Autorka rozważa konsekwencje przezwyciężenia postawy antropocentrycznej w humanistyce i w literaturze. Dostrzega konieczność zmiany nastawienia i przeszkody, na przykład teologiczne. Przytacza przykłady tomów poetyckich i działań artystycznych z ostatnich lat,, jakie podejmowały Małgorzata Lebda, Urszula Zajączkowska i Anna Augustyniak, świadczące o narastaniu świadomości ekologicznej i kształtowaniu nowego podejścia wobec przyrody. Niestety, w sierpniu 2022 na Odrze doszło do katastrofy ekologicznej.

Słowa klucze: antropocen, ekologia, eko-feminizm, Małgorzata Lebda, Urszula Zajączkowska, Anna Augustyniak, poezja XXI wieku, Siostry Rzek

Artykuł koncentruje się na akwakrytycznej lekturze tekstów literackich w paradygmacie nowej historiografii powodzi 1934 roku. Autorki, korzystając z głębokiego mapowania interpretacji oraz metodologii wypracowanej na gruncie ekokrytki i spatial studies, poddają analizie utwory J. Kurka, K. I. Gałczyńskiego oraz M. Płazy, wskazując na liczne przemianowania słownika powodziowego. Przyglądając się militaryzacji języka w narracjach powodziowych (walka z rzeką) i symptomatycznemu dla nich dyskursowi władzy i kontroli (panowanie nad żywiołem rzecznym), pokazują, że zarówno polskie doświadczenie I wojny światowej – a później kolejnych konfliktów zbrojnych – jak i wpływ zmilitaryzowanej polityki państwowej odcisnęły się na słowniku powodziowym i doprowadziły do poróżnienia między podmiotem ludzkim, a żywą rzeką.

Słowa klucze: akwakrytyka, powódź, historiagrafia rzeki, Wisła, żyjąca rzeka, głęboka mapa

W artykule przedstawiamy badania akwafilologiczne afektywnego dyskursu na temat rzeki przemysłowej. Sięgając do literatury historycznej, hydrologicznej, sztuki, tekstów literackich i dyskursu medialnego, pokazujemy, w jaki sposób antropopresja, jaka dotknęła Rawę, płynącą przez śląskie miasta łącznie z Katowicami, odcisnęła także ślad na języku, i w jaki sposób odzyskanie go dla tej rzeki może przywrócić jej sprawczość. Korzystając z najnowszych studiów hydrologicznych, prowadzonych w ramach projektu „Zielony Horyzont” (UŚ, 2021-2023) i ukierunkowanych na oznaczenie niebadanych dotąd w Rawie zanieczyszczeń, staramy się w podobny sposób „prześwietlić” i „odłowić” zanieczyszczenia w mówieniu i myśleniu o rzece, za sprawą których doszło w ubiegłym wieku właściwie do zerwania sojuszu między ludźmi a Rawą. Opracowana dzięki temu interdyscyplinarna metoda akwafilologicznego studiowania rzeki okazuje się jedynym sposobem na zaakceptowanie jej postnaturalnego stanu, który w dalszym ciągu pełni zadania rzeki i jednocześnie je przekracza, stając się pomnikiem antropocenu.

Słowa klucze: akwafilologia, głębokie mapowanie, antropopresja, Rawa, rzeka przemysłowa, ściek kanalizacyjny, pomnik antropocenu

W obliczu zmian klimatu oraz możliwych konfliktów wywołanych brakiem wody, ważnym wyzwaniem jest budowa świadomości społecznej o znaczeniu miejskich rzek. Artykuł proponuje teoretyczną refleksję nad szybko rozwijającym się polem badań określanym jako dziedzictwo wody. Traktując rzekę, jako wspólnotowość różnych form istnienia związanych z daną przestrzenią, celem projektu jest poszukiwanie podejść podkreślających pozytywne formy lokalnej adaptacji, współpracy i wzajemności. Uwypuklenie takich działań człowieka w przeszłych praktykach społecznych mogłyby stanowić punkt odniesienia dla współcześnie podejmowanych inicjatyw ratowniczych i prewencyjnych. Założenia prezentowanej perspektywy badawczej ilustruje krytyczna analiza projektu zagospodarowania dawnego koryta Warty w Poznaniu autorstwa Oskara Hansena.

Słowa klucze: dziedzictwo rzeki, krytyczne studia nad dziedzictwem, naturokultura, urbanizacja, rzeka Warta, Oskar Hansen

Punktem wyjścia do rozważań jest książka Hannah Boast „Hydrofictions. Water, Power and Politics in Israeli and Palestinian Literature”, w której autorka skupia się na narracjach akwatycznych jako podstawie konstruowania izraelskiej-żydowskiej i palestyńskiej tożsamości oraz strategii opowiadania o izraelsko-palestyńskim konflikcie. W niniejszym artykule podejmuję próbę nakreślenia dodatkowych kontekstów dla rozpoznań Boast, rozszerzenia perspektywy na opisywane przez nią zjawiska, a niekiedy też weryfikacji stawianych przez nią tez.

