Autorka pisze o aspektach przetrwania: bezsilności, wycofaniu, zaangażowaniu, aktywizacji, zależności i manewrowaniu między tymi stanami. Proponuje pojęcie kontrpasywności jako umiejętności przeciwdziałania własnej pasywności, zarządzania niezgodą, mobilizowania rezerw, przechodzenia od obrony, przez unik, walkę, ucieczkę. Odróżnia akty przeżycia, czyli próby zachowania czynności życiowych, i przetrwania jako zachowania świadomości siebie, funkcji poznawczych i zdolności oporu. Pisze o dominującym w kulturze XX i XXI w. modelu myślenia o ocalonych jako zwycięzcach losu. Określa go mianem modelu jaszczurki, czyli przetrwania „mimo wszystko”, który skupia się na akcie ratowania esencji tożsamości, a wszelkie straty, które ponosi jednostka, przedstawione są jako nieunikniony koszt, coś, co trzeba było odciąć, bo uniemożliwiałoby ocalenie. Ciągłość jest tu podstawowym wyznacznikiem sukcesu przetrwania, które rozpatrywane jest w kontekście awansu i emancypacji. Autorka proponuje analizę innego modelu przetrwania: bez happy endu, bez nadziei, gdy nie ma mowy o powrocie do wspólnoty. Chodzi więc o to, co zostało odcięte w podziale, o resztki, odpady przetrwania, ich polityczny i wywrotowy potencjał.

Słowa klucze: przetrwanie, przeżycie, opór, niezgoda, sieć przetrwania

Autor podejmuje słabo dotąd przebadane zagadnienie ochrony uczuć religijnych w PRL-u, skupiając się na latach 80. Podstawą badań są przykłady spraw sądowych oraz ingerencji cenzury prewencyjnej wyodrębnione na drodze rozbudowanych kwerend w archiwach państwowych. Rezultaty kwerend autor analizuje w porządku prawnym, historycznym i politycznym oraz odwołując się do metodologii z pola teorii cenzury oraz teorii archiwum. Zagadnienie ochrony uczuć religijnych w ostatniej dekadzie PRL-u interesuje autora przede wszystkim jako świadectwo logiki polskiej transformacji, której rezultatem jest demokracja nieświecka: wedle postawionej tezy, badane archiwa są śladem dokonującej się od pierwszej Solidarności „zmiany aksjologicznej”.

Słowa klucze: archiwum, cenzura, uczucia religijne, uczucia osób niewierzących, transformacja, demokracja nieświecka, PRL, Kościół, Partia, Solidarność

Artykuł omawia wybrane narracje pisane z wnętrza doświadczenia pandemicznego, powstałe w pierwszych miesiącach 2020 roku, określone za pomocą inkluzywnej kategorii pandemiografii, w obrębie której mieszczą się zarówno projekty eseistyczne, jak i pandemiczna literatura autobiograficzna. Celem tekstu jest analiza strategii narratywizowania pandemii w jej doświadczeniowym, afektywnym i symbolicznym wymiarze. Bazując na zróżnicowanych opowieściach (m.in. A. Taborskiej, W. Grzegorzewskiej, P. Kapusty, M. Pakuły oraz dzienników i pamiętników konkursowych powstałych w pierwszym okresie pandemii) artykuł analizuje obecne w nich strategie przetrwania z uwzględnieniem wymiaru autoterapeutycznego narracji. Celem artykułu jest także namysł nad mechanizmami pamięci zbiorowej, stawiającej opór pandemicznemu doświadczeniu.

Słowa klucze: pandemia, pandemiografia, heterotopia afektywna, dziennik pandemiczny, narracja

W tekście zarysowuję antropologiczne i etnograficzne rozpoznania afrykańskich dróg uchodźczych. Opisują antropologię migracji, ucieczki i przetrwania w Afryce subsaharyjskiej, wskazuję na trwałość cierpienie i przemocy w paśmie Sahelu i w Afryce środkowej oraz na trwałość mitów o podróży do Europy. Odnoszę się kolejno do książki Macieja Ząbka, zarysowującego panoramę dróg uchodźczych w Afryce, następnie do pracy Sebastiena Bacheleta o wspólnocie desperacji i o pokonywaniu przez migrantów ogrodzeń otaczających hiszpańskie enklawy w Maroku. Przywołuję też pracę Amade M’charek o przekraczaniu i „przepalaniu” granic Europy przez afrykańskich migrantów. W podsumowaniu wskazuję na paradoksalny sens użycia etnograficznego czasu teraźniejszego w opisach tego typu doświadczeń.

