Wstęp do numeru 5/2011, "Miłosz – przestrzeń – Brzozowski"

Artykuł proponuje rozważenie poezji Czesława Miłosza w kategoriach ogólnokulturowych, które lepiej, zdaniem autora, niż kategorie wewnątrz-literackie, pozwalają uchwycić jego stanowisko wobec przemian statusu i funkcji poezji w XX wieku. Tak więc poglądy estetyczne określa jego sprzeciw wobec awangardowego modernizmu z jednej strony oraz tradycjonalizmu, z drugiej. Poglądy na społeczną funkcję literatury (poezji) – obrona miejsca, cech i zadań poezji w sferze publicznej. Specyfikę zaś współczesnego doświadczenia ludzkiej czasowości – Miłosza formuła doświadczenia teraźniejszości jako post-przeszłości (rozpatrywana w kontekście głośnych diagnoz socjologów i filozofów kultury XX wieku – Giddensa, Becka, Habermasa).

Uwagi o poetyce Miłosza w odniesieniu do relacji między poezją, rzeczywistością i językiem.

Autor analizuje relacje między poetyką i metafizyką w późnej twórczości Czesława Miłosza, w odniesieniu do modelu poezji Johna Ashberry’ego.

.

Artykuł omawia okoliczności powstania i publikacji cyklu Życie w USA, który Czesław Miłosz drukował w „Odrodzeniu” pod pseudonimem Jan M. Nowak w latach 1946-1947 w okresie służby dyplomatycznej w Stanach Zjednoczonych. Podejmuje zagadnienie konstrukcji cyklu w odniesieniu do sprawozdań składanych przez poetę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Zarysowuje jego genezę w świetle niepublikowanej korespondencji z Karolem Kurylukiem, ówczesnym redaktorem naczelnym pisma oraz prasy amerykańskiej, którą czytał Miłosz jako pracownik attachatu.

…

Artykuł zawiera propozycje teoretyczne dotyczące edycji dzieła współczesnego w sytuacji, gdy pojawiają się nowe możliwości w związku z informacjami pozyskanymi z archiwów cenzury. Autorka kategoryzuje i opisuje cenzorskie zabiegi, których dokonywano w latach 1948-1958. Popierając wywody przykładami z własnej kwerendy, wyróżnia: zatrzymania, przekształcenia głębokie, przekształcenia płytkie (zewnętrzne i wewnętrzne). Postuluje przywracanie tekstom postaci sprzed ingerencji cenzury, zastanawiając się jednocześnie nad trudnościami i ograniczeniami takich zabiegów. Na koniec przedstawia wzór wydania nowego typu, nazywając je roboczo „editio restituta”.

Artykuł opisuje naszkicowaną przez Czesława Miłosza koncepcję przekładu myśli o rzeczach ostatecznych na język przestrzennej wyobraźni. Najbardziej intrygujący przykład takiego tłumaczenia poeta odnajduje w pismach szwedzkiego uczonego i mistyka Emanuela Swedenborga. Dochodzi tam bowiem do interioryzacji eschatologicznej przestrzeni; człowiek sam sytuuje się w (duchowej) przestrzeni, która koresponduje z jego wolą – przestrzeni nieba bądź piekła. Zdaniem autora artykułu, Miłosz, idąc tropem Swedenborga, badał w swej poezji granice i możliwości przekładu „wymykającej się” treści eschatologicznej. Badał więc także możliwości języka, zdolnego wykreować obrazy przestrzenne, uwidocznić niebo, piekło i czyściec.

Recenzja: Jacek Leociak, Doświadczenia graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2009.

Recenzja: Bożena Shallcross, Rzeczy i Zagłada, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2009.

Recenzja: Metafory w dyskursie humanistycznym – w mówieniu publicznym i mowie potocznej, red. nauk. J. Sujecka, „Studia Litteraria Polono-Slavica” t. 8, Wydawnictwo IS PAN, Warszawa 2008.