Słowa klucze: hydrofikcja, literatura izraelska, literatura palestyńska, konflikt izraelsko-palestyński

Celem artykułu jest pokazanie, jak fikcja klimatyczna może pomóc pobudzić publiczną troskę o konsekwencje zmian klimatycznych dla rzek oraz jak literackie przedstawienia takich konsekwencji mogą jednocześnie stanowić efektywne medium mówienia o zmianach klimatycznych w ogóle. Realizując ten cel artykuł będzie się posługiwał przykładami trzech reprezentatywnych dla fikcji klimatycznej powieści, Wodnego noża Paolo Bacigalupiego (2015), Gold Fame Citrus Claire Vaye Watkins (2015) oraz Forty Signs of Rain Kima Stanleya Robinsona (2004), wychodząc z perspektywy metodologicznej komunikacji ekologicznej oraz ekokrytyki – zwłaszcza ekokrytyki afektywnej i empirycznej.

Słowa klucze: fikcja klimatyczna, rzeki, ekokrytyka, ekokrytyka empiryczna, komunikacja ekologiczna

W centrum uwagi znajduje się miniatura Tuwima, wiersz dla  dzieci i zarazem piosenka (muzykę skomponował Witold Lutosławski) – poetycka apologia czystej wody. Refleksja mikrologiczna wydobywa niezwykłość Rzeczki zestawiając ją z akwatycznymi arcydziełami Tuwima (Słopiewnie, Kwiaty polskie) i Mickiewicza (Nad wodą wielką i czystą…, Wsłuchać się w szum wód…). Dekonstrukcji podlega zarówno opozycja wielkiej i małej literatury, jak wielkiej i małej wody (rzeki i rzeczki). Myślą przewodnią artykułu jest istota estetycznej harmonii, której patronuje mitologiczna opiekunka źródeł i strumieni – nimfa Harmonia. Taki sposób lektury pozwala łączyć poetykę z hydronimią, hydrologią i ekologią.

Słowa klucze: Julian Tuwim, Adam Mickiewicz, nimfa Harmonia, mikrologia, wyobraźnia akwatyczna, hydronimia

Tendencje poznawcze określane mianem zwrotu ku rzeczom / zwrotu ku materialności / humanistyki nie-antropocentrycznej ujmowane są jako opozycyjne względem konstruktywizmu i zapośredniczonych, symbolicznych ujęć kultury materialnej. W pismach Ewy Domańskiej i Bjørna Olsena, uznawanych za czołowych myślicieli nurtu, formułowane są jednak zarówno tezy ontologizujące i esencjalizujące rzeczy, poświadczające odwrót od konstruktywistycznych tendencji epistemologicznych, jak i inspirowane myślą Bruno Latoura tezy ujmujące rzeczy jako aktywne i tożsamościowo płynne elementy relacji w dynamicznej sieci rzeczywistości, co stanowi raczej modernizującą kontynuację tendencji konstruktywistycznych. Humanistyka nie-antropocentryczna, która w sposób niejasny formułuje przedmiot swoich badań (w ujęciu ontologizującym i relacyjnym) i nie określa dokładnie semantyki pojęcia rzeczy i jego referencji, nie stanowi w pełni dystynktywnego względem konstruktywizmu paradygmatu badawczego, określa raczej będący obecnie w fazie kształtowania się styl myślenia, w którym podmiot ludzki jest nie tyle rugowany z dyskursu, ile ujmowany w powiązaniu ze światem rzeczy, który w sposób aktywny, a nawet sprawczy, wpływa na jego tożsamość i podejmowane działania. Nie-antropocentryczny styl myślenia wypracowuje jednocześnie nowy język opisu rzeczywistości, który choć intencyjnie ma kształtować się poza dystynkcjami metafizyki Zachodu, cały czas popada jeszcze w pułapki myślenia dualizującego. Przeprowadzona w artykule krytyka tez wyrażanych w obrębie interesującego przedsięwzięcia badawczego ma na celu wskazanie jego poznawczej wartości dla nowoczesnej humanistyki.