Słowa klucze: uchodźcy, migracje,  Afryka,  etnografia,  przetrwanie, cierpienie

Tekst jest próbą antropologicznego namysłu nad tematyką schronienia. Wychodząc od aktualnej wojny w Ukrainie i jej literackich i wizualnych przedstawień, poprzez kryzys migracyjny, cofając się aż do II wojny światowej, autor analizuje obrazy i wizualne świadectwa kolejnych przykładów kryjówek/schronów/efemerycznych domów. W centrum rozważań postawiona zostaje kategoria „przeżycia”: jako kluczowa dla wojennych i uchodźczych bio- i nekropolityk. „Przeżycie” pojawia się tu w dynamicznej relacji z tym, co widzialne/niewidzialne, a także poprzez pryzmat dwóch rodzajów historii. Pierwszej – imperialnej, oficjalnej; drugiej – przynależącej do bezsilnych, nieznacznych, pozbawionych widzialności, pół-martwych.

Słowa klucze: przetrwanie, przeżycie, schronienie, nekropolityka, wojna w Ukrainie, anachronizm, antropologia wizualności, historia wojen

W artykule autor podejmuje próbę krytycznej redefinicji takich podstawowych pojęć jak emancypacja, reprezentacja i cenzura oraz przygląda się polu napięć, jakie tworzą się pomiędzy tymi pojęciami w obszarze ruchów emancypacyjnych, zwłaszcza w dyskursach postkrytycznych akcentujących kwestie etyczne oraz w teoriach queerowych komplikujących polityczne i etyczne znaczenia artystycznych reprezentacji. Bada też współczesną operacyjność definicji cenzury w ujęciu Freudowskiej psychoanalizy.

Słowa klucze: emancypacja, reprezentacja, cenzura, sztuka queerowa, Fassbinder

Artykuł stanowi próbę analizy queerowego archiwum prywatnego Adama Gawrona, osoby urodzonej w 1899 roku w jednej z miejscowości na trasie kolejowej Radom Główny – Dęblin. Gawron zmarł w wieku dziewięćdziesięciu lat pozostawiając kolekcję zdjęć i dokumentów rodzinnych. W 2021 roku zbiory trafiły do autorki, która rozpoczęła poszukiwania w celu odzyskania biografii bohatera. Punktem wyjścia do kwerend stała się seria zdjęć i kilka zachowanych klisz, na których widać całujących się mężczyzn.

Autorka stara się nakreślić mapę queerowych archiwów wywodzących się ze zbiorów prywatnych – kolekcji osób „bliskich” rozumianych szerzej niż tylko rodzina. Jednocześnie zapisywaną biografię bohatera traktuje jako jeden z wariantów wieloaspektowej opowieści, w której ważna jest społeczność lokalna. W opisywanym biograficznym śledztwie korzysta z kolekcji bohatera, archiwaliów wojennych oraz przeprowadza  rozmowy z osobami pamiętającymi Adama Gawrona.

Słowa klucze: queer, archiwum, biografia, bliscy, glitch, XX wiek

Autor analizuje wideo Tomasza Kozaka Klasztor Inversus (2003), w którym wybrane sceny z adaptacji Sienkiewiczowskiej Trylogii łączą się z gejowskim filmem pornograficznym. Artysta obnaża w ten sposób perwersyjny charakter kultury narodowej. To analność staje się tu sposobem na zanegowanie przymusu reprodukowania konserwatywnych kodów kultury polskiej oraz otwarcie się na tworzenie nietradycyjnych, niepatriarchalnych i nieheteronormatywnych praktyk społecznych. Spojrzenie na wideo Kozaka przez pryzmat różnego rodzaju cięć – montażowego, analnego, cenzorskiego – prowokuje do namysłu nad kinem jako medium, które nie tyle umożliwia zaspokojenie pragnienia panowania, co niesie ze sobą obietnicę masochistycznej jouissance.

Słowa klucze: Tomasz Kozak, kultura narodowa, queer, jouissance, cenzura

Recenzja książki: J. Borowicz, Pamięć perwersyjna. Pozycje polskiego świadka Zagłady, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2020.

Słowa klucze: polska pamięć, Zagłada, psychoanaliza, perwersja

Recenzja książki: Richard Kearney, On Touch: recovering our most vital sense, Columbia University Pres, New York 2021.