…

…

Artykuł problematyzuje związki pamięci zbiorowej i miasta w nowych ramach kulturowych – polityki miejsca i polityki pamięci. Punktem wyjścia jest prezentacja trzech głównych języków opisu takiej relacji, ujętych za pomocą metafor: palimpsestu, śladu oraz pola walki. Autorka analizuje kilka praktyk upamiętniania związanych z wielokulturową przeszłością Szczecina: prozę A.D. Liskowackiego, projekt artystyczny „Murki i piaskownice” K. Freino, strategię promocyjną miasta oraz podziemną trasę turystyczną. Dochodzi do wniosku, iż opisywanie pamięci w miastach o wielonarodowej przeszłości za pomocą metafory palimpsestu neutralizuje ciągle obecną konfliktowość. Bardziej adekwatna wydaje się aktualnie metafora pola walki jako przestrzeni, w której dochodzi do zderzenia różnych dyskursów pamięci: politycznych, ekonomicznych, turystycznych, literackich i artystycznych.

Artykuł analizuje literacki zapis percepcji świata podczas rejsu wzdłuż wybrzeży Europy w pośmiertnie wydanym tomie Mirona Białoszewskiego Obmapywanie Europy oraz zagadnienie jego genezy. Interesująca okazała się zwłaszcza rola zmysłu wzroku w oswajaniu statku, podpatrywaniu zachowań pasażerów, tworzeniu przetransponowanej w materię języka mapy Europy. Wzrok w Obmapywaniu Europy nie jest wcale „najszlachetniejszym” ze zmysłów. Pochłaniając wszystko, co zastanie, bez szczególnego wyboru, pokazuje „chamskie”, zachłanne oblicze. Widzenie, pojmowane jako „konsumowanie na chama”, można odczytywać jako metaforę, w której Białoszewski zawarł antropologiczno-cywilizacyjny projekt własnej twórczości.

Artykuł jest gatunkowo niejednorodny, z pogranicza powiastki filozoficznej, z elementami autobiograficznymi oraz studium kulturoznawczego. Na przykładzie Śląska opisywanego jako czesko-austriacko-niemiecko-polski, substancja płynna, tekstualno-materialna, autor próbuje ukazać heterogeniczne i przez to w rzeczy samej aporetyczne źródła różnicy kulturowej, które czynią ją zjawiskiem historycznie zmiennym, rezultatem niekończącej się pracy nad jej ustalaniem – a nie odkrywaniem. Wykorzystuje i testuje w tym celu języki dyskursów filozoficznych, naukowych i literackich, ujawniając jednocześnie ich współudział w dziele społecznego konstruowania poszukiwanej różnicy.

Artykuł prezentuje prace francuskiego antropologa Marca Augé w kontekście jego analiz paryskiego metra oraz dzieła Michela de Certeau Wynaleźć codzienność, koncentrując się jednocześnie na problemie relacji miejsce/nie-miejsce. Ujęcie takie pozwala z jednej strony na ukazanie przestrzeni jako jednego z zasadniczych zagadnień w badaniu współczesnej kultury (obejmuje ono bowiem takie problemy, jak masowa turystyka, przemiany kultury konsumpcyjnej czy funkcjonowanie współczesnych metropolii). Z drugiej natomiast, prezentuje specyfikę pracy Marca Augé, który charakterem i formą własnych tekstów (niekiedy balansujących na granicy nauki i literatury) zaświadcza o konieczności prowadzenia dyskusji nad współczesnym kształtem badań nad kulturą a zwłaszcza antropologii.

Tematem artykułu jest mapa rozumiana jako temat literacki i jako narzędzie geopoetyki pomocne w opisie relacji między literaturą a przestrzenią geograficzną. Przykładowe interpretacje utworów Stefana Chwina i Andrzeja Stasiuka – tematyzujących mapę jako metaforę podróży, władzy, przeszłości – przeprowadzone zostały w kontekście hermeneutyki kartograficznej zaproponowanej przez Karla Schlögla i Briana Harleya.