Słowa klucze: humanistyka nie-antropocentryczna, zwrot ku rzeczom, rzecz, teoria aktora sieci, myślenie nie-dualizujące

W artykule przywołany zostaje rozwijający się w akademiach anglosaskich od blisko dekady nurt badań humanistycznych i społecznych nad energią (energy humanities), który stanowi podbudowę metodologiczną tekstu. Odwołując się do diagnoz zagranicznych badaczy, autorka analizuje przyczyny braku tematyzacji ropy naftowej we współczesnej kulturze – szczególnie literaturze – zachodniej. Główna teza teksu głosi, że spośród pozostałych źródeł energii, ropa pozostaje szczególnie niewidoczna w kulturze. Spostrzeżenia te zostają potwierdzone poprzez odwołania do licznych tekstów literackich podejmujących temat węgla. Autorka odpowiada również na pytanie o to, dlaczego reprezentacje ropy są przede wszystkim domeną artystycznych mediów wizualnych, a nie literatury.

Słowa klucze: energy humanities, ropa naftowa, humanistyka, literatura, media wizualne

W recenzji poświęconej książce Andrzeja Marca Antropocień. Filozofia i estetyka po końcu świata Monika Żółkoś osadza jego rozważania w perspektywie tego nurtu posthumanistyki, który zajmuje się kryzysem klimatycznym i jego społecznymi konsekwencjami. Autorka przedstawia zarysowaną w tej pracy koncepcję „antropocienia” zestawiając ją z kluczowymi aspektami debaty dotyczącej antropocenu. Główny nurt rozważań dotyczy możliwości przekroczenia postawy antropocentrycznej, czego Andrzej Marzec próbuje dokonać odwołując się do koncepcji „ciemnej ekologii” Timothy’ego Mortona, ontologii zwróconej ku przedmiotom Grahama Harmana czy nowego materializmu Jane Bennett. Autorka recenzji polemizuje z odrzuceniem przez Andrzeja Marca środowiskowej historii Zagłady wskazując, że jego krytyka nie uwzględnia relacyjności oraz powiązań między ludzkimi i nie-ludzkimi aktorami Holokaustu.

Słowa klucze: antropocen, antropocentryzm, posthumanizm, „ciemna ekologia”, ontologia zwrócona ku przedmiotom.

Recenzja: A. Ubertowska: Historie biotyczne. Pomiędzy estetyką a geotraumą , IBL PAN, Warszawa 2020.

Słowa klucze: ekokrytycyzm, zielone literaturoznawstwo, humanistyka nieantropocentryczna, Holokaust, ludobójstwo

Recenzja książki: Gabriela Jarzębowska Czystka gatunkowa. Tępienie szczurów jako praktyka kulturowa w Polsce powojennej, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2021

Słowa klucze: szczury, stereotyp, kultura/kulturowy, zwierzęta, gryzonie, czystka gatunkowa

Artykuł stanowi próbę interpretacji autorskiego spojrzenia na fenomen sztuki, prezentowanego przez antropologa i eseistę Dariusza Czaję w jego zbiorze Cena sztuki. Tezy o zaczarowaniu i tworzącego wraz z innymi publikacjami krakowskiego badacza spójną propozycję, alternatywną względem paradygmatu scjentystycznego. W tekście wskazane zostały najważniejsze idee przenikające ten projekt (m.in. przekonanie o obiektywnym istnieniu sztuki, pozahistoryczności fenomenu tworzenia, nieredukowalności sztuki do wypowiedzi językowej), łączące teksty składające się na analizowany zbiór. Bliższe przyjrzenie się im pozwala zrozumieć, dlaczego propozycja powrotu do pojęcia dzieła czy arcydzieła wychodzi z dość nieoczekiwanej strony, składa ją bowiem antropolog.

Słowa klucze: sztuka, twórczość, arcydzieło, tajemnica

Artykuł jest próbą omówienia intertekstualnych związków między twórczością Gombrowicza a filozofią Heideggera – ze szczególnym uwzględnieniem wątków relacji człowiek-zwierzę, a także kwestii śmierci człowieka i zwierzęcia. Z przeprowadzonych analiz wynika, że antropologiczne projekty obu autorów różnią się w sposób zasadniczy. Jeśli niemiecki filozof usiłując określić istotę człowieczeństwa, mnożył podziały między ludźmi a zwierzętami, to polski pisarz na wiele sposobów tego rodzaju rozróżnienia problematyzował.

Zasadniczym kontekstem metodologicznym są animal studies, w obrębie których koncepcje Heideggera były wielokrotnie krytykowane. Wedle przedstawionej argumentacji Gombrowicz unikałby antropocentrycznych pułapek i w tym względzie artykuł głosiłby tezę wchodzącą w spór z dotychczasowymi ustaleniami badaczy i badaczek, ponieważ zasadniczo zmierzali oni ku przeświadczeniu, że konsekwentnie stabilizuje on mocną granicę między tym, co ludzkie i tym, co zwierzęce.

