Esej zwraca uwagę na zagadnienia prawnego i etycznego upodmiotowienia ekshumowanych szczątków ofiar ludobójstwa wojny lat dziewięćdziesiątych w Bośni i Hercegowinie. W myśl założeń polityki nadziei, polityki pamięci oraz bio- i nekropolityki, jak również badań nad płcią poddano analizie formy współpracy między nauką (międzynarodowe służby medyczne), biurokracją (państwowe zarządzanie wielokulturowością) oraz religią (rytuały pochówku). W tekście zostaje też zdiagnozowany problem impasu podczas procesu identyfikacji ludzkich szczątków. Postawiono wiele trudnych pytań o (narodową, etniczną, płciową) przynależność ekshumowanych kości oraz o obecne i przeszłe praktyki ich reifikacji jako ofiar etnicznych. W tym kontekście rozważane jest pytanie o perspektywę polityki nadziei po ludobójstwie oraz w okresie transformacji po 1995 r. Tekst pokazuje na przykładach twórczości poetek (Adisa Bašić, Ferida Duraković) i prozaiczki (Šejla Šehabović), że w BiH to kobiety najgłębiej przepracowują traumę niedawnej przeszłości.

Słowa kluczowe: polityka pamięci, ludobójstwo, Bośnia i Hercegowina, kość/ciało,

płeć/gender, transformacja

Celem tekstu jest próba uchwycenia integralnych, choć czasami antytetycznych i skrywanych więzi, które w europejskim (chrześcijańskim/zsekularyzowanym) imaginarium łączyły żydów i muzułmanów, Żydów i Arabów. Idea tekstu wyrasta z przekonania, że procesu konstytuowania się jakiejkolwiek tożsamości lub wspólnotowości nie da się satysfakcjonująco opisać bez wyjścia poza standardową analizę, która koncentruje się na tym, jak tożsamość ustanawia się poprzez odniesienie do tego, co wobec niej inne. Tezą autorki jest to, że w przypadku europejskich (chrześcijańskich/zsekularyzowanych) wspólnot i tożsamości kluczowym elementem odnoszenia się do „inności” jest konceptualne i polityczne żonglowanie różnymi kategoriami „innych”, a więc m.in. figurami „żyda” i „muzułmanina”, „Żyda” i „Araba”. Autorka rekonstruuje zmienne konfiguracje, w jakich na przestrzeni europejskiej historii pojawiały się te figury. Pokazuje, że ewoluowały one od etapu, na którym różnorodne wyobrażenia na temat żydów i muzułmanów, Żydów i Arabów zawierały często przekonanie o ich rozmaicie rozumianym pokrewieństwie i bliskości, do etapu, w którym następuje radykalne symboliczne i polityczne zerwanie między tym, co żydowskie i tym, co muzułmańskie/arabskie. Zawarta w tekście analiza przedstawiona jest jako baza do zrozumienia mechanizmów antysemityzmu i islamofobii, a także łączących je korelacji.

Słowa klucze: Żyd, Arab, muzułmanin, Semici, islam, islamofobia, antysemityzm

Artykuł analizuje twórczość Leo Lipskiego z perspektywy psychoanalitycznej wyróżniając trzy momenty traumy: doświadczenie Zagłady, obozu i wojny oraz postępującego rozpadu ciała. Wskazuje, że konstruowaną w twórczości odpowiedzią podmiotu na traumę jest stworzenie perwersyjnej konstrukcji, pamięci i pisania, a także relacji seksualnych. Artykuł stanowi polemikę z wcześniejszymi ustaleniami badaczy i badaczek, wpisującymi autora w humanistyczny dyskurs obejmujący ocalałych z Zagłady: godzenia się z bierną pozycją ofiary, wyciszania nienawiści i chęci zemsty, włączania ich w nieprzerwany bieg narracji historycznej.