Artykuł jest próbą odczytania krytyki Stanisława Brzozowskiego za pomocą narzędzi, których dostarcza zwrot performatywny. Krytyka to zatem zdarzenie, które ustanawia rzeczywistość i wywołuje działanie czytelnika. Takie podejście wynika z filozofii Brzozowskiego, według którego byt nie jest czymś stałym, raz na zawsze danym, a myśl nie opisuje gotowej rzeczywistości, lecz powołuje ją do istnienia. Performatywny wymiar krytyki widać w dramatyczności jego pisarstwa, teatralizacji starcia „ja” ze światem i kulturą oraz w przekonaniu, że działanie na tekstach (komentowanie cudzych, tworzenie własnych) przekształca zarówno rzeczywistość kultury, jak i rzeczywistość zbiorową. Akt krytycznego czytanio-pisania jest wg filozofa aktem otwartym, dynamicznym. Nasuwa to skojarzenia z pewnymi koncepcjami Rolanda Barthesa: tekstu jako procesu i praktyki wytwarzania znaczeń oraz lektury jako czynnego zderzania ze sobą różnych języków jego opisu, nie zaś „deszyfracji”.

Artykuł jest próbą analizy projektu krytycznego Stanisława Brzozowskiego z perspektywy jego przekonań o zapóźnieniu kulturowym polskiej inteligencji początku XX w. Drogą do polskiej dojrzałości ma być rozpoznanie się pod maską pozornej nowoczesności, do której nie mamy jeszcze prawa. Sztuka i jej krytyka, dzięki najrozleglejszemu dostępowi do umysłu uspołecznionej jednostki, ma zmusić ciągle jeszcze dziewiętnastowiecznego Polaka do uświadomienia sobie własnego specyficznego doświadczenia nowoczesności. Dziś wydaje się, że to nie nieuleczalna romantyczność polskiej kultury jest największym wyzwaniem dla projektu Brzozowskiego, ale zwykłość życia w wolnym świecie, która rodzi obojętność jednostki wobec dylematów kultury.

Autorka artykułu zastanawia się, jak Brzozowski pojmował niezwykle ważne z perspektywy jego „filozofii pracy”, pojęcie romantycznej „twórczości”, które można interpretować także w kategoriach bardziej „współcześnie” rozumianej kreacyjnej aktywności jednostki. Korzystając z mało widocznych, ale obecnych w pismach Brzozowskiego odwołań do światopoglądu filozoficzno-literackiego romantyków jenajskich, Orska próbuje przełożyć przesłanki romantycznego pojęcia twórczości obecnego w Głosach (analiza dotyczy dokładnie Kilku uwag o stanie ogólnym literatury europejskiej) na swoiście pojętą, krytyczną „pracę tekstu”. Pozwala na to obecna w dotychczasowych lekturach Brzozowskiego tradycja interpretowania jego krytyki jako tekstu o charakterze żywym – dającego się rozumieć jako performatyw, niekoniecznie poddający się wymaganiom nowożytnych, teleologicznie zorientowanych języków filozofii.

Artykuł odnosi się do eseju Charles Lamb napisanego przez Stanisława Brzozowskiego na krótko przed śmiercią, w którym pojawiła się problematyka niesamowitości, ważna dla współczesnych studiów nad literaturą nowoczesną. Zdaniem autora artykułu, Brzozowski zaproponował tam radykalną reintertpretację swojego sposobu widzenia podmiotu nowoczesnego, zmuszonego poradzić sobie z potwornym przeżyciem niesamowitości nawiedzającej jego świat. Więzi międzyludzkie zostają poddane najcięższej próbie, wspólnota nowoczesna raz po raz upada w stan nieludzkości i musi być potem odtwarzana po katastrofach. Brzozowski podkreśla przy tym znaczenie przeżyć religijnych dla nowoczesnej jednostki (sygnalizowane przez motywy antycznej religii rzymskiej, celtyckiej, chrześcijańskiej), która głównie dzięki nim potrafi zachować wierność projektowi nowoczesności.

Esej o współczesnej podróży do Stambułu – śladami Ludwiki Śniadeckiej, jednej z bohaterek polskiego romantyzmu, i Adama Mickiewicza, który wybrał się do tego miasta wbrew wszystkiemu i wkrótce po przyjeździe zmarł tam w listopadzie 1855 roku.