Słowa klucze: Kearney, fenomenologia, dotyk, ekskarnacja, optocentryzm

Kolektywna opowieść wspomnieniowa o wojnie i Zagładzie, zarejestrowana na białoruskim i ukraińskim Polesiu, przedstawia z perspektywy emicznej mało znany wariant reprezentacji II wojny światowej: wariant wernakularny, autonomiczny, niezależny od (post)sowieckiego dyskursu (nie)pamięci. W planie metodologicznym jest to przyczynek do dyskusji nad punktami stycznymi folklorystyki, oral history i memory studies. Charakterystyczną cechą tej opowieści jest jej paralelizm: relacje o masowych mordach na Żydach i chłopach mają wspólną strukturę i ramę konceptualno-aksjologiczną. Analiza podobieństw i różnic między wariantami opowieści, przeprowadzona metodą Władimira Proppa, ukazuje przynależność Żydów i chłopów do wspólnej kategorii ludzi niewinnych, przeciwstawionej „nieludziom”: Niemcom i ich pomocnikom pochodzących z grupy „swoich”.

Słowa klucze: opowieść wspomnieniowa, pamięć zbiorowa, II wojna światowa, zagłada Żydów, Białoruś

Executed Towns and Burned Villages. The Reminiscing Narrative of the Polesian Countryside, or the Folklorisation of Memory of the Second World War

The collective reminiscing narrative of the inhabitants of Belarusian and Ukrainian villages in regard to the war and the Holocaust presents a little-known variant of representing WWII from the emic perspective, a variant that is vernacular and autonomous, independent of the (post)Soviet discourse of (non)memory. Methodologically, it contributes to the discussion on points of contact between folkloristics, oral history and memory studies. The distinctive characteristic of this narrative is its parallelism: the stories of the mass murders of Jews and peasants share a common conceptual and axiological frame. An analysis of similarities and differences between instances of this narrative, based on the method elaborated by Vladimir Propp, reveals that Jews and villagers belong to the same category of innocent human beings, which is contrasted with “non-humans”, i.e. Germans and those villagers (“our own”) who were helping them.

Keywords: reminiscing narrative, collective memory, Second World War, Holocaust, Belarus

Celem artykułu jest rekonstrukcja współczesnego rozumienia krajobrazu intensywnie przekształconego przez przemysł wydobywczy. Inspirację metodologiczną stanowią teorie nie-reprezentacyjne, akcentujące takie czynniki, jak: doświadczenie ucieleśnione, zmysły, afekty, i traktujące krajobraz jako coś więcej niż wizualna reprezentacja. Do analizy zostały wybrane gatunki dokumentarne, fotografie i reportaże. Pozwalają one rozpoznać złożoność i wielokierunkowość procesów transformacji krajobrazu w czasach antropocenu, zwłaszcza współzależności pomiędzy geologią a atmosferą, eksploatacją a jej materialnymi efektami i afektami. Wskazują one na nieoczywistą ontologię krajobrazu po transformacji, który jest jednocześnie postnaturalny i postludzki.

Słowa klucze: krajobraz, transformacja, antropocen, fotografia, reportaż

Tematem artykułu jest doświadczenie przemieszczenia ze wsi do miasta ukazane w wybranych narracjach o awansie. Ich analiza koncentruje się na kluczowym dla kondycji „wychodźców” procesie stygmatyzowania chłopskiego pochodzenia za pomocą wstydu, który jest ściśle skorelowany z wymiarem cielesnym i afektywnym. Ugruntowany w polskiej kulturze status chłopskich/wiejskich korzeni jako wstydliwego piętna jest powiązany z mechanizmem jego internalizowania przez osoby awansujące. Jako taki wpływa on na strategie awansu zakładające przede wszystkim adaptowanie się do miejskich wzorców przez cielesne praktyki mimikry.

Słowa klucze: wstyd, pochodzenie, miejsce urodzenia, wieś, chłopskie ciało

Celem artykułu jest przeanalizowanie idei osłaniania i ukrywania bolesnych, osobistych doświadczeń, w tym doświadczeń związanych z utratą najbliższych w Zagładzie, w sztuce i wierszach Krystiany Robb-Narbutt (1945-2006). Przypomina ona dorastanie zarodka, a później płodu w osłonięciu i pod ochroną macicy; istota niemogąca żyć samodzielnie, poza macicą, znajduje w niej schronienie, które z czasem staje się coraz bardziej widoczne aż do osiągnięcia stanu, w którym przestaje być potrzebne i zostaje opuszczone przez dziecko.