Słowa kluczowe: Leo Lipski, Holokaust, trauma, ciało, perwersja, wojna

Artykuł dotyczy debaty publicznej, którą niemieccy intelektualiści, głównie filozofowie, prowadzą dziś na temat uchodźców nawiedzających ich kraj. Debata ma kapitalne znaczenie społeczne i polityczne, wpisuje się w powojenny dyskurs tożsamościowy Niemiec. Jej punktem zapalnym jest krytyka polityki migracyjnej rządu kanclerz Angeli Merkel, uprawiana m.in. przez Petera Sloterdijka. Wybrane głosy w dyskusji pokrywają się z podziałami światopoglądowymi między lewicą i prawicą polityczną, mają być odpowiedzią na politykę strachu i podziałów narastającą w związku z napływem islamskich imigrantów. Filozoficznym zapleczem lewicy intelektualnej/liberalnych krytyków społecznych jest myśl Immanuela Kanta. Szkocki etyk, Alasdair MacIntyre, służy autorowi za przewodnika po komentarzach do omawianej debaty.

Artykuł jest próbą określenia znaczenia i potencjału „trzeciej drogi” w kulturze polskiej pierwszej połowy lat osiemdziesiątych. Autor charakteryzuje twórczość łódzkiego środowiska Kultury Zrzuty, wydobywając na plan pierwszy wątek krytyczny wobec tradycji narodowo-katolickiej. Umieszczając tę twórczość na tle społecznym pierwszej połowy lat osiemdziesiątych i dowodząc, że treści narodowo-katolickie były nierozerwalnie wpisane w ruch „Solidarność”, autor proponuje spojrzeć na zajmowane przez Kulturę Zrzuty „trzecie miejsce” jako pozycję polityczną i punkt operacyjny krytyki polskiej kultury.

słowa kluczowe: kultura narodowa, „Solidarność”, Kościół katolicki, profanacja, sztuka krytyczna

Artykuł podejmuje problem roli tytułów w sztuce abstrakcyjnej i pytanie o ich status jako werbalnych artefaktów o własnym referencyjnym, intertekstualnym i brzmieniowym znaczeniu. Skupiając się na cyklach obrazów amerykańskiego artysty Franka Stelli, autorka śledzi przemiany ich recepcji i powody, dla których początkowe formalistyczne wykładnie całkowicie abstrahowały od dołączonych do obrazów tytułów. O ile krytyczne odniesienie do formalizmu demaskuje we właściwych mu uniwersalistycznych założeniach faktyczne, historyczne usytuowanie tego dyskursu, to postulat dostrzeżenia aktywnej roli tytułów nie jest próbą szukania w nich drogi do źródłowej intencji, ale zachęca do traktowania ich jako gestu, uwzględnienia ich poetyki i specyfiki budowanych przez nie odniesień.

Słowa kluczowe: wizualność, amerykański formalizm, miejsce, tytuł, Frank Stella

W artykule proponowana jest alternatywna konceptualizacja aktów upamiętnienia za pomocą pomników. Jeśli rozumieć cel wznoszenia pomnika jako „powstrzymywanie procesów zapominania”, wszelkie obiekty oznaczające lub wyróżniające istotne historycznie lokalizacje tak, by możliwe było ich rozpoznanie i wszczęcie akcji (zabezpieczającej, badawczej, upamiętniającej) upubliczniania ich znaczenia, mogą zostać objęte koncepcją pomnika. W ten sposób analizie mogą podlegać nie tylko tradycyjnie skupiające uwagę badaczy struktury symboliczne i ikoniczne, ale też obiekty indeksalne: wskaźniki i symptomy. Ich materialność może być różna: to obiekty przyrody ożywionej i nieożywionej, także przedmioty (zwłaszcza zdegradowane); ponadto w grę mogą wchodzić praktyki performatywne (gesty): z tego powodu koncepcje tę mogą wesprzeć badania z zakresu posthumanistyki i performatyki Proponuję dla tego zespołu „minimalnych gestów pomnikowych” termin „pomniki forensyczne” nawiązując do wprowadzonego niedawno do dyskusji w humanistyce terminu forensis (w znaczeniu: „w relacji do wspólnego forum”). Pomniki forensyczne miałyby na celu wskazanie istotnego miejsca, zabezpieczenie go przed dewastacją uniemożliwiającą upamiętnienie, zbadanie, wszczęcie procedury wyjaśniającej (forensycznej).

