autorka skupia się na tekstowej reprezentacji dźwięku, dźwiękowej interpretacji tekstu i związkach między zapisem i nagraniem. Traktuje je jako równorzędne i komplementarne nośniki poezji. Dlatego polemizuje z tezą, że jest to poezja dźwiękowa, że nagranie to autonomiczne dzieło, a tekst pełni funkcję jego partytury. Znaczenia krystalizują się tu między zapisem a nagraniem, a nie w dominacji jednej formy nad drugą. W tekście przybliżono okoliczności biograficzne dowodzące, że Białoszewski był szczególnie wyczulony na dźwięk, miał słuchową wyobraźnię, a jego sztuka (literacka czy teatralna) powstawała w dźwiękowej przestrzeni mówienia i słuchania.

Słowa kluczowe: dźwięk, nagranie, poezja dźwiękowa, tekst pisany, Miron Białoszewski

W artykule przedstawiona została transkrypcja szkicu nieznanego wiersza Zbigniewa Herberta zatytułowanego Lekcja Białoszewskiego. Rękopis tego tekstu znajduje się w archiwum. Autorka artykułu osadziła interpretację utworu w kontekście związków między semantyką a etyką, rozpoznając tę problematykę jako podstawową dla zrozumienia zapisu Herberta. Jego wiersz to szczególne świadectwo namysłu nad powinnościami i możliwościami poety w sytuacji, którą diagnozuje Herbert jako stan „zapaści semantycznej”. Przeciwstawieniu się temu stanowi podporządkowane były publicystyczne wypowiedzi poety z lat 90. Chociaż wiersz pozostaje w kręgu tej tematyki, jego właściwym celem jest nie tyle analiza barbaryzacji języka, ile medytacja nad bezradnością poezji wobec tego zjawiska.

Słowa kluczowe: Zbigniew Herbert, archiwum Zbigniewa Herberta, Miron Białoszewski, rękopis, poezja, felieton, język, semantyka, etyka, ironia, patos, moralizm, barbaryzacja

Artykuł – poza tym, że informuje o niezwykle ważnym dla humanistyki polskiej odkryciu archiwum Dawida Hopensztanda i jego zawartości – rekonstruuje, poprawia i uzupełnia jego biografiię intelektualną i życiową, a w tle podejmuje problemy /1/ statusu poznawczego i wartości badań archiwalnych w kontekście przemian epistemologii humanistyki 2. połowy XX wieku; /2/ kontrowersji narosłych wokół formacji intelektualnej wiązanej z orientacją lewicową i zwłaszcza komunistyczną. Autorka broni wartości poszukiwań dokumentalnych, świadoma ich ułomności i szczątkowej wiedzy, jakiej mogą dostarczyć, która mimo to znacząco zmienia dotychczasowy pejzaż. Sygnalizuje także konieczność rewizji – zaawansowanej już w humanistyce europejskiej skupionej na formalizmie, myśli Bachtinowskiej, strukturalizmie i semiotyce – ideologicznie przesądzanych opinii o związkach tych formacji z marksizmem i komunizmem.

Słowa kluczowe: Dawid Hopensztand, archiwum, biografia,  pamięć, formacja intelektualna