W sztuce Robb-Narbutt faza prenatalna, czyli osłaniania i ukrywania doświadczenia, osiąga stan autonomii, staje się w zasadzie główną i jedyną fazą prezentowania tego, co w tej twórczości najważniejsze – wycofanych poza bezpośredni kontakt z odbiorcą obiektów bezpośrednio związanych z jakimś bólem, z czyjąś traumą. Jest ona jednak ważna właśnie dlatego, że prezentuje to bolesne, częściowo także domniemane, nietknięte przez widza czy czytelnika doświadczenie za pośrednictwem skrytki, skrzynki bądź schowka, a także wiersza, czyli materialnych i wizualnych schronień, które nie tyle wirtualnie symbolizują jakieś ukrycie, ile rzeczywiście je tworzą. Przy czym schronienie to nie ma charakteru tymczasowego, jak w przypadku ciąży, ale trwały, a to, co ochraniane, nie jest prostym przełożeniem rosnącego i niesamodzielnego istnienia na sztukę, nie jest wizualizacją czy symbolizacją rosnącego płodu, ale przeciwnie, jest symboliczną materializacją nieżyjących, nieobecnych, utraconych – czyli różnych wymiarów śmierci. Taka rola osłony – przewijającej się w zasadzie przez wszystkie fazy i stany skupienia pracy Robb-Narbutt – czyni z jej twórczości rodzaj matczynej macicy dla zagrożonych nieistnieniem wspomnień, najczęściej znanych tylko artystce i związanych zarówno z historią jej rodziny, jak i z jej własnymi, osobistymi doświadczeniami.

Słowa klucze: sztuka po Zagładzie, macierzyństwo, Bracha L. Ettinger, miniatura, materialność tekstu, haptyczność, taktylność

Artykuł stanowi analizę zbioru epigramatów napisanych w czasie Zagłady przez Izabellę Czermak, mniej znaną polską poetkę pochodzenia żydowskiego, która przeżyła wojnę po stronie „aryjskiej” i brała udział w powojennym życiu literackim w Polsce (część epigramów ukazała się w 1947 roku). Artykuł wskazuje na ciekawe powiązania pomiędzy wojennymi epigramatami Czermak a powojennymi debatami literackimi dotyczącymi poetyczności, ironii, absurdu, realizmu i surrealizmu. Omawiane są także wyraźne zbieżności pomiędzy wierszami Czermak a jej prozatorskimi wspomnieniami oraz rola jej przedwojennej przyjaźni z Brunonem Schulzem.

Słowa klucze: poezja polska, Zagłada, epigramat, lata czterdzieste, Izabella Czermak

Reading Izabella Czermak’s Epigramy (Epigrams) Through the Lens of Polish Literary Criticism of the 1940s

The article discusses a collection of epigrams written during the Holocaust by a lesser-known Polish-Jewish poet Izabella Czermak, who survived the war on the “Aryan” side and participated in Polish literary life after the war (some of her epigrams were published in 1947). The article studies Czermak’s epigrams in the light of several questions of Polish literary criticism of the time, such as poeticity, irony, realism, and surrealism. The article discovers close parallels between Czermak’s poetry and her prose memoirs, and discusses Czermak’s prewar friendship with Bruno Schulz.

Keywords: Polish poetry, Holocaust, epigram, 1940s, Izabella Czermak

Artykuł jest wstępną lekturą nieopracowanego dotąd Pamiętnika Henryka Grynberga. Autor – podejmując zarówno refleksję genologiczną, jak i lekturę inspirowaną antropologią literatury, w tym osiągnięciami krytyki genetycznej – próbuje nakreślić ramy czterotomowego dziennika. Rozważa znaczenie jego tytułu, odtwarza jego wielopłaszczyznową zawartość, analizuje też funkcje, jakie pełni diariusz. Autor skupia się w szczególności na opisaniu dwóch postaw diarysty: świadectwa i wyznania, próbując dowieść, że Pamiętnik Grynberga wpisuje się w tradycję żydowskiego piśmiennictwa, zwłaszcza drugowojennego.

Słowa klucze: dzienniki, diarystyka, Henryk Grynberg, krytyka genetyczna, antropologia literatury, Zagłada, II wojna światowa

Tekst podejmuje problem funkcjonowania wizualnych świadectw II wojny i obozów koncentracyjnych na przykładzie fotografii Czesławy Kwoki – dziecięcej ofiary Auschwitz. Autorka podejmuje próbę opisania i przeanalizowania strategii dyskursywnych stosowanych wokół fotografii archiwalnych. Analizując przebieg sporów i dyskusji wobec różnych kontekstów (pamięciowych, medialnych, artystycznych), podejmuję się krytyki praktyk tworzenia ikon i figuracji wojny i Auschwitz.  Stawia pytanie o to, czy mamy do czynienia z procesem tworzenia się nowej dziecięcej ikony traumy, czy też z przykładem manipulowania obrazem według określonej polityki pamięci/historycznej.