słowa kluczowe: pomnik, kontrpomnik, pomnik forensyczny, forensyka, posthumanistyka, upamiętnianie, kultury pamięci, zwrot forensyczny

Celem artykułu jest ukazanie ekologicznych zależności pomiędzy nazistowskimi procedurami eksterminacji więźniów Obozu Zagłady w Chełmnie nad Nerem a procesem dewastacji lokalnego ekosystemu leśnego. Zjawisko ekobójstwa oraz późniejsze próby restytucji rodzimej roślinności opisuję w oparciu o wspomnienia niemieckiego nadleśniczego Heinza Maya, zatrudnionego przez komendanta obozu w Chełmnie Hansa Bothmanna w celu dostarczenia drewna opalającego piece krematoryjne oraz zamaskowania masowych grobów sadzonkami drzew. Wykorzystanie metodologii oraz aparatu pojęciowego ontologii relacyjnych pozwala na prześledzenie naturokulturowego charakteru poobozowego krajobrazu Chełmna, w którym krzyżują się działania o charakterze antropogenicznym (antropopresja, rekultywacja, estetyzacja) oraz procesy naturalne (sukcesja wtórna). Dzięki takiemu ujęciu problemu badawczego, krajobraz Lasu Rzuchowskiego rozpatrywać można jako przykład ekodziedzictwa.

Słowa klucze: Holocaust, ekologia, eksterminacja przyrody, naturokultura, ekodziedzictwo, ekosystem leśny

Artykuł jest próbą prześledzenia możliwości, jakie wynikają z połączenia dwóch perspektyw badawczych: studiów nad Zagładą i studiów środowiskowych. Autorka za punkt wyjścia obiera podobieństwa pomiędzy definicją i zakresem znaczeniowym terminów „genocyd” i „ekocyd”, zarysowując założenia środowiskowej historii planentarnej Franza J. Broswimmera. Eksplikacją zalożeń teoretycznych, zainspirowaną teorią ‘ekocydu” jest analiza książki „Kora” G. Didi-Hubermana i malarstwa Anselma Kiefera (zwłszcza obrazów z cyklu „Morgenthau”).

Słowa kluczowe: Holocaust studies, studia środowiskowe (environmentalism), ekocyd, Auschwitz, Anselm Kiefer.

Artykuł proponuje ekologiczno-nekrologiczne podejście do rozważań na temat specyficznych przestrzeni po-obozowych, a także innych miejsc występowania grobów masowych. Jest ono inspirowane przez tafonomię oraz ekologię dekompozycji, które pozwalają na odmienne od humanistycznego podejście do ontologicznego statusu martwego ciała i szczątków ludzkich. Perspektywa eko-nekro zachęca do rozważań na temat morfologii post-Holokaustowych przestrzeni, ich zmian, badania struktur wielowarstwowej rzeźby terenu, procesów zachodzących na, nad i pod powierzchnią ziemi w kategoriach przekształceń różnych ekosystemów. Ekologiczne podejście do przestrzeni Zagłady w perspektywie długiego trwania może przyczynić się do zmiany ich postrzegania, a także sposobów zarządzania ich konserwacją. Prowadzone rozważania przenika etyczna troska o poszanowanie miejsc przechowujących ludzkie szczątki i ukazanie totalnego wymiaru Zagłady.