Słowa klucze: Heidegger, Gombrowicz, człowiek, zwierzę, śmierć, animal studies

Tekst wychodzi od analizy stawania się zwierzęciem – procesu zdefiniowanego przez Deleuze’a i Guattariego w Tysiącu plateau. Podważamy zawiązaną przez nich relację między zwierzęcością (rozumianą jako przemoc uwalniająca potencjał energetyczny ciał) a polityką, która ujarzmia ciała i redukuje energie. Proponujemy dwojaką krytykę tej opozycji. Po pierwsze, wykorzystujemy badania Elaine Scarry nad metaforyzacją cierpienia wojennego, aby pokazać konsekwencje estetyzacji przemocy, do której skłonni są Deleuze i Guattari. Po drugie, posiłkując się tezami różnych autorów (takimi jak Silvia Federici, Frantz Fanon, Carl Schmitt czy Charles Tilly) badamy ciągłość między przemocą a procesami instytucjonalnymi, które definiują nowoczesność. Odwołując się do Polityki Arystotelesa, proponujemy zdefiniowanie tej ciągłości w kategoriach stawania się-politycznym-zwierzęciem.

Słowa klucze: przemoc, ciało, polityka, stawanie-się-zwierzęciem

Wizualne prawdy o inności wschodniej Europy, formułowane przez ilustracje w literaturze podróżniczej, różnią się od tych przekazywanych przez towarzyszący im tekst. Począwszy od XVII-wiecznych rycin do foto-reportaży w National Geographic, eksponują niezmiennie wyobrażenia gór oraz miejscowych w stroju ludowym. Podkreślając niedostępność te-rytorialną i inność etniczną, absorbują nowe znaczenia, gdy adaptowane są przez formuły samo-reprezentacji krajów regionu. Artykuł bazuje na rozdziale The lure of the ethnic dress: Eastern Europe in the traveller’s gaze, w: Imaging and mapping Eastern Europe: Sarmatia Europea to the Communist Bloc, Routledge, New York–London 2021. Tam pełna bibliografia.

Słowa klucze: wschodnia Europa, prawdy wizualne, kobieta w stroju ludowym, góry niedostępne, mężo-wie okrutni

W prezentowanym tekście autor proponuje interpretację książki Agnieszki Pajączkowskiej zatytułowanej Wędrowny Zakład Fotograficzny Zgodnie z tą interpretacją głównym motywem książki jest zespolenie pasji kartograficznej z historią. Autorka proponuje autorską koncepcję śledztwa dziennikarskiego. W jej ujęciu reportaż to w zasadzie zapis śledztwa, rodzaj raportu z miejsca zdarzenia, czasem zbrodni. Podróż wzdłuż wschodniej i północnej granicy Polski jest podróżą w czasie. Wędrowny Zakład Fotograficzny to reportaż na temat przebudzenia od dawna już martwych ludzi, ludzi, których nie ma na mapie; ludzi, których spotykamy tylko we snach.

Słowa klucze: mapa, martwi ludzie, pisarstwo etnograficzne, śledztwo dziennikarskie, świat przednowoczesny

„Miłość, miłosierdzie to są pojęcia, które w wielkich systemach filozoficzno-światopoglądowych i religijnych funkcjonują w świecie od 2000 lat. W jakimś sensie ta czułość jest przy tym maleńka” – tymi słowami na przemowę noblowską Olgi Tokarczuk zareagował Piotr Gliński. Zarzut kierowany przez ministra pod adresem pisarki wynika z niezrozumienia intencji noblistki. To właśnie brak zakorzenienia w historii filozofii, niemożność osadzenia czułości w konkretnym systemie religijnym, wolność od przypisanych znaczeń i skojarzeń, decyduje o doborze akurat tej kategorii przez autorkę. Rozumienie czułości jako współodczuwania i rozpoznawania w sobie współbraci w cierpieniu, znajduje również odbicie w sposobie, w jaki noblistka wykorzystuje literacko myśl Wschodu.

Słowa klucze: czułość, miłość, Tokarczuk, buddyzm zen, Nagroda Nobla

Niniejszy artykuł jest w zamyśle komentarzem do ważnej wypowiedzi Katarzyny Chmielewskiej zamieszczonej w jednym z ostatnich numerów pisma (Lud w perspektywie, perspektywa ludu, „Teksty Drugie” 2021, nr 5, s. 293-309). Odnosząc się do zjawiska tzw. zwrotu ludowego w polskiej historiografii, Autor koncentruje się wokół następujących kwestii: zastanawia się nad statusem historii w obrębie nauk humanistycznych; komentuje dominującą w obecnych badaniach perspektywę interdyscyplinarną i wskazuje na towarzyszące jej ambiwalencje, wreszcie snuje refleksję wokół współczesnych funkcji i znaczenia wiedzy historycznej.

Słowa klucze: tzw. zwrot ludowy w polskiej historiografii, nowa humanistyka, historia w życiu publicznym, interdyscyplinarność, transdyscyplinarność w badaniach humanistycznych