Słowa klucze: krytyka fotografii, trauma, Zagłada, polityka pamięci, historia wizualna, Czesława Kwoka, Auschwitz

The article is an attempt of a critical analysis of the documentary photographs of Czesława Kwoka – a teenager prisoner of Auschwitz – and above all a critical description of the contemporary use and abuse of the image of the teenage victim of Nazism. I consider whether we are dealing with the phenomenon of the emergence of a new icon of Auschwitz and the child victim, and what dangers the strategy of iconisation or symbolisation through the „production” of historical photographs entails, especially in contemporary media. I suggest that the photograph of Czesława Kwoka, though increasingly popular and recognisable, is an example of an incomplete icon or a potential icon.

Keywords: photographs criticism, Holocaust, politics of memory, visual history, Czesława Kwoka, Auschwitz.

Artykuł stanowi próbę rekonstrukcji losów formuły F24, znanej przede wszystkim jako tytuł „Almanachu Nowej Sztuki” z 1924 roku i rozwijanej zwykle jako „Futuryzm 1924”. Taką interpretację podważa jednak fakt, że formuła „F.24” pojawia się także w tytule zaginionych manifestów Jerzego Jankowskiego, powstałych nie później niż w 1919 roku, odnotowanych w Tramie wpopszek ulicy. W artykule zaprezentowane zostają wyniki badań nad najwcześniejszą fazą polskiego futuryzmu, których podstawę stanowią materiały archiwalne, a wśród nich przede wszystkim odnalezione wspomnienia siostry Jankowskiego, Janiny Jankowskiej-Orynżyny, rzucające nowe światło na charakter zaginionych manifestów i wygłaszanych w klubie futurystów „orędzi” autora Tramu. W ich perspektywie F24 można odczytywać inaczej niż dotychczas, jako zaskakującą i wyjątkowo pojemną formułę (polskiego) futuryzmu.

Słowa klucze: awangarda, futuryzm, Nowa Sztuka, Jerzy Jankowski, manifesty

Postwzrost. Życie po kapitalizmie to zaproszenie, by wyobrazić sobie nasz dominujący paradygmat ekonomiczny jako coś przejściowego; ledwie zipiące resztki starych sposobów bycia; a nie niezachwianą, niezmienną prawdę, za którą się podaje. (…). Postwzrost to zaproszenie, by uczyć się w oparciu o historię. Szansa na to, by wyzwolić się od dawnych wyznań wiary, które nas zawiodły. (…) Zadaniem książki jest teraz pomóc nam uczciwie zastanowić się nad sytuacją, w której się znaleźliśmy. Na głębszym poziomie chodzi o to, byśmy odwrócili nasz wzrok od skażonej ekonomii i zerknęli na nowe sposoby rozumienia tego, czym może być postęp ludzkości.

Słowa klucze: postwzrost, roztropność, Wangari Muta Maathai, program Ratujmy Ziemię Harambee, kampania Jubilee 2000 Africa

Keywords: postgrowth, prudence, Wangari Muta Maathai, Save the Land Harambe, Jubilee 2000 Africa campaign

W artykule badamy zjawisko retrotopii w części współczesnej kultury rosyjskiej odnoszącej się, pośrednio lub bezpośrednio, do wojny w Ukrainie oraz zjawisko postpamięci, będące przeciwwagą dla budowania obrazu Rosji jako Katechona, wyzwoliciela i wzoru moralnego dla reszty świata. Analiza tekstów kultury wykazała, że retrotopia jest wspólnym mianownikiem tych przejawów kultury, które podsycają rosyjskie marzenie o wielkości i mit Imperium, zaś odwoływanie się do postpamięci łączy autorów, podejmujących próbę przepracowania trudnej rosyjskiej przeszłości. Jak wynika z badania, zarówno retrotopia, jak i postpamięć utrudniają dzisiejszej Rosji odnalezienie się we współczesności i przyczyniają się do odnawiania traum kulturowych.

Słowa klucze: retrotopia, postpamięć, wojna w Ukrainie, kultura i polityka, kultura i wojna, kultura rosyjska

Tekst przedstawia doświadczenia własne autorki, która jako wolontariuszka w okresie kwiecień-czerwiec 2022 roku uczyła języka polskiego grupę uchodźczyń z Ukrainy. Uczestniczki zajęć zadawały pytania, które pokazują problemy adaptacji w Polsce, czasem bliskość, czasem zaś odmienność modeli językowego postrzegania świata, a także uruchamiają perspektywę komparatystyki kulturowej. Metoda obserwacji uczestniczącej pozwala spojrzeć wieloaspektowo na trudności przystosowania się do życia w innym kraju.

Słowa klucze: wojna w Ukrainie, uchodźcy w Polsce, migracje, komparatystyka kulturowa