Słowa kluczowe: ludzkie szczątki, nekrobójstwo, archeologia sądowa, ekologia dekompozycji, tafonomia

Niniejsza publikacja siedmiu listów Marii Dąbrowskiej i Stanisława Stempowskiego pochodzi z liczącej 1034 listy, a czekającej na wydanie korespondencji z lat 1924-51. Listy sprzed 1939 r. obrazują rozwój twórczy pisarki i jej dochodzenie do samoświadomości artystycznej. Korespondencja z lat wojny i okupacji jest nieliczna i w treści powściągliwa. Listy pisane po 1945 r. przypadają na okres, gdy Dąbrowska, tkwiąca w związku z Anną Kowalską, wiele czasu spędzała we Wrocławiu, zaś Stempowski, jako wierny towarzysz życia, stał się strażnikiem miru domowego. Oboje byli krytycznymi komentatorami otaczającej rzeczywistości społeczno-politycznej i literackiej. Prezentowane tu listy z lat 1941-1950 są też niezwykłym dokumentem życia osobistego pisarki.

Słowa kluczowe: Maria Dąbrowska ; Stanisław Stempowski ; Literatura polska XX w.; Korespondencja; Listy okupacyjne; Polska po 1945

Szkic, w oparciu o analizę prozy Thomasa Bernharda, koncentruje się na podstawowym w życiu bohaterów doświadczeniu chaosu i lęku (otchłani „ziejącej o każdej dobie otworem”) oraz imperatywie/przymusie narracji. Bernhardowscy bohaterowie, jak próbuje wykazać autor, by móc dalej wieść swe egzystencje szukają (pół)środków zaradczych, chwytają się protez i paliatywów, próbując za ich pomocą powrócić do świata, z którego wypadli. U podłoża działań, które podejmują dublerzy autora Wymazywania zawsze tkwi impuls samozachowawczy. Ostatecznie, jednym z najpewniejszym paliatywów okazuje się u Austriaka Inny i literatura, albo Inny poprzez literaturę. Stawką pisania u Bernharda jest – jak sugeruje autor – przysłonięcie „ziejącego o każdej dobie otworu”, neutralizowanie lęku i grozy, obłaskawienie bezsensownego żywiołu życia i budowanie – czegoś, w miejscu gdzie nie ma nic, ładu, gdzie panuje tylko chaos, kształtu, gdzie jest tylko bezkształt – i kruchego sensu, w świecie, w którym króluje jego brak.

Słowa kluczowe: Alienation, Aporia, Bernhard Thomas, The Real, Self and Identity

Tekst dotyczy kształtowania się “dyskursu normalności” , dotyczącego Zagłady i jej konsekwencji materialnych. Autorka wskazuje na związki antysemityzmu z konstruowaniem nowej tożsamości narodowej w Polsce i na ideologiczne zacieranie realnych podziałów społecznych. Bezpośrednich źródeł postaw wobec Zagłady upatruje w intensywnej akcji „oświecania ludu” 1920 – 1939. Wskazuje na dominujący w niej agresywny nacjonalizm, legitymizowany religijnie.Autorka stawia hipotezę, że okrucieństwo i odhumanizowanie, jakich doświadczali Żydzi w wiejskich społecznościach mogły być odreagowaniem opresji poddaństwa i przeniesioną formą odwetu. Żyd stał się fantazmatem pana; a przemoc wobec Żydów – obiektu dostępnego – stała się substytutem przemocy wobec społecznych suwerenów (obiektu zakazanego). Sprzyjało to uwewnętrznieniu przekonania o prawie do sukcesji po eksterminowanych i przemieszczenie pozycji podmiotowej: procesowi, w którym sukcesorzy dziedzictwa żydowskiego mogą postrzegać się jako ofiary (możliwych) roszczeń.

Słowa kluczowe: kwestia żydowska, własność pożydowska, przemieszczenie, odreagowanie, opresja.

Biorąc za punkt wyjścia szkic do recenzji z Piotrusia pióra Ingeborg Bachmann, autor analizuje uniwersum mikropowieści Lipskiego jako przestrzeni babelicznego chaosu, wirującego wokół strefy analnej zamieszkiwanej przez zniekształcone ciało głównego bohatera. Autor dowodzi, że mesjańskich motywów wplecionych w tekst „apokryfu” nie można odczytywać bezkrytycznie, a zestawiając teologię Piotrusia z koncepcją Jakuba Franka, próbuje wykazać, że Piotruś ucieleśnia paradoksalny „bierny frankizm”. Bohater Lipskiego przemierza drogę „czarnej gnozy”, która nie daje zbawienia, lecz kontaktuje nas z „częścią śmierci”, punktem w naszej duszy, gdzie pozostajemy dla siebie całkowicie nieprzejrzyści. Choć jednak sam bohater zmierza ku zatracie, jako figura literacka tworzy znak pojedynczości cierpienia.

Słowa klucze: Leo Lipski – Ingeborg Bachmann – analność – mesjanizm – frankizm

W artykule omówione zostaje zagadnienie historii środowiskowej i tego, co wnieść może ona do badań nad Holokaustem i ludobójstwem. Na podstawie analizy wspomnień oraz wywiadów z Żydami, którzy przetrwali wojnę, kryjąc się w lasach Środkowej i Wschodniej Europy, można wyróżnić trzy główne problemy związane z tym zagadnieniem. Pierwszym jest doświadczenie lasu jako miejsca obcego, ale chroniącego przed dalece bardziej wrogim światem zewnętrznym. Drugi wiąże się z aprowizacją – przyroda pozwalała czerpać z jej dobrodziejstwa, ale konieczne wciąż było uzupełnianie zapasów towarami spoza lasu. Trzecim problemem jest adaptacja do warunków naturalnych, lub – jak ujmowało to wielu z ocalonych – stawanie się „zwierzęciem”.

Słowa kluczowe II wojna światowa, holokaust, historie środowiskowe, Europa Wschodnia, las, ocaleni

Artykuł przynosi możliwość odczytania powieści Tadeusza Konwickiego, Andrzeja Kuśniewicza, Piotra Szewca i Pawła Huellego w perspektywie środowiskowych badań nad Zagładą. Autorka przyjmuje, że w latach 1986-1987 nastąpił w polskich narracjach o Zagładzie nie tylko przełom o charakterze polityczno-światopoglądowym, ale dokonała się także zmiana w widzeniu przez pisarzy problemów związanych z postępującą degradacją środowiska i ociepleniem klimatu. Podążając śladem badań Eelco Runi i Hansa Ulricha Gumbrechta Marta Tomczok dostrzega w katastrofach naturalnych metonimie Zagłady, które z jednej strony odsyłają do eksterminacji Żydów, z drugiej są refleksją na temat współczesnych zagrożeń środowiska naturalnego. W artykule znalazła się także próba opisu wspomnianych powieści za pomocą wyników badań polskiego klimatu lat osiemdziesiątych prowadzonych przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy.

Słowa kluczowe: Zagłada, klimat, katastrofa naturalna, metonimia, powieść

Artykuł dotyczy śmieci, fekaliów i nieczystości zalegających domy, podwórka i ulice getta warszawskiego. Ujmuję getto jako swoisty ekosystem, na który oddziałują różnorodne czynniki natury biologicznej, społecznej, administracyjnej, a także kulturowej. Przechodzę więc od zorientowanej antropocentrycznie perspektywy tekstologicznej, nastawionej na wydobycie i zinterpretowanie tekstowych reprezentacji tematu śmieci, do środowiskowej historia Zagłady. Dlatego zajmuje mnie nie tylko to, co znaczą obrazy śmieci często przywoływane w świadectwach i dokumentach (prozy Racheli Auerbach i Ladislava Fuksa), lecz przede wszystkim sam ich materialny fenomen, ich organiczno-nieorganiczna struktura i procesy w niej zachodzące.

słowa kluczowe: Holokaust — getto warszawskie — humanistyka postantropocentryczna — środowiskowa historia Zagłady

Analiza wspomnień byłych więźniów KL Auschwitz uwzględniająca przede wszystkim przestrzeń obozu, którą określa się potocznie jako „skażoną” i traktuje w literaturze jako przykład martwego „krajobrazu śmierci”.

Słowa kluczowe: Przestrzeń, wspomnienia, KL Auschwitz, obóz, natura, krajobraz, witalny, martwy

Recenzja: Piotr Krupiński: „Dlaczego gęsi krzyczały?”. Zwierzęta i Zagłada w literaturze polskiej XX i XXI wieku, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, Warszawa 2016

Słowa kluczowe: literatura polska XX i XXI wieku, zagłada Żydów, zwierzęta, studia nad zagładą Żydów (Holocaust studies), studia nad zwierzętami (animal studies)

Recenzja: Ewa Kołodziejczyk, Amerykańskie powojnie Czesława Miłosza, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2015

Słowa kluczowe: twórczość Czesława Miłosza, miłoszologia, historia literatury, emigracja

Recenzja: Małgorzata Wójcik-Dudek, W(y)czytać Zagładę. Praktyki postpamięci w polskiej literaturze XXI wieku dla dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2015.

Słowa kluczowe: Zagłada, literatura polska dla dzieci i młodzieży, postpamięć, metodologie poststrukturalistyczne

Artykuł stanowi próbę odczytania poezji Eugeniusza Tkaczyszyna-Dyckiego w kontekście problematyki tradycji i pamięci kulturowej. Autorka artykułu stara się wskazać na trzy najważniejsze cechy poezji Dyckiego (tj. specyficzny, opierający się na powtórzeniach oraz zapętleniach język, silne, afektywne zaangażowanie podmiotu oraz unikalną zdolność poety do zawierania przeszłości i pamięci o niej w na wskroś współczesnych obrazach) i przeanalizować je w kontekście dwóch teorii: nieoryginalnej awangardy Marjorie Perloff oraz poetyk pamięci.

Artykuł dowodzi, że konkretne motywy, do których w swojej poezji powraca Tkaczyszyn-Dycki, na których jego pamięć i poetycki język zapętlają się, są miejscami afektywnych powtórzeń oraz zacięć pamięci, która wciąż nie radzi sobie z nieprzepracowanymi wydarzeniami. Kolejne zwroty pamięci przypominają poprawianie, edytowanie wydarzeń, nie po to jednak, by zmienić ich znaczenie, lecz by uczynić je wyrażalnymi za pomocą konwencjonalnego języka poezji.

Słowa kluczowe: pamięć, poezja, powtórzenia, tradycja

W tekście tym proponuje się, aby porównanie Zagłady do trzęsienia ziemi poczynione przez odczytać dosłownie w kontekście dyskusji na temat antropocenu jako nowej epoki w dziejach Ziemi. Postuluje się otwarcie się studiów nad Zagładą na historię środowiskową, która bada relacja między czynnikami ludzkimi i nie-ludzkimi (np. ukształtowaniem terenu, klimatem, pogodą, roślinami, zwierzętami) w środowisku. Zakłada się, że przyjęcie perspektywy środowiskowej pozwoli badaczom Zagłady włączyć się w debaty na temat zmian klimatu, wymierania gatunków, wojen klimatycznych czy migracji powodowanych globalnym ociepleniem.

Słowa klucze: Zagłada, historia środowiskowa, antropocen

Tekst omawia środowiskową historię Zagłady jako refleksję nad relacjami między masową śmiercią i jej lokalizacją. Koncepcja ta (tworząca wiązkę luźno ze sobą powiązanych lub nawet osobnych praktyk) powstała na skrzyżowaniu badań Holokaustu, ekologii i posthumanistyki. Jej skutkiem wstecznym jest zmiana ontologii w badaniach nad Zagładą, wyrażająca się w dostrzeżeniu środowiska jako miejsca, świadka, sojusznika czy nawet współsprawcy ludobójstwa. Konsekwencją dalszą wydaje się konieczność poszerzania pola badań, tak, aby możliwe było przejście od środowiskowej historii eksterminacji do eksterminacyjnej historii środowiska.

Słowa kluczowe: Zagłada, ekologia, posthumanistyka, środowiskowa historia Zagłady, eksterminacyjna historia środowiska